Γιάννης Βούλγαρης: Αρχίζοντας από τον Κόσμο - Μνήμη Ιμμάνουελ Βαλλερστάιν (1930 - 31 Αυγούστου 2019)

Σχεδόν έναν χρόνο πριν πέθανε ο Αμερικανός ιστορικός και κοινωνιολόγος Ιμμάνιουελ Βαλλερστάιν, σπουδαίος μελετητές της παγκόσμιας ιστορίας, άξιος συνεχιστής του Φερνάν Μπρωντέλ, του Λυσιέν Φεβρ, του Μαρκ Μπλοκ και των άλλων ιστορικών της λεγόμενης Σχολής των Annales.

Το άρθρο του Γιάννη Βούλγαρη γράφτηκε αμέσως μετά τον θάνατο του Βαλλερστάιν. Η αναδημοσίευσή του τώρα, αξίζει για δύο λόγους: Αφενός επειδή αναδεικνύει πόσο ουσιαστικό περιεχόμενο υπάρχει στο έργο του Βαλλερστάιν. Αφετέρου, επειδή καθίσταται όλο και πιο φανερή η επικαιρότητα και ο ρεαλισμός των συμπερασμάτων του Αμερικανού ιστορικού. Πολλά - και πρώτα απ' όλα το διαφαινόμενο τέλος της ηγεμονίας των ΗΠΑ, η άνοδος της Κίνας και οι φυγόκεντρες δυνάμεις εντός της πολιτικής Δύσης (The West) που σχηματίστηκε μετά το 1950 - δείχνουν ότι έχουμε εισέλθει βαθιά σε εποχή μεγάλης αστάθειας του διεθνούς συστήματος, με εντελώς αβέβαιη έκβαση. Τώρα που η κρίση της πανδημίας και τα οικονομικά της επακόλουθα επιστεγάζουν μια σειρά άλλων κρίσεων - ενώ ο βηματισμός της κλιματικής κρίσης ακούγεται όλο και πιο βαρύς πίσω μας και μας κυνηγά - σβήνει κάθε ψευδαίσθηση ότι στον θαυμαστό μοντέρνο, πλούσιο, ελεύθερο κόσμο μας όλα είναι υπό έλεγχο. Παραμύθι ήταν ότι το ταξίδι της ιστορίας μπήκε σε ήρεμες θάλασσες.
Για τέτοιες εποχές, παλαιοί σοφοί, αλλά και ο Βαλλερστάιν (που ήταν ένας από τους πιο «Ευρωπαίους» - δηλαδή οικουμενικούς - Αμερικανούς σοφούς), μας επισήμαιναν ότι «κοινή είναι η τύχη» των κοινών ανθρώπων, άρα είναι ανόητο να καταφρονούμε τους πιο δυστυχείς από εμάς· και προειδοποιούσαν ότι «το μέλλον είναι αόρατον». Τέτοιοι καιροί αδιαφάνειας και αβεβαιότητας είναι οι εποχές των αποφάσεων. Πρέπει να αποφασίσεις επειγόντως προς τα πού να πάς και τί πρέπει να αφήσεις πίσω σου.

Οι δυσκολίες και οι έντονες ζυμώσεις εντός της ΕΕ δείχνουν ότι στην ήπειρό μας το μήνυμα λαμβάνεται, έστω και αμυδρά, με χρονοκαθυστέρηση· ωστόσο ερμηνεύεται με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με αποκλίνουσες οπτικές γωνίες πολιτικών και άλλων δυνάμεων. Η Ευρωπαϊκή Δημοκρατία είναι πάντα «under construction», έργο εν εξελίξει, με μακρύ χρονοδιάγραμμα. Αλλά το μήνυμα δεν φτάνει καθόλου στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Εδώ οι γεωπολιτικές φιλοδοξίες και ανταγωνισμοί παραμένουν δέσμιες τρόπων σκέψης του 20ού Αιώνα, αλλά και μιας πολιτικής για τις πηγές ενέργειας που της απομένει ζωή 20 χρόνων το πολύ. Εδώ σέρνουν το χορό «γεμάτοι από την ένταση του πάθους οι χειρότεροι», οι αδίστακτοι και οπισθοδρομικοί, ενώ οι άλλοι σέρνονται πίσω τους «χωρίς πεποίθηση». Το μήνυμα δεν φτάνει ούτε στο ελληνικό κομματικό σύστημα· εδώ η διπολική διαταραχή Μεσοπολεμικού τύπου έχει γίνει αιώνια. Οι ελληνικές οικονομικές ελίτ, όπως και οι πολιτικές, στα δεξιά, στο κέντρο και αριστερά, στα λόγια συμμερίζονται την ευρωπαϊκή κοινή μοίρα. Όμως στην πράξη μένουν αμέτοχες, αμετακίνητες στις πατροπαράδοτες παρεΐστικες-φατριαστικές, άπληστες νοοτροπίες. Πίσω από ιδεολογικά προσχήματα θριαμβεύει ωμός κυνισμός. «Ό,τι φάμε κι ό,τι πιούμε...». «Μετά από εμάς, άς έλθει ο κατακλυσμός». Η δημιουργική πολιτική παραμένει στα αζήτητα. Στην Ελλάδα - δεξιά και αριστερά - το «νεκρό βάρος της ιστορίας» έγινε βάρος ασήκωτο, αυτοκαταστροφικό. Συσκοτίζει.

Γ. Ρ.

©Τα Νέα - Γιάννης Βούλγαρης: Αρχίζοντας από τον Κόσμο, 14.9.2019

 

Έχουμε καταλάβει πια ότι ο Αύγουστος έχει ειδήσεις, μερικές μάλιστα φορές στενάχωρες. Στο έβγα λοιπόν του μήνα, στις 31 Αυγούστου, «έφυγε» ένας σημαντικός διανοούμενος ο Ιμμάνουελ Βάλερσταϊν (1930-2019). Πλήρης ημερών, άφησε πίσω του ένα πλούσιο έργο, προκλητικό, επίμαχο, αμφισβητούμενο, γόνιμο. Έργο που θέτει επίκαιρα ερωτήματα για τη σημερινή ιστορική περίοδο των ραγδαίων παγκόσμιων γεωπολιτικών και οικονομικών μεταβολών. 

© Lazarides: Ludo, The Chaos Theory

Από τη μια κρίση στην επόμενη

Δύο άρθρα των Άλμπρεχτ φον Λούκε και Παντελή Μπουκάλα ρίχνουν ματιές στην πραγματική πραγματικότητα, πέρα από τα βραχυπρόθεσμα, τα φαινομενικά και ιδεοληπτικά.

Μαζί με τους «συνωστισμούς», παντού συνωστίζονται και οι αυταπάτες. Πώς θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση η σημερινή Ελλάδα; Βλέπουμε τη μεγάλη, οπισθοδρομική, καταστροφική αυταπάτη των «αιώνια χθεσινών» («Ewiggestrige» κατά τον Friedrich Schiller), αυτών που ελπίζουν, μάταια, σε μια σύντομη ολική επαναφορά τής πρό πανδημίας κατάστασης, σ' εκείνη που θεωρούν ακόμη ως «την κανονικότητα». Δηλαδή επιστροφή σε κατάσταση που αποδεικνύεται όλο και πιο καθαρά - με ποικίλων ειδών αποδείξεις - μη βιώσιμη, αδιέξοδη, ακανόνιστη. Βλέπουμε όμως κι άλλες μικρές αυταπάτες, παράγωγες της πρώτης, άν και χωρίς πραγματική επίδραση σε όσα διαδραματίζονται: Μερικοί προβλέπουν με δέος ότι τα δυστοπικά συστήματα της οικονομίας και της πολιτικής όπως τα ξέρουμε μέχρι τώρα, θα βγούν μέσα από τις πολλαπλές κρίσεις άθικτα, αμετάβλητα ή και ενδυναμωμένα.

Και οι δύο παραλλαγές της ίδιας αυταπάτης ξεχνούν ότι το σύστημα της οικονομίας (ο καπιταλισμός) είναι τρόπος παραγωγής, όχι αναλλοίωτη Πλατωνική «ιδέα» ή μεταφυσικό «κινούν αίτιο», «θεός» που κινεί ο,τιδήποτε συμβαίνει στον κόσμο. Το σύστημα της οικονομίας διεισδύει μεν σε όλα τα πεδία της κοινωνίας, τα «αποικίζει», σκορπίζει παθογόνες επιδράσεις, ωστόσο, υπό την πίεση των πραγμάτων, μεταλλάσσεται και το ίδιο, γίνεται διαρκώς αυτό που δεν ήταν χθες. Όπως συνέβη στην ιστορία και με άλλους τρόπους παραγωγής. Ξεχνούν, επίσης, αυτό που μας έμαθε η Χάννα Άρεντ: Ότι η πολιτική και η εξουσία είναι «της πόλεως», δηλαδή κοινωνική σχέση που δημιουργείται από τους «πολλούς», αντικατοπτρίζει μεταβαλλόμενους συσχετισμούς ισχύος· και δεν μπορεί να μένει για πολύ χρόνο ανεξέλεγκτο εργαλείο στα χέρια μιας πολιτικής ελίτ ή μιας κοινωνικής τάξης.

Έτσι, μόνον φαινομενικά είναι παράδοξες κάποιες συγκλίσεις απόψεων: Αφενός βλέπουμε τους (νεο)φιλελεύθερους ή άλλους που συνδέουν τις τύχες τους με το status quo και επικρίνουν ή υπονομεύουν με ποικίλους τρόπους τα μέτρα προστασίας - αυτοί δυσαρεστούνται επειδή τα μέτρα καταστέλλουν μορφές επιχειρηματικότητας που θριάμβευσαν στην περίοδο 1980-2010. Αφετέρου βλέπουμε και επικριτές «εξ αριστερών», με χαρακτηριστικά είτε αναρχοφιλελεύθερα-αντικρατικά, είτε λαϊκίστικα-μεσαιοταξίτικα, είτε μεταμοντέρνα - μεταστρουκτουραλιστικά (αυτοί αντλούν κυρίως από τον Μ. Φουκώ). Οι τελευταίοι εμπνέονται και από μια γραμμή «μοιρολατρικών» ιδεών, δημοφιλή σε μερικούς κύκλους Ελλήνων αριστερών ιδεαλιστών της νεότερης γενιάς, η οποία οδηγεί από τον Χάιντεγκερ και τον Καρλ Σμιτ μέχρι τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν. Δεν είναι σύγκλιση παρά φύσιν. Και οι δύο πλευρές φαντασιώνονται έναν ακίνητο κόσμο, ένα ημερολόγιο παγωμένο στο έτος 2007· η μία πλευρά με ελπίδα, η άλλη με τρόμο.

Και των δύο ειδών οι αυταπάτες είναι «νεκρό βάρος της Ιστορίας», «μοιρολατρία», «κτηνώδης αδρανής μάζα που πνίγει την ευφυΐα», βολικές φαντασιώσεις χωρίς απαισιοδοξία της σκέψης ή κλαψουρίσματα χωρίς καινοτομική αισιοδοξία της βούλησης· γι' αυτά προειδοποίησε ο Γκράμσι.

  

Γ. Ρ. 

Ι

© Blätter für deutsche und internationale Politik, τ. 7/2020 - Albrecht von Lucke: Die Corona-Wende, Ιούλιος 2020

 

[...] Δύο πολιτικές προσεγγίσεις ανταγωνίζονται σήμερα εν μέσω κρίσης του κορωνοϊού: Η συντηρητική-οπισθοδρομική προσέγγιση θεωρεί ως δεδομένο, αλλά χωρίς να το εξετάζει σε βάθος, ότι πρέπει πρώτα να εξαλειφθούν όλες οι οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας, προτού καταστεί δυνατό να αντιμετωπιστούν ξανά άλλα ζητήματα, προπαντός τα σχετικά με το κλίμα. Η βιώσιμη προοδευτική προσέγγιση, ωστόσο, επιμένει ότι πρέπει να πολεμήσουμε όλες τις κρίσεις ταυτόχρονα.

Στην πραγματικότητα, ο ισχυρισμός ότι πρέπει να αποκαταστήσουμε την προ κρίσης κατάσταση, είναι καθαρή περίπτωση ψευδαίσθησης, αυταπάτη· και  μάλιστα, είναι αυταπάτη καταστροφική. Διότι οι επιπτώσεις της πανδημίας θα κρατήσουν για χρόνια, ενώ ταυτόχρονα θα γίνεται ολοένα και πιο οξεία η κλιματική κρίση. Η ιδέα ότι θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την κλιματική κρίση μόνον όταν εξαλειφθούν οι επιπτώσεις της πανδημίας, παραγνωρίζει εντελώς τη σκληρή πραγματικότητα· στη μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη χρονική κλίμακα δεν θα δημιουργήσει καμιά ασφαλή κατάσταση ή αίσθηση ασφάλειας. 
Συνακόλουθα, το κρίσιμο ζήτημα είναι το εξής: Θα προχωρήσουμε προς το μέλλον με πραγματικά βιώσιμο τρόπο ή θα πορευόμαστε κοιτώντας μόνον προς τα πίσω, ελπίζοντας σε μια αποκατάσταση ή παλινόρθωση της πρότερης κατάστασης;

Κώστας Βάρναλης (1937): Εἰς τὴν Δεξαμενήν Για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

Από τον ιστοχώρο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης - Κώστας Βάρναλης: Εις την Δεξαμενήν, 3.11.2011

Πρώτη δημοσίευση: Eφημερίδα «Πρωία», 2 Μαΐου 1937 - Αναδημοσίευση: εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Βιβλιοθήκη, 24 Απριλίου 2008

«Κι αληθινά υπήρξε άγιος ο Παπαδιαμάντης, όχι μονάχα γιατί τανε θρήσκος και το έργο του γεμάτο από χριστιανική μυστικοπάθεια, παρά και γιατί πέρασε μία μαρτυρική ζωή όλο στερήσεις και φτώχειες, χωρίς να βγει από τον ίσο δρόμο τής αρετής και χωρίς να κατεβεί ούτ’ ένα σκαλί από ό,τι καλούμε πνευματική αξιοπρέπεια. Αν πολύ λίγοι από τους νεότερους μπορούνε να σταθούνε δίπλα του σα δημιουργοί, πολύ λιγότεροι μπορούνε να σταθούνε σαν άνθρωποι [...] Ο Παπαδιαμάντης είναι η μεγαλύτερη δόξα της νεοελληνικής πεζογραφίας. Κι όσο περνούνε τα χρόνια, τόσο η δόξα αυτή θα στερεώνεται περισσότερο [...] Eίναι ο μεγαλύτερος νεοέλληνας συγγραφέας κι ο μόνος, που μπορεί κανείς να τον διαβάζει και πάντα να τόνε βρίσκει νέον κι αναπάντεχο»

Κώστας Βάρναλης, Αισθητικά-Κριτικά-Σολωμικά

O Κώστας Βάρναλης υπήρξε από τους πιό ανελέητους παραβάτες ορθοδοξιών στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Στη σταδιοδρομία του ως ποιητής, πεζογράφος, δοκιμιογράφος και αρθρογράφος, και με δεδομένη την στροφή του προς την κομμουνιστική κοσμοαντίληψη, ο Βάρναλης ξεχώριζε, μεταξύ άλλων, για την έντονα συγκρουσιακή κριτική του δραστηριότητα.  Αλλά και για τον σαφή συντηρητισμό του ως προς τις επιλογές λογοτεχνικού ύφους. Ήταν δύσπιστος προς τα νεωτεριστικά καλλιτεχνικά ρεύματα. Ωστόσο δεν «πιανόταν στο δόκανο της ιδεολογίας» και συχνά παραβίαζε αδίστακτα τα σύνορα, ιδεολογικά, ύφους και γλώσσας, πού όρθωναν οι επικρατούσες ιδέες του καιρού του, το πνεύμα της εποχής. Χαρακτηριστικές είναι o εκλεκτικές συγγένειές του με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη και ο βαθύς θαυμασμός του νεότερου Βάρναλη για τον τόσο διαφορετικό και πρεσβύτερό του Σκιαθίτη, οι οποίες αποτυπώθηκαν στα «Παπαδιαμαντικά» διηγήματα και επιχειρηματολογήθηκαν στο κριτικό έργο του Θρακιώτη. Απεικονίζουν με ζωηρά χρώματα πόσο δημιουργική μπορεί να είναι μια τέτοια παραβίαση συνόρων και παράβαση ορθοδοξιών, μια «σύμπτωση αντιθέτων» (η «coincidentia oppositorum» του πρόδρομου της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού Νικολάου Κουζανού). Αρκεί βέβαια να μπορεί να υποστηριχτεί με επιχειρήματα της λογικής και με τη μεγάλη δύναμη της ευαισθησίας και να μην είναι «συμμαχίες με τον διάβολο» ή η μεταμοντέρνα φαυλότητα του «όλα επιτρέπονται» - «όλα ταιριάζουν», η τόσο δημοφιλής σήμερα. Και δείχνουν πόσο αναγκαία είναι η σύγκρουση με το πνεύμα της εποχής, στη μια ή στην άλλη του μορφή, για όσους θέλουν να υπηρετούν μια διαρκώς ανανεούμενη νεωτερικότητα, έναν ανόθευτο, διαρκή Διαφωτισμό.

Γ. Ρ.

Αὐτὲς τὶς μέρες ξαναθυμοῦνται οἱ παλαιότεροι τὰ καλὰ ἐκεῖνα χρόνια (γύρω στὸ 1905-1915), ποὺ ἡ Ἀθήνα ἤτανε ἀκόμη μιὰ εἰδυλλιακὴ πολιτεία κι εἶχε περισσότερη πίστη καὶ περισσότερην ἐγκαρδιότητα σχέσεων ἀνάμεσα στοὺς ἀνθρώπους. Τώρα τὸ πολὺ πλῆθος, ποὺ γέμισε ἀσφυκτικὰ τὴν πρωτεύουσα, ἀπομακρύνει τὸν ἕναν ἀπὸ τὸν ἄλλον καὶ τὸν ἀπομονώνει. Κείνην τὴν ἐποχὴ τῆς εἰρηνικῆς καὶ εὔκολης ζωῆς, οἱ κάτοικοι μιᾶς συνοικίας ἀποτελούσανε μίαν οἰκογένεια κι οἱ θαμῶνες ἑνὸς κέντρου μιὰ φιλικὴ συντροφιά.

Σουζάνα Αντωνακάκη (1935 - 5 Ιουλίου 2020)

© Τα Νέα - Τρίτη Άποψη, Σουζάνα Αντωνακάκη: Η κρίση γεννάει ιδέες, 20.4.2010

   

Οι περιεκτικές, ολιστικές ιδέες της για την αρχιτεκτονική, τον δημόσιο και ιδιωτικό χώρο των πόλεων, την περιβαλλοντική πολιτική, σε μια Ελλάδα που ήδη είχε εισέλθει και τυπικά στη βαθειά της κρίση, δημοσιευμένες στην εφημερίδα Τα Νέα τον Απρίλιο του 2010, εξακολουθούν να είναι εύστοχες και επίκαιρες, δέκα χρόνια μετά.
  

Έργα της (από το περιοδικό ΔΟΜΕΣ)

     

Με όλες τις ψυχοφθόρες συνθήκες με τις οποίες ασκείται η αρχιτεκτονική στον τόπο μας, πολλοί αρχιτέκτονες επιμένουν να στηρίζουν στη θεωρία και στην πράξη την άμεση σχέση του κτισμένου περιβάλλοντος με την ποιητική διάσταση του «κατοικείν».

Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης (Εργαστήριο 66 – Σ. Αντωνακάκη, Δ. Αντωνακάκης, Μ. Μπαμπάλου, Α. Νουκάκης, Θ. Φωτίου 1981)