Χρηματοπιστωτικές αγορές φρουροί της δημοκρατίας; Τραμπ, Ερντογάν, νομισματικές αναταράξεις

του Τόμας Φρίκε

© Der Spiegel - Thomas Fricke: Die Börse kann Erdogan und Trump nicht zügeln. Aber taugt die Börse als Retterin der Demokratie?, 24.08.2018

 

Εκ πρώτης όψεως φαίνεται εύλογο: Αυτό που δεν κατάφερε καμία διαμαρτυρία και κανένα ψήφισμα στον αγώνα εναντίον του αυταρχικού προέδρου της Τουρκίας, το κατάφερε η παντοδύναμη χρηματοοικονομική αγορά. Φρόντισαν γι' αυτό οι χρηματιστές, με μια φυγή πολλών δισεκατομμυρίων από το νόμισμα. Αυτό γκρέμισε την ισοτιμία της τουρκικής λίρας και απειλεί την οικονομία της χώρας με βαθιά κρίση. Έτσι, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αργά ή γρήγορα θα αναγκασθεί με κάποιο τρόπο να αποχωρήσει από την εξουσία. Τέτοια σχόλια διαβάζουμε στον παγκόσμιο Τύπο. 
Και μερικοί ήδη βιάζονται να γράψουν επαίνους και ύμνους για την δημοκρατική καλοψυχία που επικρατεί στον κόσμο των χρηματοπιστωτικών αγορών. 
Στο αιθητήριο των προσεκτικών παρατηρητών της επικαιρότητας, ακόμη και η αλληλουχία των λέξεων «καλή ψυχή» και «χρηματοπιστωτικές αγορές» ηχεί ως ένα είδος γνωστικής παραφωνίας: Ταιριάζουν αυτά τα δύο; Αλλά το ουσιαστικό ερώτημα είναι άλλο: Άν μια τέτοια νομισματική κρίση μπορεί να οδηγήσει στο υποτιθέμενο επιθυμητό αποτέλεσμα. Και αν οι άνθρωποι που διακινούν δισεκατομμύρια σε  κάθε ημερήσια συνεδρία των χρηματοποικονομικών αγορών, είναι τόσο αξιόπιστοι όσο λέγεται, στον ρόλο του απρόσμενου θεματοφύλακα της δημοκρατίας. 
Είναι πολύ πιθανό, ότι το μόνο που κάνουν αυτές οι κινήσεις των χρηματοοικονομικών αγορών, είναι να επιδεινώνουν το πρόβλημα. Και τα αυταρχικά καθεστώτα θα χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους αυτή την κακή εξέλιξη των πραγμάτων: Θα έχουν στη διάθεσή τους έναν ακόμη λόγο, ώστε να παραπονούνται για το πόσο κακός είναι ο κόσμος που τα περικυκλώνει. Όμως, εάν πρόκειται να συμβεί αυτό, ίσως θα άξιζε τον κόπο ακόμη και να δώσουν ένα χέρι βοήθειας στους Τούρκους, τώρα, όσο είναι καιρός, χώρες όπως η Γερμανία.

Έλμαρ Αλτφάτερ, in memoriam:Φύση και κοινωνία - Ο μεταβολισμός της ύλης μεταξύ τους, οι οικονομικές θεωρίες, ο τρόπος παραγωγής

Την 1η Μαΐου 2018 πέθανε στο Βερολίνο ο Elmar Altvater, γεννημένος το 1938, καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Ινστιτούτο Otto-Suhr του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ομότιμος από το 2004. Ο πολυγραφότατος και πολυμεταφρασμένος (δυστυχώς πολύ λίγο στα Ελληνικά)  Έλμαρ Αλτφάτερ ήταν ένας από τους ελάχιστους μελετητές που συνδύασαν αρμονικά και ολιστικά σε άρτιο οικοδόμημα, δομικούς λίθους από τον μαρξισμό των δύο κλασικών και στερεό ιστό από την οικολογία· τόσο ως υψηλού επιπέδου επιστήμη, όσο και ως έμπρακτη πολιτική. Έρριχνε πάντα φως σε νέα ανεξερεύνητα τοπία· μια ιδέα μπορεί να πάρει κανείς ήδη από μια εποχή πρώιμη για τέτοιες σκέψεις στην Ελλάδα, στο περιοδικό Ο Πολίτης (1988, μετάφραση στα ελληνικά του σημαντικού μικρού δοκιμίου του «Οικολογία, οικονομία, χρόνος, χώρος»), και να συνεχίσει  μέχρι το 2014 της βαθιάς κρίσης (το εκτενές άρθρο «Το πολιτικό ευρώ» περιέχεται στην ελληνική έκδοση του συλλογικού έργου Δημοκρατία ή Καπιταλισμός, τόμος Β'). Μεγάλο και διαρκές ήταν το ενδιαφέρον του για την κρίση στην Ελλάδα και στην ευρωζώνη. 
Ήταν πειστικός και μαχητικός υποστηρικτής από αριστερά της ενωμένης Ευρώπης, με το κοινό της νόμισμα, με μια μελλοντική κοινή πολιτική και με διεθνικούς δημοκρατικούς θεσμούς. Γι' αυτό και για τα άλλα, ο Έλμαρ Αλτφάτερ θα μας λείψει όσο μας λείπει ο δικός μας Μιχάλης Παπαγιαννάκης, ο επιστήμονας και ο πολιτικός. Σε αρκετά θεωρητικά και ιδεολογικά πιστεύω διέφεραν, όμως για τα δύο μεγάλα πολιτικά ζητήματα της εποχής, την οικολογία και την ευρωπαϊκή ενοποίηση, ήταν επίμονοι συνοδοιπόροι, σύντροφοι στον κοινό επίπονο δρόμο.

Γ. Ρ.

Στη μνήμη του δημοσιεύουμε στα ελληνικά το βασικό μέρος του κειμένου του A Gap in Marx’s Work or the Ignorance of the Reader? The metabolic exchange between nature and society in a mode of production based upon value από τον ιστοχώρο © marx200, 20.7.2017. Το γερμανικό πρωτότυπο: Elmar Altvater: Leerstelle bei Marx oder Ignoranz der Leser? Der Stoffwechsel zwischen Natur und Gesellschaft in der auf dem Wert beruhenden Produktionsweise, στον ίδιο ιστοχώρο. Άλλη δημοσίευση (αγγλικά): The Bullet - Elmar Altvater: A Gap in Marx? Value, Nature and Society, 8.8.2017

  

Υπήρχαν οικονομικές θεωρίες και πριν από την έναρξη της βιομηχανικής εποχής που βασίστηκε σε ορυκτά καύσιμα· επομένως μπορούμε να ερευνήσουμε την ιστορία των οικονομικών δογμάτων σε όλη τους τη διαδρομή, μέχρι πολύ πίσω, στους βιβλικούς χρόνους. Ωστόσο, μόνον από τότε που οι άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν συστηματικά τα ορυκτά καύσιμα, οι εργαζόμενοι απέκτησαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν εργαλεία που τροποποιούν τη φύση· με αυτά, αφενός αυξήθηκε η παραγωγικότητα της εργασίας και ο «πλούτος των εθνών» σε ύψη προηγουμένως ανέφικτα, αφετέρου όμως οδηγηθήκαμε προς την καταστροφή της φύσης. Ο μεταβολισμός της καπιταλιστικής αναπαραγωγής περιλαμβάνει τόσο την κατανάλωση όσο και την απέκκριση, δηλαδή την δημιουργία φυσικού υλικού. Ωστόσο αυτό το μείγμα δεν μπορεί πάντοτε να είναι ανεκτό από τον άνθρωπο ή τη φύση. Έτσι αρχίζει η περιβαλλοντική κρίση και οι επιπτώσεις αυτής της αλλαγής στις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων περιγράφηκαν από τον Φρίντριχ Ένγκελς ήδη στο έργο του του 1845 Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία.

Η δυνατότητα οικονομικής ανόδου έδωσε ώθηση τόσο στις επιστημονικές όσο και στις εμπειρικές προσπάθειες να διερευνηθεί συστηματικά η προέλευση αυτού του νέου πλούτου. Προκύπτει από το εμπόριο που πραγματοποιείται στην αγορά ή από την εργασία που γίνεται πράξη στη διαδικασία παραγωγής; Αυτά είναι ερωτήματα που μπορεί να έθετε κάθε ευαίσθητη ψυχή, αλλά δεν μπορούσε να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις. Όπου η καλή θέληση δεν αρκεί, πρέπει να αναλάβει η επιστήμη. Ένας νέος επιστημονικός κλάδος διαμορφώνεται· αρχικά, αυτό φυσικά γίνεται μέσα στον παραδοσιακό κανόνα των επιστημών. Δεν είναι λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι οι προ της Γαλλικής Επανάστασης Γάλλοι εγκυκλοπαιδιστές 18ου αιώνα πίστευαν ότι τις απαντήσεις στα οικονομικά ζητήματα έπρεπε κανείς να τις αναζητήσει στα δόγματα της ηθικής. Εδώ οι σύγχρονοι νεοφιλελεύθεροι κουνούν τα κεφάλια τους με απελπισία. Τελικά δημιουργήθηκε η Πολιτική Οικονομία. Ας αρχίσουμε λοιπόν με μια πολύ σύντομη επισκόπηση των σπουδαιότερων σχολών οικονομικής σκέψης που έχει δει ο κόσμος μετά τον 18ο αιώνα.

Για το τέλος των μνημονίων και για το νέο τσίρκο που έρχεται στην πόλη μας

1. Κανένα μνημόνιο, έξωθεν ή έσωθεν προερχόμενο, κανένα δημοσιονομικό αντιβιοτικό - σε μίγμα με ποντικοφάρμακο ή και χωρίς ποντικοφάρμακο -, καμμιά πολιτική εξοικονόμησης (με ή χωρίς εισαγωγικά στη λέξη «εξοικονόμηση»), καμμιά πολιτική λιτότητας σαν αυτές που προωθεί η μετά Ζακ Ντελόρ κυβερνώσα ΕΕ, και γενικά - όπως αποδείχτηκε πάλι τα τελευταία 10 χρόνια -, κανένας πιεστικός καταναγκασμός από τις ανάγκες ή από πολιτικά και οικονομικά υπέρτερες δυνάμεις, δεν μπορεί να αλλάξει αυτό το «πιο βαθύ που μας λερώνει», με την ιδιαίτερη μορφή που έχει πάρει εδώ στην Ελλάδα, μάλλον και σ' όλο στον Μεσογειακό Νότο, από την Ιβηρική και την Ιταλία μέχρι τη Βουλγαρία, ανεξαρτήτως πολιτικού παρελθόντος. Που είναι το εξής ένα: Οι νοοτροπίες, μαζί και οι θεσμοί και οι πολιτικές σταθερές που αυτές οι νοοτροπίες σέρνουν πίσω τους και συντηρούν.

Κακά τα ψέμματα: Κατά πρώτο λόγο, δεί παιδείας και εκπαίδευσης. Μόνον η παιδεία και η εκπαίδευση μπορούν να αλλάξουν τις νοοτροπίες, αλλά αυτά θέλουν χρόνο και δουλειά πολλή.

Όμως, ποιός νοιάζεται για καλή παιδεία και εκπαίδευση, όταν ο μοντέρνος «δεκάλογος του Μωυσή» είναι τα εξής δύο, «ανταγωνιστικότητα» μεν, τουλάχιστον στα λόγια, αλλά ταυτόχρονα φοροαποφυγή στην πράξη; Ιδίως φοροαποφυγή, μαζί με στοχευμένη υποφορολόγηση, όταν τα λεφτά περισσεύουν και από όσους έχουν λεφτά περίσσια. Βέβαια αυτοί που ρητορεύουν για επιχειρηματικότητα, συνήθως αποφεύγουν το επιχειρηματικό ρίσκο και σαν τον Σκρουτζ ΜακΝτακ προτιμούν να τα συσσωρεύουν σε πισίνες της Εκάλης ή σε κανάλια και λεκάνες ξεπλύματος των Τσάνελ Άιλαντς και των Κέιμαν. Πράγμα που φάνηκε τόσο στην εποχή της φούσκας 1990-2008, όσο και μετά, με τα δεκάδες CD της κ. Κριστίν Λαγκάρντ ή της Ρηνανίας-Βεστφαλίας καταχωνιασμένα στο μπαούλο με τον σκώρο και με την «τυφλή» αντίδραση της άγρυπνης δικαστικής μας εξουσίας που ακολούθησε.

Προφανές. Ό,τι ισχύει γενικά για το κοινωνικό κράτος, ισχύει και για την εκπαίδευση: Η καλή παιδεία και εκπαίδευση χρειάζονται αυτό που αποκαλούν «κράτος Λεβιάθαν» μερικοί από όσους θεωρούν τον εαυτό τους σύγχρονο μεταρρυθμιστή και ευρωπαϊστή, άν και συμμερίζονται ακόμη τον «αντικρατισμό» της εποχής 1980-2008. Η καλή εκπαίδευση χρειάζεται και υψηλούς φορολογικούς συντελεστές για τους έχοντες και μη επενδύοντες. Αυτό δεν μας δείχνουν οι Σκανδιναβικές χώρες που είναι μόνιμες στις πρώτες θέσεις (μαζί με τον Καναδά, τα τελευταία χρόνια και της Κίνας, καθώς και άλλων χωρών της Ανατολικής Ασίας) των τεστ ποιότητας των εκπαιδευτικών συστημάτων του ΟΟΣΑ PISA;

Εξ ου και το συμπέρασμα που δύσκολα εκφωνείται, αλλά εύκολα προωθείται με τρόπο πλάγιο για να γίνει πράξη: Να μας λείπει το βύσσινο... Μετά τα μνημόνια θα βολευτούμε με αυτά και με αυτούς που είχαμε, τα έχουμε, τους ξέρουμε καλά και μας ξέρουν ακόμη καλύτερα.

Μέχρι νεωτέρας και με σταθερή πυξίδα την γκραμσιανή υπόδειξη για απαισιόδοξη σκέψη και αισιόδοξη θέληση, το προσωρινό συμπέρασμα στο τέλος των μνημονίων είναι: «Κανένας δεν μας σώνει, ούτε οι Μασόνοι». 

Οικονομική κρίση στην Τουρκία: Μοιάζει απρόβλεπτη και ξαφνική, όμως είναι η συνήθης ιστορία

Πολλοί - στην Ελλάδα ή αλλού - δεν θέλουν να καταλάβουν ότι προορισμός της κάθε οικονομικής φούσκας είναι το σκάσιμο. Αδυνατούν να δουν τη βαθειά λογική και λόγο ύπαρξης - raison d'être της κάθε νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής, γιατί δεν μπορούν να δούν πώς οι τέτοιες πολιτικές εκδηλώνονται στις εποχές ανόδου, όταν κυοφορούνται οι κρίσεις: Φιλοκυκλικά όπως και στις πτώσεις, αλλά με αντίστροφο πρόσημο. Στις ανόδους υπερθερμαίνουν τον οικονομικό κύκλο τρομπάρoντας επί χρόνια ή επί δεκαετίες αέρα κοπανιστό και δημιουργώντας γυαλιστερές φούσκες περιουσιακών στοιχείων.
Τελικά, η γυαλιστερή φούσκα σκάει με κάποια αφορμή· πάντα θα βρίσκεται κάποια βελόνα και θα τρυπά τη φούσκα. Μόλις πλησιάσει η βελόνα στη φούσκα, η πολιτική που τρομπάριζε και φούσκωνε, μετατρέπεται εν μια νυκτί σε σκόνη και σωρό ερειπίων. Όσοι δεν καταλαβαίνουν, άς προσέξουν πώς καταρρέει τώρα οικονομικά η «ισχυρή Τουρκία» και το «θαύμα» της των δύο δεκαετιών, που είχε ως βασικό μαγνήτη προσέλκυσης ξένων κεφαλαίων - άς μη το ξεχνάμε - την αγορά γης και τις κατασκευές, μητέρα-φούσκα των απανταχού φουσκών. Ο Ντόναλντ Τραμπ με την νέα αμερικανική πολιτική παγκόσμιας εμβέλειας, των προστατευτικών δασμών - η φυλάκιση του Αμερικανού πάστορα του έδωσε την ευκαιρία να επιδείξει μια φορά ακόμη την εφαρμογή αυτής της πολιτικής στους Προτεστάντες ψηφοφόρους του -, και οι διαρκείς εκρήξεις της υπερφίαλης, νεο-οθωμανικής εξωτερικής πολιτικής του ίδιου του Ταγίπ Ερντογάν, ενός αυτοκράτορα χωρίς αυτοκρατορία, γίνονται μια διπλή βελόνα· απλώς αφορμή για το τέλος μιας παραφουσκωμένης φούσκας που θα έσκαγε ούτως ή άλλως, χθες, σήμερα ή αύριο. Έτσι συμβαίνει πάντα.

Σε τέτοιες αναταράξεις των οικονομικών τεκτονικών πλακών, που μας φαίνονται ξαφνικές, αλλά σαν τους πραγματικούς σεισμούς σε σεισμογενείς περιοχές είναι αναμενόμενες κανονικότητες, οι δονήσεις μεταδίδονται στον περίγυρο, αλλά και πολύ πιο μακριά. Ωστόσο, πέρα από τους προφανείς κινδύνους, δίνουν και δυνατότητες για επανόρθωση λαθών. Για να μη καταρρεύσει εντελώς ο οικονομικός ιστός της γείτονος, ο Ταγίπ Ερντογάν και η Τουρκία θα χρειαστούν άλλου τύπου σχέσεις με την Ευρώπη για να μπορέσουν ενδεχομένως να τις χρησιμοποιήσουν από την πλευρά τους ως αντιστηρίγματα. Ξέρει πολύ καλά πώς ο διαφαινόμενος ή ερχόμενος Ρώσος συνεταίρος, με όλα τα «δώρα» που κομίζει, δεν αρκεί για να σωθεί η παρτίδα. Η δε Κίνα είναι μάλλον (απείρως ισχυρότερος) ανταγωνιστής της Τουρκίας σε πολλά εμπορικά πεδία· μάλλον κέρδος θα έχει από μια οικονομική βύθιση της Τουρκίας και θα μπορεί μετά να αγοράσει πολύ φθηνά από ό,τι βγεί στο σφυρί.

Περί Ρωσίας και πάλι, με φόντο την Τουρκία σε κρίση, τον Τραμπ, την παραδοσιακή πολιτική των ΗΠΑ (Χάντιγκτον)

Με τον διπλωματικό πόλεμο Ελλάδας - Ρωσίας εν εξελίξει, και μάλιστα να γίνεται θέμα εσωτερικής κομματικής αντιπαράθεσης στην Ελλάδα, φαίνεται πώς είναι αναγκαίο να επαναλαμβάνονται πράγματα που θα 'πρεπε να είναι αυτονόητα, αλλά στον ελληνικό δημόσιο διάλογο δεν είναι.

Το πρόβλημα είναι πολιτικό, σύγκρουση πολιτικών αντιλήψεων. Όχι διαμάχη εθνών ή πολιτισμών α λα Χάντιγκτον (Samuel P. Huntington). Οι Ρώσοι, επί έναν περίπου αιώνα, ήταν ο κύριος αντίπαλος της πολιτικής Δύσης (The West), η οποία μάλλον αφήνει τώρα την τελευταία της πνοή μέσα στο παράδοξο, θολό σκηνικό της διεθνούς πολιτικής του Ντόναλντ Τραμπ. Ωστόσο είναι ευρωπαϊκός και δυτικός λαός, ανήκει στον κύκλο της πολιτισμικής Δύσης («Εσπερία», Occident, Abendland)· και αυτό ακριβώς εξέφραζε ιστορικά η αυτάρεσκη διεκδίκηση από την Μόσχα, από την εποχή που ήταν ακόμη Μεγάλο Δουκάτο μέχρι σήμερα, του προσωνύμιου Третий Рим («η Τρίτη Ρώμη», μετά την Δεύτερη, την Μεσαιωνική Κωνσταντινούπολη). Χρειάζεται αυτή η διάκριση, προπαντός σήμερα: Αφενός μιλάμε για την θνήσκουσα πολιτική Δύση, που γεννήθηκε και έζησε την ακμή της ζωής της στο δεύτερο μισό του 20ού Αιώνα, αφετέρου για την πολιτισμική Δύση, που έρχεται από πολύ πιο μακριά και συνεχίζει τον δρόμο της. Η διάκριση αυτή καταδείχτηκε με πολιτικά ανάγλυφο τρόπο από εκείνους που είχαν επικρίνει από την πρώτη στιγμή ως επιστημονικά συγχυσμένη και παρακινούμενη από σκοπιμότητες (είτε ιδεολογικές, είτε εθνικές των ΗΠΑ), την θεωρητική κατασκευή του Σάμιουελ Χάντιγκτον. Παραδείγματα ήταν, μεταξύ άλλων, ο νομπελίστας «μη συμβατικός» οικονομολόγος Αμάρτυα Σεν, ο ιστορικός και πολιτικός επιστήμονας Τίμοθυ Γκάρτον Ας (Timothy Garton Ash), ο φιλόσοφος και συγκριτικός φιλόλογος Έντουαρντ Σαΐντ (Edward Said), ο γλωσσολόγος και φιλόσοφος Νόαμ Τσόμσκυ (Noam Chomsky). Πρόσφατα, η διάκριση μεταξύ πολιτικής και πολιτισμικής Δύσης τονίστηκε σαφώς και από τον πρώην ΥΠΕΞ της Γερμανίας Γιόσκα Φίσερ σε μια σειρά άρθρων στο Project Syndicate.
Στην Ελλάδα, τo γνωστό σύνδρομο του πανέξυπνου αργόστροφου με τα μυαλά που πάνε μονίμως «δύο δεκαετίες πίσω» σαν καθυστερημένα ρολόγια, σπρώχνει πολλούς αναλυτές και πολιτικούς να φαντασιώνονται ότι υπάρχει ακόμη εν ζωή και έχει μέλλον η ενιαία πολιτική Δύση (The West), όπως την ξέραμε από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Είναι τόσο πολλοί και τόση η όρεξή τους για περσινά ξινά σταφύλια, ώστε η καθυστέρηση του ρολογιού του αναπληρωτή ΥΠΕΞ κ. Κατρούγκαλου μοιάζει σχετικά ήπια περίπτωση.

Ο κόσμος σύμφωνα με τον Samuel P. Huntington
(Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης)

Και πάλι για καμένες αυταπάτες, αναλήθειες και κυνισμούς - Μικρά σημειώματα περί πολιτικής ηθικής

1. Ατομική ιδιοκτησία και ιδιωτική ιδιοκτησία δεν είναι το ίδιο πράγμα.
Συχνά, η απαλλοτρίωση, η πώληση ή καταστροφή της πρώτης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της δεύτερης. Αυτό δεν συνέβη μόνον στην Βρετανία του 18ο αιώνα με τις «περιφράξεις» και τους σχετικούς νόμους, που αφαίρεσαν την καλλιεργήσιμη ατομική γη των αγροτών και μετέτρεψαν τις γαίες της οικογενειακής γεωργίας σε μεγάλες ιδιωτικές εκμεταλλεύσεις και τους ίδιους τους αγρότες σε βιομηχανικούς εργάτες, σε άνεργους ή σε επαίτες.
Αυτή είναι και η ιστορία της γης και των χρήσεών της στο μαρτυρικό Μάτι: Ήταν κάποτε οικογενειακή γεωργική γη, χωράφια, αμπέλια και λαχανόκηποι, δηλαδή ατομική ιδιοκτησία, κυρίως Χαλανδριωτών (υπό το όνομα «Χαλανδριώτικα»). Ακολούθως, στον Μεσοπόλεμο και κυρίως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τα χωράφια, τα αμπέλια και οι λαχανόκηποι έγιναν «αγροτεμάχια», σιγά-σιγά εγκαταλείφθηκε η γεωργική χρήση τους καθώς πεθαίνανε οι γέροι καλλιεργητές της και στη συνέχεια πωλήθηκαν ως οικόπεδα. Άλλαξαν χέρια, άλλαξε και η χρήση της γης. Έφυγε από τα χέρια των καλλιεργητών της και των απογόνων τους· αρχικά στη νέα κατάσταση, η γη πέρασε σε χέρια μεσαζόντων προς «αξιοποίηση», δηλαδή περαιτέρω τεμαχισμούς, συνενώσεις και μεταπώληση ή και απευθείας σε χέρια ανθρώπων που ήθελαν εκεί τη δεύτερη-εξοχική κατοικία τους, πράγμα που ήταν και η τελική της μοίρα. Έτσι, ένα μέρος της ξαναέγινε ατομική ιδιοκτησία, αλλά με άλλο τρόπο χρήσης και «συμβίωνε» πια με άλλους χρήστες-οικιστές, για άλλο σκοπό, αλλού υπό «νόμιμο», αλλού υπό «αυθαίρετο» καθεστώς. Όμως, το αγαθό που προστατεύεται στον πραγματικό νομικό πολιτισμό μας είναι αυτή η «συμβίωση» τόπου και χρήστη;  
Δεν είναι. Προστατεύεται η νομική μορφή της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, όχι ο ιδιαίτερος, κάθε φορά συγκεκριμένος τρόπος που την ασκούν τα συγκεκριμένα άτομα-ιδιοκτήτες. Προχθές σπίτια - μικροί παράδεισοι των παιδικών χρόνων κάποιων ανθρώπων, χθες ίσως διαθέσιμα στο Airbnb, σήμερα, μετά την φρίκη, καμένα οικόπεδα που μυρίζουν καμένο ανθρώπινο κρέας και σύντομα θα πωληθούν ποιός ξέρει σε ποιούς. Αυτή η αφηρημένη κοινή ιδιότητα που αντιπροσωπεύει όλα αυτά, αλλά δεν είναι τίποτε από αυτά, είναι η ιδιωτική ιδιοκτησία· αυτό προστατεύεται και το εγγυάται ο νόμος.

Μάτι, Αττική: Αεροφωτογραφίες του 1949 (αριστερά) και του 2008    © Εθνικό Κτηματολόγιο