Από τον ιστοχώρο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Κώστας Βάρναλης: Εις την Δεξαμενήν, 3.11.2011
Πρώτη δημοσίευση: Eφημερίδα «Πρωία», 2 Μαΐου 1937 - Αναδημοσίευση: εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, 24 Απριλίου 2008
«Κι αληθινά υπήρξε άγιος ο Παπαδιαμάντης, όχι μονάχα γιατί τανε θρήσκος και το έργο του γεμάτο από χριστιανική μυστικοπάθεια, παρά και γιατί πέρασε μία μαρτυρική ζωή όλο στερήσεις και φτώχειες, χωρίς να βγει από τον ίσο δρόμο τής αρετής και χωρίς να κατεβεί ούτ’ ένα σκαλί από ό,τι καλούμε πνευματική αξιοπρέπεια. Αν πολύ λίγοι από τους νεότερους μπορούνε να σταθούνε δίπλα του σα δημιουργοί, πολύ λιγότεροι μπορούνε να σταθούνε σαν άνθρωποι [...] Ο Παπαδιαμάντης είναι η μεγαλύτερη δόξα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Κι όσο περνούνε τα χρόνια, τόσο η δόξα αυτή θα στερεώνεται περισσότερο [...] Eίναι ο μεγαλύτερος νεοέλληνας συγγραφέας κι ο μόνος, που μπορεί κανείς να τον διαβάζει και πάντα να τόνε βρίσκει νέον κι αναπάντεχο»
O Κώστας Βάρναλης υπήρξε από τους πιό ανελέητους παραβάτες ορθοδοξιών στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Στη σταδιοδρομία του ως ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και αρθρογράφος, και με δεδομένη την στροφή του προς την κομμουνιστική κοσμοαντίληψη, ο Βάρναλης ξεχώριζε, μεταξύ άλλων, για την έντονα συγκρουσιακή κριτική του δραστηριότητα. Αλλά και για τον σαφή συντηρητισμό του ως προς τις επιλογές λογοτεχνικού ύφους. Ήταν δύσπιστος προς τα νεωτεριστικά καλλιτεχνικά ρεύματα. Ωστόσο δεν «πιανόταν στο δόκανο της ιδεολογίας» και συχνά παραβίαζε αδίστακτα τα σύνορα, ιδεολογικά, ύφους και γλώσσας, πού όρθωναν οι επικρατούσες ιδέες του καιρού του, το πνεύμα της εποχής. Χαρακτηριστικές είναι o εκλεκτικές συγγένειές του με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και ο βαθύς θαυμασμός του νεότερου Βάρναλη για τον τόσο διαφορετικό και πρεσβύτερό του Σκιαθίτη, οι οποίες αποτυπώθηκαν στα «Παπαδιαμαντικά» διηγήματα και επιχειρηματολογήθηκαν στο κριτικό έργο του Θρακιώτη. Απεικονίζουν με ζωηρά χρώματα πόσο δημιουργική μπορεί να είναι μια τέτοια παραβίαση συνόρων και παράβαση ορθοδοξιών, μια «σύμπτωση αντιθέτων» (η «coincidentia oppositorum» του πρόδρομου της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού Νικολάου Κουζανού). Αρκεί βέβαια να μπορεί να υποστηριχτεί με επιχειρήματα της λογικής και με τη μεγάλη δύναμη της ευαισθησίας και να μην είναι «συμμαχίες με τον διάβολο» ή η μεταμοντέρνα φαυλότητα του «όλα επιτρέπονται» - «όλα ταιριάζουν», η τόσο δημοφιλής σήμερα. Και δείχνουν πόσο αναγκαία είναι η σύγκρουση με το πνεύμα της εποχής, στη μια ή στην άλλη του μορφή, για όσους θέλουν να υπηρετούν μια διαρκώς ανανεούμενη νεωτερικότητα, έναν ανόθευτο, διαρκή Διαφωτισμό.
Κώστας Βάρναλης, Αισθητικά-Κριτικά-Σολωμικά
Γ. Ρ.
Αὐτὲς τὶς μέρες ξαναθυμοῦνται οἱ παλαιότεροι τὰ καλὰ ἐκεῖνα χρόνια (γύρω στὸ 1905-1915), ποὺ ἡ Ἀθήνα ἤτανε ἀκόμη μιὰ εἰδυλλιακὴ πολιτεία κι εἶχε περισσότερη πίστη καὶ περισσότερην ἐγκαρδιότητα σχέσεων ἀνάμεσα στοὺς ἀνθρώπους. Τώρα τὸ πολὺ πλῆθος, ποὺ γέμισε ἀσφυκτικὰ τὴν πρωτεύουσα, ἀπομακρύνει τὸν ἕναν ἀπὸ τὸν ἄλλον καὶ τὸν ἀπομονώνει. Κείνην τὴν ἐποχὴ τῆς εἰρηνικῆς καὶ εὔκολης ζωῆς, οἱ κάτοικοι μιᾶς συνοικίας ἀποτελούσανε μίαν οἰκογένεια κι οἱ θαμῶνες ἑνὸς κέντρου μιὰ φιλικὴ συντροφιά.
Ἡ Δεξαμενὴ τότες ἤτανε μιὰ προνομιούχα... ἐξοχή. Ἐκεῖ ὑπῆρχε ἀνοιχτὸς ὁρίζοντας, καθαρὸς ἀέρας καὶ δάσος. Ἤτανε ὄχι μονάχα τὸ ὑψηλὸ καταφύγιο τῶν λογίων καὶ τῶν ποιητῶν, παρὰ καὶ ἡ πνευματικὴ κορφὴ ὅλης της Ἑλλάδος. Στὰ γύρω φτωχικὰ σπίτια καθόντανε ἀπὸ χρόνια ὁ Παπαδιαμάντης, ὁ Βλαχογιάννης, ὁ Μαλακάσης, ὁ Κοντυλάκης, ὁ Χατζόπουλος καὶ συχνάζανε ὅλοι στὸ καφενεδάκι τοῦ Μπαρμπαγιάννη. Οἱ νεοσσοὶ τῶν Μουσσῶν: ὁ Αὐγέρης, ὁ Ζῆλος, ὁ Πελλερέν, ὁ Ροδοκανάκης, ὁ Καζαντζάκης, ἡ Γαλάτεια, καθόντανε σὲ κάποια ἀπόσταση ἀπὸ τοὺς μεγάλους, γεμάτοι ἀπὸ τὴ νεανικὴ ματαιοδοξία πὼς θὰ τοὺς ξεπεράσουνε.
Τότες δὲν ὑπήρχανε οἱ φριχτὲς πολυκατοικίες, ποὺ πνίξανε τὸν ὁρίζοντα, οὔτε εἴχανε γίνει τὰ «ἐξωραϊστικὰ» ἔργα, ποὺ φάγανε τὸν μισὸ λόφο καὶ τοῦ χαλάσανε τὴ φυσική του γραφικότητα. Ἡ θάλασσα φαινότανε κάθε πρωὶ νὰ σπιθίζη πέρα ὁλόχαρη, γελαστὴ καὶ μπλάβη.
Καμμιὰ δεκαριὰ πανύψηλες λεῦκες, ὁλοφούντωτες καὶ ρωμαλέες, κι ἄλλα τόσα πεῦκα τραγουδούσανε μέρα νύκτα μὲ τὸ παραμικρὸ ἀεράκι· τὰ πουλιὰ γεμίζανε τὰ κλώνια καὶ τὰ τζατζίκια τσιτσιρίζανε μέσα στὸ... τηγάνι τῆς μεσημεριάτικης πύρας. Μιὰ βρύση κελάριζε ἀκατάπαυστα μέρα καὶ νύκτα στὴ ρίζα μιᾶς θεώρατης λεύκας. Καὶ τὸ φθινόπωρο, σὰν πέφτανε τὰ φύλλα καὶ τὰ ἔσερνε ὁ βορριᾶς, ἡ βρύση θρηνολογοῦσε μὲ ἀναφυλλητά, τὰ ξερόφυλλα θροούσανε ἀπελπισμένα καὶ μέσα στὴ χαβούζα τῆς δεξαμενῆς τὸ νερὸ βογγοῦσε δυνατά. Ὁ διαβάτης, ποὺ περνοῦσε ἀπ᾿ ἐκεῖ τὴ νύχτα μέσα στὸ ἐρημικὸ καὶ βαθὺ σκοτάδι ἔμοιαζε μὲ τὶς «σκιὲς» τῶν ρομαντικῶν μυθιστορημάτων, ποὺ «αἰφνιδίως ἀποσπῶνται ἐκ τῆς παρακειμένης γωνίας καὶ διασκελίζουσιν ἐσπευσμένως τὴν ἔρημον ὁδόν, ἐνῶ τὸ ὡρολόγιον κ.τ.λ.».
Καμμιὰ δεκαριὰ πανύψηλες λεῦκες, ὁλοφούντωτες καὶ ρωμαλέες, κι ἄλλα τόσα πεῦκα τραγουδούσανε μέρα νύκτα μὲ τὸ παραμικρὸ ἀεράκι· τὰ πουλιὰ γεμίζανε τὰ κλώνια καὶ τὰ τζατζίκια τσιτσιρίζανε μέσα στὸ... τηγάνι τῆς μεσημεριάτικης πύρας. Μιὰ βρύση κελάριζε ἀκατάπαυστα μέρα καὶ νύκτα στὴ ρίζα μιᾶς θεώρατης λεύκας. Καὶ τὸ φθινόπωρο, σὰν πέφτανε τὰ φύλλα καὶ τὰ ἔσερνε ὁ βορριᾶς, ἡ βρύση θρηνολογοῦσε μὲ ἀναφυλλητά, τὰ ξερόφυλλα θροούσανε ἀπελπισμένα καὶ μέσα στὴ χαβούζα τῆς δεξαμενῆς τὸ νερὸ βογγοῦσε δυνατά. Ὁ διαβάτης, ποὺ περνοῦσε ἀπ᾿ ἐκεῖ τὴ νύχτα μέσα στὸ ἐρημικὸ καὶ βαθὺ σκοτάδι ἔμοιαζε μὲ τὶς «σκιὲς» τῶν ρομαντικῶν μυθιστορημάτων, ποὺ «αἰφνιδίως ἀποσπῶνται ἐκ τῆς παρακειμένης γωνίας καὶ διασκελίζουσιν ἐσπευσμένως τὴν ἔρημον ὁδόν, ἐνῶ τὸ ὡρολόγιον κ.τ.λ.».
Ἐκεῖ ἐρχότανε πρωὶ κι ἀπόγευμα ὁ κὺρ Στέφανος, ὁ Πρόεδρος, ὁ τύπος τῶν τύπων. Φοροῦσε ποδήματα χειμώνα-καλοκαίρι κι ἀκουμποῦσε τὰ γερατειά του ἀπάνου σ᾿ ἕνα χονδρὸ μπαστούνι. Ἀπαισιόδοξος, πυρρωνιστής, λαϊκὸς φιλόσοφος μὲ ἀληθινὴ φλέβα. Ἤτανε ὁ μοναδικὸς σχεδὸν φίλος τοῦ Παπαδιαμάντη. Γιατὶ ὁ Σκιαθίτης συγγραφέας ἔπασχε ἀπὸ ἀνθρωποφοβία - μὲ τὸ δίκηό του. Καθότανε στὸ πίσω μέρος τοῦ καφενείου κοντὰ στὸ παραθυράκι τοῦ τζακιοῦ. Σταύρωνε τὰ χέρια του, ἔγερνε δίπλα τὸ ἱερατικό του κεφάλι καὶ βυθιζότανε στὰ δημιουργικά του ὀνειροπολήματα μὲ κατάνυξη κι εὐχαριστημένος γιὰ τὴν μόνωσή του. Ἀπὸ τὸ παραθυράκι ἔπαιρνε τὸν καφέ του καὶ καμμιὰ φορὰ ἔμπαινε βιαστικὸς στὸ καφενεῖο χωρὶς νὰ σηκώνη τὰ μάτια, ἔπαιρνε μίαν ἐφημερίδα κι ἔφευγε μὲ τὸν ἴδιο τρόπο βιαστικός. Μονάχα τὸν κὺρ Στέφανο δεχότανε νὰ τὸν ζυγώνῃ. Ὅπως ἤτανε πάντα σιωπηλός, τὸν ἄφηνε νὰ τοῦ μιλῇ ὑπομονετικά. Γιατὶ ὁ κὺρ Στέφανος ἦταν ἕνας τίμιος, ἁπλοϊκός, ἄκακος καὶ περήφανος ἄνθρωπος, ὅπως καὶ ὁ κὺρ Ἀλέξανδρος. Ἂν ἐτοῦτος ἤτανε βαθύτατα θρῆσκος σὰν τοὺς καθωσιωμένους ἀσκητὲς τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων, μὰ καὶ τοῦ Προέδρου ὁ πυρρωνισμὸς δὲν ἤτανε ἄθρησκος. Εἶχε τὴ μανία νὰ κοροϊδεύῃ τὶς ματαιότητες κάθε λογῆς καὶ πρὸ παντὸς τὴν παραδοπιστία τῶν ἀνθρώπων καὶ τῶν παπάδων. Κι αὐτὸ χωρὶς κακία.
Στὸ τραπέζι μοσχοβολοῦσε κι ἄχνιζε τὸ ἀρνὶ μέσα στὸ ταψί· μοσχοβολοῦσε τὸ τυρὶ τοῦ Παρνασσοῦ, ἡ μαρουλοσαλάτα μὲ τὸν ἄνηθο καὶ τὸ κρεμμυδάκι· μοσκοβολούσανε τὰ πορτοκάλια καὶ λαμποκοπούσανε μέσα στὴ σουπιέρα τὰ κόκκινα τ᾿ αὐγά. Πόσοι πειρασμοί: Μὰ ὁ θρῆσκος Παπαδιαμάντης πρῶτα ἔκαμνε τὸ σταυρό του, ἔλεγε τὸ «φάγονται πένητες καὶ ἐμπλησθήσονται...», οἱ ἄλλοι ὄρθιοι γύρω σταυροκοπιόντανε κι αὐτοὶ κι ὕστερα... Αἴ, ὕστερα, ἅμα καθόντανε στὸ τραπέζι, ὁ κὺρ Στέφανος, ποὺ ἤξαιρε τὰ συνήθεια τοῦ φίλου του, τοῦ γέμιζε μιὰ κούπα ρετσίνα. Ὁ κὺρ Ἀλέξανδρος τὴν ἔπιανε μὲ τὶς δύο του φοῦχτες (γιατὶ τὰ χέρια του τρέμανε) καὶ τὴν ἄδειαζε ὁλάκερη «ἀμυστὶ» μὲ μιὰ συγκινητικὴ λαχτάρα. Τότες τὸ αἷμα του ξυπνοῦσε καὶ κύλαε ζεστὸ στὶς φλέβες του, τὰ μάτια του καθαρίζανε, ἡ ψυχή του ἄνοιγε τὰ διπλωμένα φτερά της καὶ τότε μονάχα ἀρχίζανε τὸ φαγί. «Ἦτο ὡραῖον ρετσινάτον» (λέγει σ᾿ ἕνα του διήγημα) «ὅλον ἄρωμα καὶ πτῆσις καὶ ἀφρός»! Τί λυρικὸς καϋμός, τί ἀληθινὸς ἔρωτας γιὰ τὸ κρασί!
Ἔτσι αὐτὲς τὶς μέρες, ποὺ ἡ ἐποχή μας τὶς ζῆ μὲ κάποιαν πεζότητα, πῶς νὰ μὴ θυμηθῇ κανεὶς τὸν καλὸ ἐκεῖνο καιρό, ποὺ ἡ ποίηση καὶ ἡ πίστη ἤτανε ζωντανὰ στοιχεῖα τῆς ζωῆς. Τώρα τὰ πεῦκα τὰ κόψανε ὅλα οἱ πολυκατοικίες. Οἱ λεῦκες ξεραθήκανε κι ὡς τόσο δὲν τὶς κόβουνε νὰ λείψῃ ὁ πένθιμος ἐκεῖνος σκελετός τους, ποὺ τὶς κάνει νὰ μοιάζουνε μὲ ὑψηλοὺς ξύλινους σταυροὺς σὲ κοιμητήρι. Ἡ Δεξαμενὴ ποὺ ἤτανε ἡ ψηλότερη σκοπιὰ τῆς Ἀθήνας, ἔχασε τὸν οὐρανὸ καὶ τὴ θάλασσα καὶ κατάντησε σὰ μιὰ πηγάδα. Καὶ μείναμε ἐμεῖς τὰ ἐρείπια, οἱ παληοὶ κάτοικοι τοῦ ὡραίου λόφου νὰ θρηνοῦμε ἐπάνω στὰ ἐρείπια τοῦ «ἐξωραϊσμοῦ» του.
O λογοτεχνικός Πολίτης, τεύχος 71, Ιανουάριος-Μάρτιος 1986: Αφιέρωμα στον Βάρναλη
Δημήτρης Κόκορης: «Ο Παπαδιαμάντης του Βάρναλη», Αναγνώσεις - εφημερίδα η Αυγή, 13.4.2012
Το Δέντρο, τεύχος 181-182, Ιούνιος 2011 - Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη
Διατηρήθηκε η ορθογραφία της πρώτης δημοσίευσης (1937)
O λογοτεχνικός Πολίτης, τεύχος 71, Ιανουάριος-Μάρτιος 1986: Αφιέρωμα στον Βάρναλη
Δημήτρης Κόκορης: «Ο Παπαδιαμάντης του Βάρναλη», Αναγνώσεις - εφημερίδα η Αυγή, 13.4.2012
Το Δέντρο, τεύχος 181-182, Ιούνιος 2011 - Αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη
Είχα αγορασει την συλλογή διηγημάτων του Μ. Μητσακη για τον οποίο είχα ακουσει παλιότερα πολύ καλά λόγια. Μου έκανε μεγαλη εντύπωση οτι το 1890 δεν έχει μεγάλες διαφορές στην νοοτροπία των μικροαστών (απέχθεια προς την χειρωνακτική εργασία, παρασιτισμός μεσιτεία, πολυσθενεια των εισοδημάτων,…) σε σχέση με το 1970-1980 (τους σημερινούς 60-ρηδες)
ΑπάντησηΔιαγραφήΌλα ξεκίνησαν από την ανάγνωση του διηγήματος «Παρά την δεξαμενήν» εις το υπαίθριο καφενείο της οποίας, ήδη από το 1976 ήμουν τακτικός θαμώνας επί πολλές ώρες ως φοιτητής… και ακόμη και σήμερα, αλλά αραιότερα…
Ενθουσιασθηκα απο το κάτωθι τέλος του διηγήματος :
«…τον σύγχρονον εν Ελλάδι πολιτισμόν, τον σύγχρονον εν Ελλάδι βίον, κατά το ήμισυ ευρωπαϊκόν και το ήμισυ έλληνα, κατά το ήμισυ φράγκον και κατά το ήμισυ ανατολίτην, δομινοφορούντα μασκαράν, επιχρυσωμένον τενεκέν, βρακάν με ψηλό καπέλλο…»
οπου προ 100 και πλεον ετων αναφερει αυτα που σχολιαζω στην καθ’ημας δυτικοανατολικη ελλαδα των γαλλικών με πιάνο (εκ των οποιων μερικοί/ες ΚΚΕεσ.) μαζί με τα κλαρίνα της Ομόνοιας και την τσιφτετελ-λαδα,…την όψιμη συχνά παρασιτική ή μεταπρατική μεγαλοαστική και αστική τάξη(μιγμα γόνων ευπόρων αριστερών, μαυραγοριτων και παλαιοτερων τζακιων)
Αφώτιστος Φιλέλλην