@ Rahel Jaeggi: «Economy as a Social Practice and the Critique of Capitalism» (δημοσιευμένο ως 8ο Κεφάλαιο του βιβλίου Critical Theory in Critical Times - Transforming the Global Political and Economic Order, Columbia University Press, 2017) - εδώ είναι μεταφρασμένο από την προδημοσίευση του ως pdf
1. Μια στενή αντίληψη περί οικονομίας
Σε ένα υστερόγραφο του προγραμματικού του κειμένου Παραδοσιακή και Κριτική Θεωρία, ο Μαξ Χορκχάιμερ επισημαίνει το εξής: «Συχνά η κριτική θεωρία περιορίζεται σε έναν οικονομισμό. Όμως με αυτό, δεν προσδίδει υπερβολική σπουδαιότητα στην οικονομία, αλλά απλά τη βλέπει υπό πολύ στενή οπτική γωνία».1
Με αφετηρία τούτη την παρατήρηση και λαμβάνοντας υπόψη αυτή τη διάκριση μεταξύ «στενής» και «ευρείας» κατανόησης της οικονομίας, μπορούμε να περιγράψουμε εν συντομία την ιστορία της Κριτικής Θεωρίας, και ειδικότερα την ιστορία της σχέσης της με την οικονομία, ως εξής: Οι πρωταγωνιστές της «παλιάς» Κριτικής Θεωρίας [η πρώτη γενιά της «Σχολής της Φρανκφούρτης»] ανέθεσαν στον εαυτό τους το εγχείρημα να ιχνηλατήσουν τη διείσδυση της «μορφής εμπόρευμα» μέσα σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις, περιλαμβανομένης της σχέσης του ατόμου με τον εαυτό του, Το έκαναν αυτό, για να επισημάνουν ότι η επίδραση της οικονομίας, ή με άλλα λόγια της μορφής εμπόρευμα, εκτείνεται πολύ πέρα από τη σφαίρα της οικονομικής δραστηριότητας και φθάνει μέχρι τις πολιτισμικές επιλογές ή προτιμήσεις των ατόμων και τις κοσμοαντιλήψεις τους. Εμπνεόμενοι από τη θεωρία της εκπραγμάτωσης (Verdinglichung, reification)2 του Γκέοργκ Λούκατς, αντιμετώπισαν πράγματι την οικονομία με πολύ ευρύ τρόπο. Σύμφωνα με αυτή τη θέση, στην περίοδο του ώριμου καπιταλισμού οι οικονομικές επιλογές προτιμήσεις «αγκαλιάζουν» και διαφθείρουν όλες τις σφαίρες της ζωής. Έτσι, η οικονομική δραστηριότητα – εάν την κατανοήσουμε ως έναν ιδιαίτερο τρόπο αλληλεπίδρασης με πράγματα και με ανθρώπους – καθίσταται υπεύθυνη για τα χαρακτηριστικά παθολογικά συμπτώματα των καπιταλιστικών κοινωνιών: Για την εκμετάλλευση, την καταπίεση, την εργαλειοποίηση, την εκπραγμάτωση, την αλλοτρίωση· και - μιλώντας γενικά - για τον ανορθολογισμό τους. Ιχνηλατώντας και ασκώντας κριτική στη διάχυση ή και εισβολή της μορφής εμπόρευμα σε σφαίρες της ζωής που ήταν στο παρελθόν ή είναι και τώρα λόγω της ιδιοσυστασίας τους «μη οικονομικές», ο Χορκχάιμερ και άλλοι, αναμφίβολα συνέβαλαν στο να απελευθερωθεί από τον «οικονομισμό» η κοινωνική κριτική που εμπνέεται από τον μαρξισμό. Ωστόσο, η Κριτική Θεωρία, ήδη από τις απαρχές της, μαζί με αυτό το είδος «διεύρυνσης» της οπτικής γωνίας – και άν παραβλέψουμε μερικές εξαιρέσεις στην πολύ πρώιμη φάση του Ινστιτούτου 3 –, κατά παράδοξο τρόπο έκανε το εξής: Έδωσε πολύ λίγη προσοχή στην κυρίως σφαίρα της οικονομίας.
