Το σιδερένιο κλουβί της Κεντρικής Ευρώπης. Μήνυμα από την Πράγα

του Γιάροσλαβ Φιάλα
 

© Dissent Magazine - Jaroslav Fiala: A Message from Prague, 21.1.2016

  
Το σιδερένιο κλουβί της Κεντρικής Ευρώπης

Oι χώρες που αρνήθηκαν την αλληλεγγύη προς τους πρόσφυγες τον τελευταίο καιρό και με αυτό τον τρόπο διεύρυναν το χάσμα μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών, ήταν οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Ποιες είναι οι αιτίες αυτής της στάσης; Μπορεί αυτό να αλλάξει και πώς; Σε ό,τι αφορά την Τσεχική Δημοκρατία, από την οποία κατάγομαι, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός είναι σε άνοδο, πράγμα που συνοδεύεται από μια αποστροφή προς τη Δύση. Με την πρώτη ματιά, αυτό είναι παράδοξο.
Μετά το 1989, ο θαυμασμός για τη Δύση ήταν μεγάλος και η «επιστροφή στην Ευρώπη» ήταν η φράση που βρίσκονταν στα στόματα των πιο πολλών Τσέχων. Όμως ο χρόνος έφερε μεγάλη απογοήτευση και πολλοί συμπέραναν ότι αυτή ήταν απλά το αποτέλεσμα μη ρεαλιστικών προσδοκιών. Όμως δεν το νομίζω. Φοβάμαι ότι η κατάσταση είναι πιο σοβαρή. Φαίνεται ότι πολλοί Τσέχοι έχουν παύσει να πιστεύουν ότι θα γίνουμε μια ευημερούσα χώρα της Δύσης με αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο. Αυτό έχει σοβαρές συνέπειες. 

Πράγα: Η Γέφυρα του Καρόλου και ο Πύργος

Για το θέμα αυτό, τα στατιστικά στοιχεία των οικονομολόγων της Ένωσης Συνδικάτων της Τσεχίας είναι διαφωτιστικά. Δείχνουν ότι το 2014, ο ακαθάριστος μέσος μισθός στην Τσεχία αντιστοιχούσε στο 28 % του αντίστοιχου στη Γερμανία και στο 29 % του αντίστοιχου στην Αυστρία. Αυτό σημαίνει ότι δαπανώντας τον μέσο μισθό ενός Αυστριακού ή Γερμανού εργαζομένου, οι πολυεθνικές εταιρείες μπορούν να προσλάβουν τρεις «φθηνούς» Τσέχους. Ο κατώτατος μισθός στην Τσεχία είναι εξίσου αξιοθρήνητος. Ο ΟΟΣΑ έχει υπολογίσει ότι ο/η εργαζόμενος/η μιας μονογονεϊκής οικογένεια με δύο παιδιά στην Τσεχία που αμείβεται με τον κατώτατο μισθό, θα πρέπει να εργάζεται δεκαέξι ώρες την ημέρα, προκειμένου να ξεφύγει η οικογένεια από το όριο της φτώχειας. Η Τσεχική Δημοκρατία παραμένει απλά στη θέση μιας οικονομίας χαμηλού κόστους. Στη διεθνή σκηνή, ανταγωνίζεται άλλες χώρες με εργαλεία τους χαμηλούς μισθούς, τη χαμηλή (υποτιμημένη) συναλλαγματική ισοτιμία του «εθνικού» της νομίσματος και με την υποβάθμιση της κοινωνικής προστασίας για τους πολίτες της.
Η μεταμόρφωση της Τσεχίας μετά το 1989 συχνά αντιμετωπίστηκε από πολλές πλευρές σαν να αποτελεί παράδειγμα για άλλες πρώην κομμουνιστικές χώρες. Αλλά αυτή η νικηφόρα αφήγηση σύντομα επικρίθηκε από άλλους παρατηρητές, συμπεριλαμβανομένου του διάσημου οικονομολόγου Τζόζεφ Στίγκλιτς (Joseph Stiglitz), ο οποίος ορθά επεσήμανε τη σκοτεινή πλευρά της. Στο βιβλίο Παγκοσμιοποίηση και Δυσαρέσκειές της (Globalization and its Discontents), γράφει ότι η Τσεχική Δημοκρατία «στην αρχή βαθμολογήθηκε με υψηλό βαθμό από το ΔΝΤ, λόγω της πολιτικής της που ευνοούσε την ταχεία ιδιωτικοποίηση. Όμως η όλη διαχείριση της διαδικασίας μετάβασης οδήγησε σε ένα επίπεδο ΑΕΠ, το οποίο στο τέλος της δεκαετίας του 1990 ήταν χαμηλότερο από το επίπεδο που βρισκόταν η χώρα το 1989». Πέρα από αυτό, η εκροή των κερδών από τη χώρα αυξάνεται. Το 2014, 8 δισεκατομμύρια ευρώ έφυγαν από τη χώρα υπό μορφή μετοχικών μερισμάτων, ενώ αντίθετα, τα εταιρικά κέρδη που επανεπενδύθηκαν σε εταιρείες εντός της χώρας ήταν μόνον 3,4 δισεκατομμύρια ευρώ. Και ένας ακόμη δείκτης που λέει πολλά: Οι οικονομολόγοι των τσεχικών συνδικάτων έχουν υπολογίσει ότι εάν η τσεχική οικονομία συνεχίσει να συγκλίνει με τις οικονομίες δυτικών χωρών με τον ίδιο τρόπο όπως έκανε μέχρι τώρα, τότε οι μισθοί θα φτάσουν το επίπεδο των μισθών στη Γερμανία σε περίπου εκατό χρόνια. Με άλλα λόγια, μετά από ένα τέταρτο του αιώνα «πλησιάσματος προς τη Δύση», το μόνο που έχει απομείνει από την ελπίδα ότι η Τσεχική Δημοκρατία θα ενταχθεί στις άλλες ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές χώρες ως ισότιμος εταίρος τους, είναι μόνο η πικρή απελπισία ενός παρία δεύτερης διαλογής. 
Βέβαια τα ανώνυμα αριθμητικά δεδομένα δύσκολα εκφράζουν αυτό που βιώνουμε καθημερινά. Υπάρχει τεράστια κοινωνική ένταση, θυμός, αλλά και απογοήτευση των ανθρώπων που δεν έχουν κανένα στήριγμα. Ως γνωστός οικονομολόγος και πολίτης της Ελλάδας [ο Γ. Φιάλα αναφέρεται στον Γ. Βαρουφάκη, στον οποίο απαντά με το πρωτότυπο κείμενό του] που έχει πληγεί από την κρίση, μπορείτε φυσικά να κατανοήσετε ότι τα υποβαθμισμένα στάνταρντς διαβίωσης, η αβεβαιότητα και η αυξανόμενη οικονομική πίεση τρέφουν τον ρατσισμό. Παρατηρήθηκε εύστοχα [συνέντευξη Γ. Βαρουφάκη στο περιοδικό L'Espresso] ότι «οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έχουν το δικό τους παρελθόν και έχουν λόγους για να αντιδρούν με τον τρόπο που αντιδρούν». Το πρόβλημα όμως είναι, ότι οι νοοτροπίες που προωθούνται από τις άρχουσες τάξεις αυτών των χωρών υπονομεύουν τις βασικές ευρωπαϊκές αξίες της αλληλεγγύης και του ανθρωπισμού. Άν η Ευρώπη χάνει τις ανθρωπιστικές αξίες της και αποτυγχάνει να αγκαλιάσει τους πρόσφυγες με επιχειρήματα που επωάζουν τον ρατσισμό και με μια νοοτροπία «να μην έλθουν στην δική μου αυλή», τότε η Ευρώπη θα μετατραπεί σε ένα σιδερένιο κλουβί για δυσαρεστημένους λαούς.

Σε τέτοιο «σιδερένιο κλουβί» μετατρέπεται  τώρα η Κεντρική Ευρώπη. Ανάνεσα στους ανθρώπους διαδίδεται μια αυξανόμενη αίσθηση πλήρους αδυναμίας και αδικίας. Οι κυρίαρχες τάξεις, αντί να αγωνίζονται για τα συμφέροντα των πολιτών τους, χειραγωγούν επιδέξια αυτή την αίσθηση και την μετατρέπουν σε μίσος εναντίον των μεταναστών και εναντίον κάθε τί «ξένου». Στην Πολωνία το Κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης (PiS) προχωρεί τώρα ασταμάτητο σε ένα πολιτικό πραξικόπημα, εγκαταλείποντας τους θεσμούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας και γυρίζοντας τη χώρα πίσω στη δεκαετία του 1930. Το PiS τοποθετεί τον εαυτό του στο κέντρο ενός «ιστορικού» αγώνα εναντίον της Ευρώπης, η οποία έχει παραδοθεί σε ιδέες κατ΄ αυτό «ολοκληρωτικές», όπως είναι η ισότητα των φύλων και η αποδοχή των προσφύγων.

Πράγα, η είσοδος του Πύργου

Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης έγκειται στο γεγονός ότι εδώ, μετά την κατάρρευση του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, η Αριστερά αποδεκατίστηκε εν ονόματι της «αποκομμουνιστικοποίησης» της κοινωνίας. Ωστόσο, ακόμη και εδώ υπάρχει μια σειρά από πολλές πρωτοβουλίες και κινήσεις - στην περίπτωση της Πολωνίας, ακόμη και το πολιτικό κόμμα Razem -, οι οποίες, ακόμη και σ' αυτούς τους δύσκολους καιρούς, δεν έχουν παραιτηθεί από την προσήλωσή τους στις βασικές ευρωπαϊκές αξίες ή και από την ίδια την ιδέα της χειραφέτησης. Και βέβαια, δεν συμμερίζονται όλοι οι πολίτες της Τσεχικής Δημοκρατίας αυτό το μίσος εναντίον των προσφύγων, το οποίο προωθείται κυρίως με μια βίαιη εκστρατεία στα μέσα ενημέρωσης και με φασιστοειδείς φωνές που κάνουν πολύ θόρυβο, προσπαθώντας έτσι να αποσπάσουν την προσοχή των πολιτών από τα πραγματικά προβλήματα.

Γιάροσλαβ Φιάλα, Νόαμ Τσόμσκυ

Ας ανανεώσουμε την πίστη σε ένα καλύτερο κόσμο

Νομίζω ότι η πραγματική καταστροφή της Κεντρικής Ευρώπης είναι η απουσία της ελπίδας για ένα καλύτερο μέλλον. Τα όνειρα του 1989 - όσο αφελή και να ήταν - αντανακλούσαν την πεποίθηση ότι ο κόσμος, και μαζί του η Ευρώπη, μπορεί να γίνει καλύτερος. Ωστόσο, αυτή η πεποίθηση ποδοπατήθηκε από τον καπιταλισμό  όπως αυτός υπάρχει στην πραγματικότητα, ο οποίος προώθησε τον τρόπο σκέψης που λέει «ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύκος» και έναν χυδαίο Κοινωνικό Δαρβινισμό, σύμφωνα με τον οποίο μόνον οι πιο αδίστακτοι επιβιώνουν. Σήμερα, πολλοί άνθρωποι γελούν με λέξεις όπως «αλληλεγγύη», «δημοκρατία» και «ανθρώπινα δικαιώματα», και ο λόγος είναι ότι πολύ συχνά δεν ζουν μέσα σε αυτά τα πράγματα. Οι άνθρωποι αυτοί είναι εκτεθειμένοι στην καθημερινή αλαζονεία της εξουσίας. 
Τον περασμένο χρόνο, η Τσεχική Δημοκρατία βίωσε ένα άνευ προηγουμένου κύμα μίσους προς τους μουσουλμάνους, αν και σχεδόν δεν υπάρχουν εδώ μουσουλμάνοι. Επίσης, βίωσε και ένα κύμα μίσους εναντίον της Ελλάδας. Ενοχλητικές εκστρατείες στα Μέσα Ενημέρωσης στοχοποίησαν τους Έλληνες ως «ανεύθυνους τεμπέληδες» που «δεν θέλουν να αποπληρώνουν τα χρέη τους». Εν τούτοις, πολλοί ανεξάρτητοι Τσέχοι δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και διανοούμενοι προσπαθούν να αντισταθούν σ' αυτή τη διάχυση και στη χώρα μας του ευρωπαϊκού φασισμού. Όμως η φωνή τους ωθείται συστηματικά στο περιθώριο. Έτσι, ο έξω κόσμος ακούει μόνον τη φωνή των πολιτικών δημαγωγών και των εμπρηστικών δημοσιογράφων, οι οποίοι προκαλούν εσκεμμένα το μίσος και καταστρέφουν τα τελευταία απομεινάρια της αλληλεγγύης, της συμπόνιας και της ανθρωπιάς.

Αυτό που βλέπω γύρω μου είναι κυνισμός, αυξανόμενη επιθετικότητα και διαστροφή που κάνουν τη ζωή ανυπόφορη. [...] Παρ' όλα αυτά, πιστεύω ότι η περιοχή της Κεντρικής Ευρώπης, η οποία έχει περιπέσει σε συνθήκες πολιτικής φτώχειας, δεν πρέπει να αφεθεί στο έλεος αυτής της δυσάρεστης κατάστασης. Ακόμα και εδώ υπάρχουν ακόμη πολλοί που δεν έχουν παραιτηθεί και συνεχίζουν να αγωνίζονται. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να υποστηριχθούν. Το να υποστηριχθούν είναι ζωτικής σημασίας, γιατί πιστεύω ακράδαντα ότι αυτοί οι άνθρωποι και τα παιδιά τους, μαζί με άλλους, θα σηκώσουν στο μέλλον χώρες όπως η Τσεχική Δημοκρατία, η Πολωνία και η Ουγγαρία και θα τις βγάλουν από τις σκιές, συμβάλλοντας στο να δημιουργηθεί μια νέα, πραγματικά δημοκρατική και αλληλέγγυα Ευρώπη.

[...] Μπορεί να φαίνεται ότι το τοπικό, αυθεντικά αριστερό κίνημα είναι αδύναμο, ότι του λείπει η ευρύτερη κοινωνική βάση και είναι ασήμαντο σε σύγκριση με άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Πιστεύω ωστόσο, ότι αν δεν αγνοείται, μπορεί να σταθεί στο πλάι της Αριστεράς της υπόλοιπης Ευρώπης και μαζί με αυτήν να νικήσει. Δεν το ζητώ απλά και μόνον επειδή είμαστε μέρος μιας κοινής Ευρώπης και συμμεριζόμαστε τις ίδιες προοδευτικές παραδόσεις, τις οποίες είναι απολύτως αναγκαίο να συνεχίσουμε σήμερα. Αλλά και επειδή η αλληλεγγύη δεν πρέπει να γνωρίζει σύνορα. [...] Απλά δεν πρέπει να αφήσουμε το μέλλον στα χέρια όσων οδηγούν τον σημερινό κόσμο στην κόλαση του ρατσισμού, του Κοινωνικού Δαρβινισμού και στην κυνική εκμετάλλευση του ασθενέστερου από τον ισχυρότερο.

---

Ο Jaroslav Fiala είναι πολιτικός επιστήμονας και αρχισυντάκτης της Τσεχικής διαδικτυακής επιθεώρησης A2larm (www.a2larm.cz).
Στην A2larm πρωτοδημοσιεύτηκε το παρόν, υπό την μορφή ενός πιο εκτεταμένου κειμένου, που αποτελούσε και απάντηση στις δηλώσεις του Γ. Βαρουφάκη για ίδρυση πανευρωπαικού κινήματος, καθώς επίσης στη συνέντευξη του ιδίου στο Espresso και στο άρθρο του “Confessions of an Erratic Marxist in the Midst of a Repugnant European Crisis”.

Η αγγλική μετάφραση (της Veronika Pehe) του άρθρου δημοσιεύτηκε στην πολωνική Political Critique και στο Dissent Magazine (ΗΠΑ).
  

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση: 

   

Οι χώρες της Κεντρικής Ευρώπης αντίβαρo στη Ρωσία και στη Γερμανία, σε απόσταση από τις ΗΠΑ. Επιστροφή σε διεθνείς σχέσεις Μεσοπολεμικού τύπου;
  
Τζων Γκρέι: Η Ευρώπη είναι κρίσεις, η μια μετά την άλλη - Η πολιτική είναι μια σειρά προσωρινές θεραπείες για μια επαναλαμβανόμενη ασθένεια
     
Βόλφγκανγκ Στρέεκ: Προσφυγική κρίση, ασυνεννοησία στην ΕΕ. Μπορεί να ειρηνεύσει η Ευρώπη;
   

Χανς Κούντνανι: Η Γερμανία, η Ανατολή και ο Νότος της ΕΕ
  
Βόλφγκανγκ Μύνχάου: Ο αργός μαρασμός της Ευρώπης. «Όχι με βρόντο, αλλά μ' έναν λυγμό»
   

Εναντίον της μελαγχολίας των αριστερών - 1. Ζίγκμουντ Μπάουμαν: Πως θα είναι η Αριστερά του μέλλοντος;