Υπάρχει ακόμη «άνθρωπος» και ανθρωπισμός; Φουκώ και Χάιντεγκερ ή Τσόμσκυ και Μαρκούζε;

→ English ←
 
«Κάθε σοβαρή κοινωνική επιστήμη ή θεωρία αλλαγής της κοινωνίας πρέπει να στηρίζεται σε κάποιου είδους ιδέα για την ανθρώπινη φύση»
(Noam Chomsky, γράμμα στον Peter Wilkin [1])
 

Στο τέλος του βιβλίου του Οι Λέξεις και τα Πράγματα (Les Mots et les Choses, 1966), ο Μισέλ Φουκώ γράφει:

Ό άνθρωπος είναι μια επινόηση, της οποίας την όψιμη ημερομηνία εύκολα καταδείχνει η αρχαιολογία της σκέψης μας. Και ίσως τo προσεχές τέλος της. Εάν αυτή η διάταξη της γνώσης εξαφανιζόταν όπως εμφανίστηκε, εάν κατέρρεε εξαιτίας κάποιου συμβάντος [...] όπως κατέρρευσαν στην καμπή του δέκατου όγδοου αιώνα οι βάσεις της κλασσικής σκέψης - τότε μπορούμε όντως να στοιχηματίσουμε ότι ο άνθρωπος θα έσβηνε, όπως σβήνει στο ακροθαλάσσι ένα πρόσωπο σχεδιασμένο πάνω στην άμμο.

Αυτή την κοσμοαντίληψη, με αυτά που προϋποθέτει και με όλες τις ολοένα επιστρέφουσες απαρχές και γενεαλογίες της - από τον Νίτσε μέσω του Χάιντεγκερ μέχρι τους (μετα)στρουκτουραλιστές - αρκετοί την καταπολέμησαν εξαρχής σε θεωρητικό επίπεδο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ήταν δύο από τους ελάχιστους εναπομείναντες «σοφούς γέροντες» της δικής μας εποχής, που τότε ήταν στην αρχή της δημιουργικής τους ωριμότητας: Ο Νόαμ Τσόμσκυ και ο Γιούργκεν Χάμπερμας. Η περίφημη συζήτηση μεταξύ του Τσόμσκυ και του Μισέλ Φουκώ με τίτλο «Human Nature: Power vs. Justice» έμεινε στα χρονικά ως μια από τις πιο σημαντικές «φιλοσοφικές μονομαχίες» του 20ού Αιώνα.[2] Στην από εδώ πλευρά του Ατλαντικού, ο Χάμπερμας «πυροβόλησε» πολλές φορές εναντίον αυτού του στόχου, στα βιβλία και στις πανεπιστημιακές παραδόσεις του, μερικές φορές με πολλή οξύτητα, ιδίως στα πλαίσια της όλης διαμάχης του με τους λεγόμενους μεταμοντέρνους. Για την οξύτητα αυτή, πολύ αργότερα, αισθάνθηκε την ανάγκη κάποιου μετριασμού, ιδίως για την περίπτωση Φουκώ.[3]    

Όλο αυτό το πλέγμα στάσεων, νοοτροπιών και κοσμοαντιλήψεων αχνοφαίνεται πρώτα σε πολιτισμικά ρεύματα  - στην περίπτωση της Γαλλίας το βλέπουμε στις μετά τους σουρρεαλιστές καλλιτεχνικές πρωτοπορίες (π.χ. Georges Bataille,  Pierre Klossowski, Maurice Blanchot) και στο «νέο μυθιστόρημα». Μετά παίρνει μορφή θεωρίας στους διάφορους φιλοσοφικούς αντιανθρωπισμούς των κατά Χάμπερμας «νεαρών συντηρητικών» («Jungkonservativen») και τέλος διεισδύει ακόμη και σε πτυχές του πολιτισμού της καθημερινής ζωής. Φυσικά όχι μόνον στη Γαλλία. Και όχι κυρίως στη Γαλλία. Πάντως στον διανοοούμενο κόσμο της γενέτειρας Γαλλίας, ο θεωρητικός αντίλογος στην παγερή σκληρότητα του «πολιτισμικού αντιανθρωπισμού», στις δεκαετίες εκείνες ήταν σαφώς ασθενέστερος από αλλού. Ίσως δεν είναι εντελώς αβάσιμο το επιχείρημα ότι το έδαφος είχε διαποτιστεί και στρωθεί ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1940, με την Επιστολή για τον Ανθρωπισμό του Μάρτιν Χάιντεγκερ (1947), η οποία, εκτός από το γεγονός ότι απευθυνόταν στον νεαρό Γάλλο φίλο του, τον φιλόσοφο Ζαν Μποφρέ (Jean Beaufret), έτυχε ευμενέστατης υποδοχής ιδίως στη Γαλλία. 

Στην Επιστολή αποδομείται συστηματικά η ίδια η έννοια του ανθρωπισμού σε όλες του τις εκφάνσεις, χριστιανικές, μαρξιστικές, υπαρξιστικές.[4] 

«Όλες οι μορφές ανθρωπισμού μέχρι και σήμερα», γράφει ο Χάιντεγκερ, «βασίζονται σε μία μεταφυσική ερμηνεία φύσης και ιστορίας και υπερπηδούν την πρωταρχική σχέση του ανθρώπου με το Είναι».

Η απάντηση του Χάμπερμας:  

Ο Χάιντεγκερ «αποσυνδέει τις πράξεις του και τα λόγια του από τον εαυτό του ως εμπειρικό πρόσωπο, και τις αποδίδει σε ένα πεπρωμένο για το οποίο δεν είναι υπεύθυνος ο ίδιος» [5].

Όταν ο Μάρτιν Χάιντεγκερ συνάντησε τον Ζακ Λακάν και τον Κώστα Αξελό (1955). Από αριστερά: Heidegger, Axelos, Lacan, Jean Beaufret, Elfriede Heidegger, Sylvia Bataille (σύζυγος του Lacan) © Progressive Geographies/Difundir Psicoanálisis

Όμως, και στην ίδια τη Γαλλία, βλέπουμε, όπως παντού, να εκπηγάζει από τις πιο παράδοξες πηγές του πολιτισμού της καθημερινής ζωής ένας ριζικός αντίλογος στον αντιανθρωπισμό των «νεαρών» Γάλλων μεταστρουκτουραλιστών ή αποδομιστών της δεκαετίας του 1960. Μισό αιώνα πριν από αυτούς τους Γάλλους, υπήρχε ο αντιανθρωπισμός των «νεαρών» Γερμανών: Ο Oswald Spengler, ο Ernst Jünger στη νεότητά του ως εθνικιστής επαναστάτης πριν γράψει το 1939 τους Μαρμάρινους Γκρεμούς / Auf den Marmorklippen, ο πρώιμος Carl Schmitt - στη συνέχεια μεταλλάχθηκε από «νεαρός συντηρητικός» («Jungkonservativ») σε «νεοσυντηρητικό» («Neukonservativ»). Στις ιδέες των «νεαρών συντηρητικών» ανοίχτηκε κάποια στιγμή και ο ίδιος ο νεαρός Χάιντεγκερ, ήδη πριν πολιτικοποιηθεί.[6] Ο «νεαρός» γενάρχης τους στο τέλος του 19ου αιώνα ήταν ο Φρίντριχ Νίτσε. Aκόμη και o Μαξ Βέμπερ, άν και ήταν στοχαστής πολύ ιδιόμορφος, δεν έμεινε ανεπηρέαστος, ούτε ο νεαρός Τόμας Μαν των Στοχασμών ενός Απολιτικού (Betrachungen eines Unpolitischen), ο μετέπειτα κυνηγημένος από τους Ναζιστές, πρόσφυγας στις ΗΠΑ και μαχητικός διεθνιστής δημοκράτης. Αλλά σ΄ εκείνη τη σκοτεινή Γερμανία του Μεσοπολέμου, ο κοινωνικός αντίλογος στον ανορθολογικό αντιανθρωπισμό παγιδεύτηκε στα ερείπια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και σβήστηκε εντελώς με την άνοδο στην εξουσία του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος (NSDAP) και του Χίτλερ, το 1933.

Ωστόσο, ο αντίλογος στην «αποδόμηση του ανθρώπου», αναγεννάται και αναδύεται διαρκώς από τον βιόκοσμο· είναι πανταχού παρών στον κόσμο της καθημερινής κοινωνικής ζωής. Υπενθυμίζει έτσι το επιχείρημα του Τσόμσκυ, ότι υπάρχουν σταθερές που δίνουν κάθε δικαίωμα στον λογικώς σκεπτόμενο να μιλά για «ανθρώπινη φύση». Λόγου χάρη, δυό χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου του Φουκώ, ήλθε το «έτος των θαυμάτων» 1968. Τότε, εκτός από πολλά άλλα πράγματα που συνέβησαν και ακόμη προκαλούν συζητήσεις και διαφωνίες, ακούσαμε τον Γάλλο τροβαδούρο και ρόκερ της εποχής, τον Jean-Philippe Léo Smet, κατά κόσμον Johnny Hallyday, να εξορκίζει την ύβρι αυτών των «νεαρών» maîtres και Meister, μολονότι - κατά πάσα πιθανότητα - δεν μπορούσε να γνωρίζει σε βάθος (ή και καθόλου) τί ακριβώς συνέβαινε στον απόκοσμο για τους τροβαδούρους κόσμο τέτοιων στοχαστών:

  

[...] Νεαρέ / Μιλάς σαν μεγάλος άντρας / Που έχει την πείρα μιας ολόκληρης ζωής / Νομίζεις πως τα ξέρεις όλα

Όμως, τι να ξέρεις εσύ για το παιδί που ζεί ολομόναχο; Ξέρεις πώς νιώθει όταν έρχονται Χριστούγεννα;
Τί να ξέρεις για το σκυλί που απόμεινε έρημο και ο αφέντης του είναι στον ουρανό;[...]
Θαρρείς πως όλα τα 'χεις δει / Πως τά 'χεις διαβάσει όλα
[...] Σφιγμένες έχεις τις γροθιές σου / Σκληρός είσαι, χωρίς έλεος
Και τι ξέρεις εσύ για 'κείνους που δεν έχουν πια δικό τους τόπο;
Τι ξέρεις εσύ για τους ναυαγούς που πνίγονται μέσ' τη νύχτα; [...]

Jeune homme/Tu parles comme un homme/A croire que dans la vie /T'as tout appris

Mais que sais-tu d'un enfant tout seul quand vient Noël?
Oui, que sais-tu de ce chien dont le maître est au ciel?

[..] A croire que t'as tout vu/Que t'as tout lu

[..] A voir tes poings fermés / T'es sans pitié

Mais que sais-tu de celui qui n'a plus de pays?
Et que sais-tu d'un bateau qui sombre dans la nuit? [...]
 

(Jeune Homme, 1968)

H «φιλοσοφική μονομαχία» Chomsky - Foucault, 1971

Αυτό που ανέκαθεν προσπαθούν να πουν οι τροβαδούροι με τα δικά τους μέσα, με την μουσική και τον στίχο, στο Παρίσι του 1968 ή στην μεσαιωνική Προβηγκία του 1200, οι στοχαστές προσπαθούν να το πουν στη γλώσσα της φιλοσοφίας και της κοινωνιολογικής θεωρίας. Πώς όμως θα μπορούσαν να μιλήσουν για τις αξίες ή για τα κίνητρα των ανθρώπων στοχαστές όπως ο Φουκώ ή ο Ντελέζ ή ο Χάιντεγκερ ή ο Αλτουσεριανής κοπής μαρξισμός ή ο Μαξ Βέμπερ (άν και αυτός ομολογεί το αδιέξοδό του) ή η ψυχαναλυτική «αίρεση» του Ζακ Λακάν ή η καθαρή θεωρία των συστημάτων τύπου Νίκλας Λούμαν, ή η δομική-λειτουργιστική κοινωνιολογία, από τη στιγμή που τα θεωρητικά τους οικοδομήματα αυτοπεριορίζονται σε μια θεωρία των δομών, θεωρία του συστήματος (system theory), χωρίς θεωρία των κοινωνικών δράσεων, των δρώντων παραγόντων (action theory); Είναι αδύνατο. Είναι λογική αντίφαση.

Αυτό που προσπαθεί να πεί ο τροβαδούρος, προσπάθησαν να το πουν με μικρή ή μεγαλύτερη επιτυχία, στοχαστές της κλασικής παράδοσης, από τον Αριστοτέλη, τον Αυγουστίνο και τον Θωμά Ακινάτη μέχρι τον Καρλ Μαρξ και την Χάννα Άρεντ. Με τη διαφορά ότι, τώρα πια, αυτοί, οι μέχρι τώρα κλασικοί, μάς μιλούν για κόσμους, για κοινωνικά περιβάλλοντα, που η ίδια η νεωτερικότητα (και όχι κάποια υποτιθέμενη μετανεωτερική κατάσταση) βήμα-βήμα τα μετέτρεψε, και εξακολουθεί να τα μετατρέπει όλο και περισσότερο, σε κόσμους που υπήρξαν αλλά περνούν, κόσμους που γίνονται κόσμοι του χθες. Και ίσως αύριο δεν θα υπάρχει πια τίποτε από αυτούς παρά μόνον η ιστορία τους και τα ερείπιά τους. Ο ισχυρισμός ότι αυτά τα κοινωνικά περιβάλλοντα «σβήνουν όπως σβήνει στο ακροθαλάσσι ένα πρόσωπο σχεδιασμένο πάνω στην άμμο», στέκει και είναι εύλογος. Με την επιφύλαξη μιας «επιστροφής» τους ως «αναβίωση παλαιών ιδεών και ιδανικών» (Μαξ Βέμπερ). Αλλά ο ισχυρισμός του Φουκώ είναι κάτι εντελώς άλλο· και δεν στέκει, στο βαθμό που ξεγράφει ολικά τον άνθρωπο ως όν που σκέφτεται και πράττει ενσυνείδητα. 

Άν και ξέρουμε τώρα ότι αυτό που αποκαλούσαμε παλιά «φύση του ανθρώπου», υπονοώντας ένα όλον σταθερό και αναλλοίωτο, μάλλον είναι απλή εικασία μιας αστήρικτης μεταφυσικής ανθρωπολογίας, ωστόσο ο ισχυρισμός του Φουκώ δεν στέκει, γιατί δεν τον επαληθεύει η εμπειρία, δηλαδή ο τρόπος που δρούν και αντιδρούν οι πραγματικοί άνθρωποι, οι συμμετέχοντες σε κοινωνίες.

Αυτό που προσπαθεί να πεί ο τροβαδούρος, το διατύπωσε όσο πιο καθαρά και απλά μπορεί να ειπωθεί στη γλώσσα ενός σημερινού στοχαστή ο Χέρμπερτ Μαρκούζε, πριν από 30 χρόνια, σε έναν διάλογο της πρώτης με τη δεύτερη γενιά της Κριτικής Θεωρίας. Επικαλέστηκε μάλιστα ως στήριγμα τα διυποκειμενικά θεμέλια των πιο σημαντικών ικανοτήτων του ανθρώπου.
Ο Μαρκούζε ήταν στα νιάτα του μαθητής του Χάιντεγκερ και δεν έμεινε ανεπηρέαστος από το δάσκαλό του.[7] Επηρεάστηκε επίσης από τον Μαξ Βέμπερ,[8] την επίδραση του οποίου δέχτηκαν και οι άλλες δύο «κεφαλές» της πρώτης γενιάς της «Σχολής της Φρανκφούρτης», καθώς επίσης οι Έρνστ Μπλοχ και Γκέοργκ Λούκατς (ακόμη και στο έργο του Χάμπερμας διακρίνεται μια εκ των υστέρων επίδραση του Βέμπερ και η κριτική του υπέρβαση). Μετά, ο Ναζισμός εξανάγκασε τον Μαρκούζε στην προσφυγιά, στις ΗΠΑ, όπως και πολλούς άλλους. Αντίθετα από τους Αντόρνο και Χορκχάιμερ, αυτός δεν παλιννόστησε στη Γερμανία, όμως ήταν ο πρώτος που απαίτησε επίμονα από τον δάσκαλό του Χάιντεγκερ να λογοδοτήσει ως στοχαστής για τη συμπόρευση με τον Ναζισμό. Μάταια.

Η μοίρα τό 'φερε να επαληθευτεί μια φορά ακόμη το ρητό του Χέγκελ για την «πανουργία του Λόγου»: 'Ενας από εκείνους που επιχειρηματολόγησαν πιο στέρεα ενάντια στον δάσκαλο αντιανθρωπιστή Χάιντεγκερ, και πολιτικά και ως στοχαστές, ήταν ο μαθητής του Μαρκούζε, ο Εγελιανός αλλά και μέγας θαυμαστής του δασκάλου του. Στα νιάτα του τον εκτιμούσε τόσο πολύ ως φιλόσοφο, ώστε πολλοί αποφαίνονται πώς το έργο του Μαρκούζε είναι ένα είδος «Χαϊντεγκεριανού Μαρξισμού»· σίγουρο είναι ότι από τις κεφαλές της πρώτης γενιάς της «Σχολής της Φρανκφούρτης», ο Μαρκούζε είναι εκείνος που επηρεάστηκε πιο πολύ από τον Χάιντεγκερ.

Πάλι ο εκφραστής της δεύτερης γενιάς, ο Χάμπερμας, αφηγείται τί τού είπε ο φίλος του ο Μαρκούζε όταν ήταν στα τελευταία του:

Πριν από τα γενέθλιά του για τα 80 χρόνια και ενόψει μιας συνέντευξης με την ευκαιρία των γενεθλίων, ο Μαρκούζε κι εγώ είχαμε μια μακρά συζήτηση για το πώς θα μπορούσαμε και πώς θα έπρεπε να ερμηνεύουμε την κανονιστική βάση της Κριτικής Θεωρίας. Πέρσι το καλοκαίρι [1979], τον ξαναείδα για πρώτη φορά μετά από εκείνη τη συζήτηση. Ο Χέρμπερτ ήταν στο θάλαμο εντατικής φροντίδας ενός νοσοκομείου της Φρανκφούρτης· αριστερά και δεξιά του υπήρχαν διάφορα ιατρικά μηχανήματα ελέγχου. Ούτε εκείνος ούτε εγώ δεν ξέραμε ακόμη ότι αυτή ήταν η αρχή του τέλους. Τούτη ήταν και η τελευταία μας ανταλλαγή φιλοσοφικών απόψεων. Ο Χέρμπερτ θυμήθηκε τη συζήτησή μας πριν από δύο χρόνια και τις διαφωνίες μας. Και μου είπε: «Κοίταξε, ξέρω πού έχουν τις ρίζες τους οι πιο βασικές αξιολογικές κρίσεις μας· στη συμπόνια, στην έγνοια μας για τα βάσανα των άλλων».[8]

Γιώργος Β. Ριτζούλης

  

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Βλ. τα πρακτικά της συζήτησης Chomsky - Foucault (pdf). Βλ. επίσης Peter Wilkin : Chomsky and Foucault on Human Nature and Politics - An Essential Difference?, στο περιοδ. Social Theory and Practice, τομ. 25, No. 2 (καλοκαίρι 1999)
[2] Βλ. και υποσ. [1]

[3] Ως προς την οξύτητα της αντιπαράθεσης με τους Γάλλους μετα-στρουκτουραλιστές και αποδομιστές, ο Habermas ακολούθησε τo προηγούμενo του μέντορά του Theodor W. Adorno απέναντι στο λεγόμενο στρουκτουραλιστικό ρεύμα του μαρξισμού, ιδίως του Louis Althusser. Είναι πιθανώς μύθος το λεγόμενο ότι στην ερώτηση «πώς πρέπει να αντιμετωπίζει τους στρουκτουραλιστές α λα Αλτουσέρ η Κριτική Θεωρία», η απάντηση του Adorno ήταν «bis aufs Messer». Αυτή είναι μια μεταφορική έκφραση που σηματοδοτεί στη γερμανική γλώσσα τον αγώνα μέχρι τέλους, την πάλη μέχρι θανάτου, ωστόσο το (κυριολεκτικό) υποοούμενο είναι «θα τους πολεμήσουμε μέχρι και με μαχαίρια». Ο Αντόρνο είχε πολύ χιούμορ, αλλά διαφορετικού είδους, όχι του βρετανικού με τις λέξεις που στάζουν αρσενικό και υποοούμενα που μυρίζουν βιτριόλι και υδροκυάνιο. Πάντως, τούτο το θρυλούμενο, από μόνο του δείχνει τις διαθέσεις του Αντόρνο. Για τον μεταγενέστερο - μεταθανάτιο - μετριασμό της στάσης του Χάμπερμας απέναντι στους Foucault, Derrida κτλ, βλ. το άρθρο στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση: «Χάμπερμας, ο τελευταίος φιλόσοφος: Κριτική και επικοινωνιακή πράξη· από τον Ψυχρό Πόλεμο στα αδιέξοδα του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού» - ελληνική μετάφραση της συνέντευξής του στον Michaël Fœssel του γαλλικού περιοδικού Esprit (2015). Λέει στον Fœssel ο Habermas: «Αναφέρθηκα στους Foucault και Derrida - ομολογουμένως με έναν υπερβολικά πολεμικό και άρα αθέμιτο τρόπο - ως «νεαρούς συντηρητικούς». Προσπαθούσα να τους γνωστοποιήσω ότι μερικοί Γερμανοί συγγραφείς, τους οποίους, μεταξύ άλλων, κατεξοχήν επικαλούνται, είναι τοποθετημένοι σε φαρμακερά πολιτικά πλαίσια και συμφραζόμενα [...] Βεβαίως, θα έπρεπε να είχα προσπαθήσει πιο πολύ για ό,τι αφορά τον έλεγχο των συναισθημάτων μου».
[4] Βλ. και την παρουσίαση της ελληνικής έκδοσης της Επιστολής, από τον Απ. Αρτινό: «Στο ξέφωτο του Είναι», Ελευθεροτυπία, 2.10.2009
[5] Βλ. Γ. Χάμπερμας: Ο φιλοσοφικός λόγος της νεωτερικότητας, σ. 197. Βλ. επίσης Δ. Μαυρουδής: «Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και η διαμάχη για τον ανθρωπισμό και τον ορθό λόγο», Ελευθεροτυπία, 29.4.2010.
[6] Βλ. Jürgen Habermas: «Work and Weltanschauung - The Heidegger Controversy from a German Perspective», στο περιοδ. Critical Inquiry, τομ. 15, τεύχ. 2, Ιανουάριος 1989
[7] Βλ. Herbert Marcuse: Heideggerian Marxism (επιμ. Richard Wolin και John Abromeit), University of Nebraska Press, 2005. Βλ. επίσης Andrew Feenberg, Heidegger and Marcuse: The Catastrophe and Redemption of History, Routledge, 2005.
[8] Βλ. Michael Löwy: «Figures of Weberian Marxism», στο περιοδ. Theory and Society, τομ. 25, τεύχ. 3 (Ιούνιος 1996), σ. 431-446.
[9]  J. Habermas: «Psychic Thermidor and the Rebirth of Rebellious Subjectivity», στο περ. Berkeley Journal of Sociology, τ. 24/25 (1980), σ. 1-12. Είναι ομιλία που έγινε στις 14.3.1980, στα πλαίσια του «Συμποσίου για τη σκέψη του Herbert Marcuse», που έλαβε χώρα στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο San Diego. Ανασημοσιεύτηκε στο περιοδικό PRAXIS International, τ. 1/1981. Μαζί με όλες τις εισηγήσεις του συμποσίου (των R. F. Bernstein, A. Feenberg, M. Jay, C. Offe, R.B. Pippin και άλλων), δημοσιεύτηκε στον τόμο Marcuse: Critical Theory & the Promise of Utopia που επιμελήθηκαν οι A. Feinberg, R. B. Pippin και Charles P. Webel (1987)

 

Andrew Feenberg: Χειρόγραφα 1844 - Ιστορία και Ταξική Συνείδηση: Τα πρώιμα έργα των Μαρξ και Λούκατς. Αλλοτρίωση, πραγμοποίηση και η Σχολή της Φρανκφούρτης 

 

Stephen Hawking: Για την Brexit, για το χρήμα και τα διακυβεύματα του μέλλοντος και του παρόντος
 
Loren Goldner: Πολιτισμικά ρεύματα της αποδόμησης και η αποβιομηχάνιση στη Δύση μετά το 1968
   

Ουδετερότητα ως προς τις αξίες, πολιτική πράξη, ηθική της ευθύνης. Σκέψεις με τον Π. Κονδύλη

George Lichtheim: Ο Λουί Αλτουσέρ, ο Ροζέ Γκαρωντύ, ο Νίκος Πουλαντζάς και οι άλλοι. Οι «περιπέτειες της διαλεκτικής» στο Παρίσι του 1969 

Ross Wolfe: Λουί Αλτουσέρ, «Διαβάζοντας το Κεφάλαιο», 50 χρόνια από την δημοσίευσή του. Πώς το είχαν δει στην εποχή του;  

Daniel Bensaïd: Πρόσωπα και αντικατοπτρισμοί του Γαλλικού μαρξισμού  

  

 

 
Regina Titunik: Το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών: Πνευματική ανανέωση και ο Τελευταίος Άνθρωπος. Ο «διάλογος» του Μαξ Βέμπερ με τον Λέο Στράους και τον Φρίντριχ Νίτσε 

 

Alexander Grau: Ο Χάιντεγκερ ήταν ο πιο μαύρος Ναζιστής. Οι προκαταλήψεις ενός μεγάλου στοχαστή

  
Micha Brumlik: Νέα Δεξιά, παλιοί στοχαστές, εκκρεμότητες της Αριστεράς

Constantin Wißmann: H Χάννα Άρεντ μιλά για τον κυνισμό και την ευπιστία στην πολιτική. Μια φανταστική συνέντευξη για την απάτη και την αυταπάτη, με πραγματικά της λόγια