Ετιέν Μπαλιμπάρ: Εμπλεγμένοι σε πόλεμο - Εθνικισμός, ιμπεριαλισμός και κοσμοπολιτική

© Etienne Balibar: In the War - Nationalism, Imperialism, Cosmopolitics, Commons, 29.06.2022

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

Για τα περισσότερα ερωτήματα που θα προσπαθήσω να εξετάσω, ομολογώ ότι δεν έχω έτοιμη απάντηση. Ακόμη χειρότερα: Για πολλά από αυτά, φοβάμαι ότι δεν υπάρχουν έτοιμες απαντήσεις. Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να μας εμποδίσει από το να ψάξουμε για τις απαντήσεις, ούτε, πριν ψάξουμε για απαντήσεις, από το να βρούμε τη σωστή διατύπωση των ίδιων των ερωτημάτων βοηθούμενοι από όλα όσα μπορούμε να μάθουμε και να συζητήσουμε κριτικά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία θέτει ερωτήματα που αφορούν και ενδιαφέρουν όλο τον πλανήτη· μας επηρεάζει και θα επηρεάζει όλο και πιο πολύ το παρόν μας, το κοινό μας μέλλον, τη θέση μας στον κόσμο. Η θέση μας απέναντι στον πόλεμο αυτόν δεν μοιάζει με θέση παρατηρητή ουδέτερου ή εξ αποστάσεως. Είμαστε συμμέτοχοι και η έκβαση του θα εξαρτηθεί, εκτός των άλλων, από το πως σκεφτόμαστε και πως πράττουμε. Είμαστε εμπλεγμένοι σε πόλεμο. Είναι αδύνατο να «λιποτακτήσουμε από αυτό τον πόλεμο», όπως έγραψε ο συνάδελφός μου Sandro Mezzadra σε ένα στιβαρό ειρηνιστικό μανιφέστο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει και να συμμετάσχουμε στον πόλεμο μ’ όλους τους τρόπους που προτείνονται τώρα. Μπορεί να έχουμε πολύ περιορισμένες δυνατότητες επιλογών, αλλά δεν πρέπει να το πάρουμε απόφαση ότι είναι μηδενικές. 

Αλλά τι είδους πόλεμος είναι τούτος; Ούτε και γι’ αυτό μπορούμε να μιλήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα. Γιατί δεν γνωρίζουμε πλήρως ποιους άλλους χώρους αφορά ο πόλεμος εκτός από τους προφανείς, δηλαδή την περιοχή στην οποία εισέβαλαν ρωσικοί στρατοί τον Φεβρουάριο του 2022 και μερικές γειτονικές ζώνες. Καθώς ο πόλεμος εξελίσσεται και σιγά-σιγά αλλάζει χαρακτήρα, αιωρούνται κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν την ένταση του πολέμου και τις πιθανές διαχύσεις του έξω και πέρα από την Ουκρανία, και ίσως ακόμη στον κόσμο όλο. Από αυτό εξαρτώνται και οι εικασίες που μπορούμε να κάνουμε για τις μορφές που μπορεί να πάρει η πολιτική (ως επίσημη πολιτική και ως συλλογική πρακτική) όσο διαρκεί ο πόλεμος και μετά τον πόλεμο (άν πρόκειται να υπάρξει ένα «μετά»). Η διάσημη φράση του Κλαούζεβιτς που επαναλαμβάνεται μέχρι αηδίας, λέει ότι «πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Όμως ένα ακόμη πιο κρίσιμο ερώτημα είναι το εξής: Τι είδους πολιτική μπορεί να συνεχίζεται όσο διαρκεί ο πόλεμος, και πως ο πόλεμος θα μεταμορφώσει τις προϋποθέσεις και το ίδιο το περιεχόμενο της πολιτικής στην εποχή που θα ακολουθήσει;

Ας συζητήσουμε αυτά τα θέματα επικεντρώνοντας σε τρία κύρια σημεία: Πρώτον, «τι εμπλέκεται σε πόλεμο;» ή, αλλιώς, πως προσδιορίζουμε τούτο τον πόλεμο, ποιος είναι ο χαρακτήρας του, ποιους ορισμούς μπορούμε να προτείνουμε γι’ αυτόν; Δεύτερον, πως αυτός ο πόλεμος επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία του εθνικισμού και την εξέλιξη της ίδιας της «μορφής εθνικό κράτος»; Τρίτον, πως διαμορφώνει πολιτικούς χώρους σε ένα πλανητικής κλίμακας σύστημα συγκρούσεων και δράσεων;

Γέφυρα στον ποταμό Τέτεριβ, στο Ιβάνκιβ, όπου σταμάτησε η προέλαση των ρωσικών τανκς κοντά στο Κίεβο

Foto: © Eyepress via Reuter, από Insider

«Η δικαιοσύνη δεν απονέμεται με βάση το κοινό περί δικαίου αίσθημα, αλλά σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους»

Σωστό ως βάση, αλλά ημιτελές και ευάλωτο το επιχείρημα της Προέδρου της Δημοκρατίας, στη δεξίωση για την 48η επέτειο της Αποκατάστασης της Δημοκρατίας.

Από την άλλη πλευρά, η συζήτηση «υπέρ ή κατά» που ξέσπασε  επί του προκειμένου, κινείται εντελώς εκτός στόχου. Εκτός πολιτικού στόχου. Ο κλασικός ελληνικός ανορθολογισμός, δήθεν υπερπολιτικοποιημένος αλλά ουσιαστικά εντελώς απολιτικός. Ανορθολογισμός που ποτέ δεν πεθαίνει.
Το επιχείρημα της ΠτΔ είναι ημιτελές γιατί σε μια δημοκρατία, οι ισχύοντες νόμοι οφείλουν να προσεγγίζουν το περιβόητο «κοινό περί δικαίου αίσθημα», παρόλο που αυτό είναι ασαφής έννοια και επιδέχεται πολλές ερμηνείες. Οφείλουν να το προσεγγίζουν, επειδή το δημοκρατικό κράτος με τον διαχωρισμό των εξουσιών του, «τρέφεται και διατηρείται ζωντανό από προϋποθέσεις τις οποίες δεν μπορεί να εγγυηθεί αυτό το ίδιο». Και συνεχίζει ο Έρνστ-Βόλφγκανγκ Μπέκενφέρντε (Ernst-Wolfgang Böckenförde), αναλύοντας το «απόφθεγμα» ή «δίλημμα» ή «παράδοξο» που είναι γνωστό με το όνομά του: 

Μπορεί να υπάρχει ως δημοκρατικό φιλελεύθερο κράτος «μόνον εάν η ελευθερία που αυτό παρέχει στους πολίτες του λειτουργεί ρυθμιστικά με εσωτερικευμένο τρόπο, δηλαδή μέσω των ηθικών περιεχομένων του ατόμου και της συνοχής της κοινωνίας».

Αν αυτό ισχύει για το κράτος ως νομοθετική και ως εκτελεστική εξουσία, ισχύει στο ακέραιο και για την τρίτη εξουσία, τη δικαστική. Ένα δημοκρατικό κράτος οφείλει να διατηρεί συνάφειες με τα «ηθικά» (ethical) περιεχόμενα των ατόμων, δηλαδή με τα κοινωνικά ήθη και αξίες, και δεν πρέπει να αντιστρατεύεται τη συνοχή της κοινωνίας

Τούτη την ανάγκη «προσέγγισης» δεν θα έπρεπε να την παραλείπει μία διακεκριμένη νομικός με σαφώς δημοκρατικές ιδέες. Την παρέλειψε, γι' αυτό και το επιχείρημά της παραμένει ημιτελές, πολύ εύθραυστο, πολύ ευάλωτο.
Αυτό που παρέλειψε η Πρόεδρος της Δημοκρατίας θέτει το πολιτικό ζήτημα: Το ζήτημα της βελτιωτικής και ουσιαστικά δημοκρατικής μεταρρύθμισης του νομικού συστήματος. Η μη μεταρρύθμιση - ή  οι πολλές άτοπες μεταρρυθμίσεις χωρίς πραγματικά δημοκρατικό αποτέλεσμα και χωρίς προαγωγή της δικαιοσύνης - είναι από τις μεγάλες κακοδαιμονίες του ελληνικού νομικού και πολιτικού πολιτισμού.
Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας αποφεύγει να μιλήσει για το δύσκολο αλλά απολύτως αναγκαίο. Και οι επικριτές της δεν επικρίνουν πολιτικά, αλλά οπαδικά και ανορθολογικά. Έτσι παραλείπουν και αυτοί, ακριβώς όπως και η ίδια η ΠτΔ, να θέσουν το πολιτικό ζήτημα, το αίτημα μιας βελτιωτικής μεταρρύθμισης του νομικού συστήματος με ενίσχυση του αξιακού, ουσιαστικά δημοκρατικού περιεχομένου του. Δεν ακούγεται αυτό το αίτημα, ούτε καν από τους πιο θεσμικά ανεξάρτητους κριτές της, είτε ανήκουν είτε όχι στο σώμα της νομοθετικής εξουσίας. Δεν περνάει καν από το μυαλό τους; Δεν το θεωρούν σημαντικό; Ποιούν «φρονίμως» φοβούμενοι τη δυσκολία;

Υπάρχει και η πιο κυνική πτυχή: Στην Ελλάδα η δικαστική εξουσία είναι λειτουργικά εξαρτημένη από τους εκάστοτε κυβερνώντες. Έτσι αυτά που βλέπουμε σε πιο κανονικές αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, δηλαδή η δικαστική εξουσία να γίνεται - άν χρειαστεί - και «φύλακας» της δημοκρατίας ή της «νομιμότητας» ή του «δημόσιου συμφέροντος» από τις αυθαιρεσίες του πολιτικού προσωπικού, είναι μέχρι νεωτέρας λογικά αδύνατο στην Ελλάδα.

Στις δημοκρατίες η δικαιοσύνη απονέμεται, και πάντα θα πρέπει να απονέμεται, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους. Δεν απονέμεται - και δεν πρέπει να απονέμεται - με βάση το λεγόμενο κοινό περί δικαίου αίσθημα. Επ' αυτού δεν χωράει καμιά αμφιβολία. Ωστόσο, η Πρόεδρος της Δημοκρατίας αλλά και οι επικριτές της θα έπρεπε να ξέρουν γιατί, μαζί με το κομματικό σύστημα, και η ελληνική δικαιοσύνη - ή μάλλον το θεσμικό της ισοδύναμο, η δικαστική εξουσία -,  είναι τόσο πολύ βαριά άρρωστη. Είναι άρρωστη για βαθείς κοινωνικούς και ιστορικούς λόγους, αλλά επίσης επειδή ο ελληνικός νομικός (όπως και ο πολιτικός) πολιτισμός αδυνατεί να μεταρρυθμιστεί δημοκρατικά και ορθολογικά.

Τούτη η αδυναμία, ή το γεγονός ότι εδώ και δεκαετίες, όπως στον Γατόπαρδο του Βισκόντι, διαρκώς «όλα αλλάζουν για να μείνουν όλα ίδια», είναι αυτό που κυρίως προκαλεί το «κοινό περί δικαίου αίσθημα».

Γ. Ρ. 

«Έναν Παπαδόπουλο χρειαζόμαστε» - Δημοκρατία, δικτατορία και άλλοι απολυταρχισμοί

Προφανώς και δεν ήταν πάνδημη η αντίθεση των Ελλήνων πολιτών στη δικτατορία. Υπήρχε μια μειοψηφία - αρκετά ισχυρή μειοψηφία - που ήταν με τη χούντα. Προπαντός τα πρώτα χρόνια της Επταετίας. Ήταν με τη χούντα για πολλούς και διάφορους λόγους, υλικούς ή μή. Όμως η πλειοψηφία ήταν διαρκώς εναντίον της, παρόλο που έδειχνε την αντίθεση της πολύ «σιγανά», πολύ «ταπεινά». Αυτού του αθόρυβου αλλά βαθιού κύματος της αντιδικτατορικής πλειοψηφίας, κορύφωση ήταν το φοιτητικό κίνημα μετά το 1971. Ως κορωνίδα και «μνημείο» του έμεινε στον ελληνικό πολιτικό πολιτισμό το Πολυτεχνείο, παρόλο που δεν έπεσε από αυτό η δικτατορία, αλλά από το πραξικόπημα στην Κύπρο και τα επακόλουθα.
Τα αντιδικτατορικά κινήματα των φοιτητών δεν ήταν κορύφωση μιας υποθετικής αντιδικτατορικής διάθεσης όλων των πολιτών, «πάνδημης» όπως λέγεται, αφελώς ή πονηρά-κολακευτικά. Ήταν κορύφωση της αθόρυβης, βαθιάς αντιδικτατορικής κατεύθυνσης της πλειοψηφίας των πολιτών. Όχι του συνόλου.
Μερικοί πολιτικοί, όπως πρόσφατα ο κ. Συρίγος, αλλά και διάφοροι ακαδημαϊκοί ή πολιτικοί σχολιαστές, ατυχώς, υποβαθμίζουν κατά καιρούς την αντιδικτατορική στάση της πλειοψηφίας και υπερτονίζουν ή  έμμεσα κολακεύουν (με μια άλλη αντίστροφη κολακεία) τη φιλοδικτατορική στάση της μειοψηφίας. Οι ίδιοι οφείλουν να εξηγήσουν τα κίνητρα τους, να μας πουν γιατί, στην Α ή στη Β περίπτωση, διαλέγουν αυτή τη στάση. 

Γιατί άραγε κολακεύουν τέτοιες δυσανεκτικές προς τη δημοκρατία μειοψηφίες, της τάξης μεγέθους του 10 - 25 %; Είναι μια τάξη μεγέθους που υπάρχει σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα, φυσικά και στην Ελλάδα. Άραγε, ψάχνουν σε τέτοιες μειοψηφίες δυνητικούς ψηφοφόρους για το κόμμα τους ή για το κόμμα της προτίμησής τους; Ψάχνουν πολιτικούς συμμάχους για κομματικές συνεργασίες; Θέλουν απλώς να εξασφαλίσουν τα κομματικά νώτα (στην περίπτωση του κ. Συρίγου τα νώτα της ΝΔ), από επιθέσεις, όπως π.χ. από τις όλο και πιο έντονες επιθέσεις κατά της ΝΔ, τελευταία, δια του ακροδεξιού Τύπου και των ακροδεξιών τρολ;
Όμως, ούτως ή άλλως, ανεξάρτητα από τα κίνητρα, η στάση αυτή, η κολακεία των λίγων αντιδημοκρατικών και η υποβάθμιση των πολλών δημοκρατικών, αυτών που διαχρονικά στηρίζουν την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, προφανώς δεν μοιάζει με στάση μαχόμενου δημοκράτη. Πολύ δύσκολα θα την έλεγες ακόμη και στάση «σιγανού και ταπεινού» δημοκράτη. Είναι ασύμβατη με στάση πολιτικών, σχολιαστών ή ακαδημαϊκών που θέλουν να στηρίξουν το δημοκρατικό τμήμα του φάσματος των ελληνικών κομμάτων.

Στην Ελλάδα, από αυτό το ποσοστό πολιτών τάξης μεγέθους του 10 -25 %, που είναι από πολύ επιφυλακτικό προς την αντιπροσωπευτική δημοκρατία έως και ανοιχτά αντιδημοκρατικό, ακούμε συχνά τη «συμβουλή»: «Έναν Παπαδόπουλο χρειαζόμαστε».