Αντρέϊ Αρσένιεβιτς Ταρκόφσκι - Στάνισλαβ Λέμ: «Σολάρις» ή πως η αγάπη επουλώνει τη φθορά του κόσμου

Ι: Ο άνθρωπος οφείλει να αγαπά

Στον πλανήτη Solaris, ο αστροναύτης - ψυχολόγος Κέλβιν συναντήθηκε με τη γυναίκα του, που είχε πεθάνει δέκα χρόνια νωρίτερα· είναι μόνον η ιστορία αγάπης αυτό που διηγείται ο Ταρκόφσκι μέσα από αυτή την απίθανη σχέση;

Андрей Арсеньевич Тарковский (1932 - 29 Δεκεμβρίου 1986)

Α. Ταρκόφσκι: Αυτή η ιστορία αγάπης είναι μια από τις πλευρές της ταινίας. Ίσως, πράγματι η αποστολή του Κέλβιν στον Solaris να είχε έναν και μόνο σκοπό: να δείξει ότι η αγάπη για τον άλλον είναι απαραίτητη για κάθε ζωή. Ένας άνθρωπος χωρίς αγάπη, δεν είναι άνθρωπος πια. Όλη η «Σολαριστική» έχει σκοπό να δείξει ότι η ανθρωπότητα οφείλει να αγαπά. 

Μα αυτή η περιπέτεια που φαίνεται κατ’ αρχήν σαν ιστορία επιστημονικής φαντασίας, είναι ταυτόχρονα και μια πνευματική περιπέτεια. 

Α. Ταρκόφσκι: Είναι περισσότερο η περιπέτεια που συντελείται στη συνείδηση ενός ανθρώπου. Ήθελα να γυρίσω ένα φιλμ ξεκινώντας από το μυθιστόρημα του Στάνισλαβ Λεμ, «Solaris», χωρίς να κάνω ένα πραγματικό διαστημικό ταξίδι. Αυτό θα ήταν αναμφισβήτητα πολύ πιο ενδιαφέρον, αλλά ο Λεμ δεν ήταν σύμφωνος... 
Αυτό το διάστημα, όπως αργότερα η Ζώνη του Stalker, δεν είναι μια μεταφορά του Καθαρτηρίου, αυτού του τόπου όπου μοναδική επιθυμία είναι ν’ αλλάξει κανείς τον ίδιο του τον εαυτό; 

Α. Ταρκόφσκι: Πιστεύω ότι ακόμα και χωρίς Καθαρτήριο, η ζωή του ανθρώπου σκοπεύει σ’ αυτήν ακριβώς την αλλαγή. Το Καθαρτήριο μας είναι απαραίτητο περισσότερο για να ηρεμούμε, για να δροσίζουμε τον πόνο μας. Αλλά δεν αποκλείω ότι το καθαρτήριο είναι πάνω στη γη…

Πηγή: Antoine de Baecque «ΑΝΤΡΕΪ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ, μια ξενάγηση στο έργο του», μετάφραση: Δώρα Δημητρούλια, εκδόσεις Γκοβόστης, Αθήνα 1991 - μέσω  dim/art

 

ΙΙ: Ο άνθρωπος φύλακας ενός κόσμου φτιαγμένου από αγάπη  
-  του Βασίλη Ραφαηλίδη 
Αυτόν τον εκπληκτικό μύθο του Λεμ, ισάξιο σε «γνωστική» και ιδεολογική αξία με τους πιο μεγάλους κοσμογονικούς μύθους μιας παμπάλαιας Ανατολίτικης μυθολογίας που επιβιώνει πάντα στις αντιλήψεις του Ινδουισμού για την ανακύκληση της ζωής, ο Ταρκόφσκι έρχεται να τον μπολιάσει στον λανθάνοντα (;) Χριστιανισμό της Σλαβικής μυστικιστικής ορθοδοξίας του: Αυτό που παίζει τον κύριο ρόλο, σαν ενοποιός δύναμη του Σύμπαντος είναι η Αγάπη. 

Ο Χριστιανός Θεός, σε αντίθεση με τους άλλους θεούς που δεν δρούν «θυμικά», έπλασε τον κόσμο από αγάπη - και τον εμπιστεύτηκε στην αγάπη των έλλογων πλασμάτων του. Κάθε διαταραχή στην αγάπη είναι ύβρη στον Θεό. Και κάθε απομάκρυνση από τον Θεό είναι ένα χάσιμο της αγάπης. Η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων είναι μια συμμετοχή στο θεϊκό έργο, μια κατάσταση ποιητική στην πλήρη κυριολεξία, που καταργεί το θάνατο. Στην πραγματικότητα το Σολάρις είναι ένα χριστιανικής έμπνευσης ερωτικό ποιήμα, καθόλου λυρικό όμως, δηλαδή καθόλου προσωπικό: Ο επιστήμονας που ξαναερωτεύεται την πεθαμένη και αναστημένη πρώην γυναίκα του, ερωτεύεται στην πραγματικότητα την ενσαρκωμένη αιωνιότητα, την αποπνευματοποιημένη ύλη.

Όπως και στον «Καθρέφτη», μπορεί κανείς να έχει όσες αντιρήσεις θέλει για την αφέλεια της παραπάνω φιλοσοφίας, που δεν έχει αποκολληθεί ακόμα απ’ τη μάνα της, τη Θεολογία. Όμως η ποιητική προσέγγιση του μυστηρίου (του επιστημονικά αδιερεύνητου), θα έχει πάντα μια ανεξάντλητη γοητεία. Άλλωστε η ποίηση λειτουργεί μόνιμα στον κενό χώρο που αφήνει η επιστήμη, δηλαδή λειτουργεί πάντα ολίγον θεολογικά ή αν προτιμάτε μαγικά, που είναι το ίδιο. Κι ο Ταρκόφσκι είναι ένας πολύ μεγάλος ποιητής της εικόνας. Κι ένα πολύ μεγάλο κινηματογραφικό ταλέντο... 

Βασίλης Ραφαηλίδης, Βήμα 3/12/1981 (Λεξικό Ταινιών τόμος IV εκδ. Αιγόκερως 1982) - μέσω dim/art

ΙΙΙ: Το παιχνίδι των κυμάτων -  του Joe Knowles 

Η λέξη «άρρητο» είναι ένα παράδοξο: Αν κάτι είναι αληθινά πολύ μεγάλο για να ειπωθεί με λέξεις, γιατί υπάρχει μια λέξη γι' αυτό; Και υπάρχει κάτι πραγματικά πολύ βαθύ για να καταφέρει να το εκφράσει η γλώσσα; Σίγουρα δεν είναι ο Θεός, για τον οποίο οι στρατευμένοι θεολόγοι του, της κάθε θρησκείας και της κάθε εποχής, ποτέ δεν απέτυχαν να δείξουν την μάλλον σαφή ρητότητά Του, με την πολύ μεγάλη ευγλωττία τους. Το ίδιο ισχύει και για την ομορφιά, που εμπνέει σε πολλούς έναν εύγλωττο ρομαντισμό (άν και εμπνέει αρκετούς κυνικούς, επίσης). Ακόμη και η πιο ανείπωτη φρίκη δεν μπορεί να μας αφήσει άφωνους για πολύ - μάρτυρες είναι ολόκληροι διάδρομοι με λογοτεχνία περί του Ολοκαυτώματος στο τοπικό βιβλιοπωλείο σας. Ποτέ μην υποτιμάτε την ανθρώπινη ικανότητα - και επιθυμία - να ψάξουμε, να εξηγήσουμε, να επικοινωνούμε.

Αλλά τι συμβαίνει όταν οι λέξεις αποτυγχάνουν πραγματικά; Άν  παραιτηθούμε από την ικανότητα να σκπτόμαστε θεωρητικά, να αρθρώνουμε συλλογισμούς, να καταλήγουμε σε γνώση, υπάρχει ελπίδα να γνωρίσουμε τον εαυτό μας, και πολύ περισσότερο τον εξωτερικό κόσμο; Η ιδιοφυΐα του Πολωνού συγγραφέα Stanislaw Lem που έγραψε το 1961 το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας Solaris, είναι ότι η ανθρωπότητα συνάντησε τελικά τον επιστημολογικό αντίστοιχό της.

Στο μυθιστόρημα του Lem, η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με μια περίπλοκη, τεραστίων διαστάσεων νοημοσύνη, που έχει το σχήμα ενός Ωκεανού από πλάσμα, ο οποίος καλύπτει έναν πλανήτη που κινείται σε τροχιά γύρω από δύο ήλιους. Τα καλύτερα και ευφυέστερα μυαλά της Γης κάνουν τα πάντα, προσπαθώντας να λύσουν το αίνιγμα - και να επικοινωνήσουν με το μόνο άλλο σημάδι ζωής με ευφυία στον Γαλαξία. Όμως ο Ωκεανός αντιδρά με ασυνέπεια - και μερικές φορές με αδιαφορία - σε διάφορα πειράματα και ερεθίσματα, και παραμένει ανεπηρέαστος, αδιαπέραστος σε κάθε σαφές εννοιολογικό πλαίσιο που θα μπορούσε να εξηγήσει ή και να περιγράψει τις διαδικασίες του. Ο Lem εισέρχεται σε σημαντικές και συναρπαστικές λεπτομέρειες της μεγάλης, αλλά μελαγχολικής επιστήμης των «Solaristics», η οποία αποτυγχάνει απελπιστικά να διεισδύσει στη συμπεριφορά των κυμάτων του Ωκεανού, που αναδεύονται με θεαματικό τρόπο.

Με τον καιρό, η ανθρωπότητα λίγο ή πολύ παραιτείται, εγκαταλείποντας τις προσπάθειες να κατανοήσει το σύμπαν και παλινδρομεί σε εφησυχασμό και σ' ένα είδος κοσμικού αυτισμού. Μέχρι τη στιγμή που ο αφηγητής του Lem, ο ψυχολόγος Kris Kelvin, εισέρχεται στη σκηνή, έχει περάσει ένας αιώνας, χωρίς καμμία απολύτως πρόοδο: «Η σοφία μας... έδωσε ως άθροισμα ένα άχρηστο συνονθύλευμα λέξεων, μια λάσπη από δηλώσεις και εικασίες». Ο ερευνητικός σταθμός που αιωρείται πάνω από τον Ωκεανό, και κάποτε ήταν το σπίτι για εκατοντάδες επιμελείς επιστήμονες, σταδιακά έχει παύσει να χρηματοδοτείται, σε σημείο που εξακολουθούν να παραμένουν εκεί ως μέλη του πληρώματος μόνον τρία κυνικά άτομα .

Αλλά όταν παράξενα ανακοινωθέντα των τελευταίων Solarists αρχίζουν να φθάνουν στη Γη, ο Kelvin, ένας παλιός φίλος του Διοικητή του σταθμού, αποστέλλεται για να ερευνήσει. Προκύπτει από την έρευνα ότι ο Ωκεανός έχει βάλει σε δοκιμασία τα μυαλά των μελών του πληρώματος και έχει εποικήσει τον σταθμό με «επισκέπτες»: Αναπνέουν, είναι αντίγραφα ανθρώπων συνειδητών, βγαλμένα από τις πιο βαθιές αναμνήσεις των μελών του πληρώματος. Ο Kelvin φθάνει στον χαοτικό και παραμελημένο σταθμό, όπου οι επιστήμονες τρομοκρατημένοι οχυρώνονται πίσω από διαφράγματα, κρύβονται μαζί με τους ενσαρκωμένους δαίμονές τους, και αρνούνται να μιλήσουν στον Κέλβιν ή μεταξύ τους. Και δεν περνά πολύς χρόνος, μέχρις ότου ο Kelvin δέχεται τον δικό του επισκέπτη: τη σύζυγό του Χάρι, η οποία αυτοκτόνησε στη Γη πριν από 10 χρόνια.

Η αποτυχία των επιστημόνων να επικοινωνήσουν - με τον ωκεανό, μεταξύ τους, με τους επισκέπτες τους και με τους εαυτούς τους - είναι το βασικό θέμα του μυθιστορήματος του Lem και της ταινίας του Αντρέϊ Ταρκόφσκι που είχε βάση το μυθιστόρημα (1972) και άσκησε ισχυρή πνευματική επιρροή.

Αλλά ο Ταρκόφσκι κύτταξε ακόμη περισσότερο από τον Lem μέσα στον εσωτερικό κόσμο, πρόσθεσε στον δικό του Solaris εκτεταμένο υλικό προερχόμενο από τη Γη, μας γνώρισε τον πατέρα, τη μητέρα και τη θεία του Κέλβιν. Παρατηρούμε τη στενή σχέση του Kelvin με το τοπίο του σπιτιού του, την αμφιθυμία του για την επικείμενη διαστημική αποστολή, και υπαινιγμούς για τους «σκελετούς που έχει κρυμένους στη ντουλάπα του» και προσπαθεί να τους ξεχάσει. Οι καθρέφτες της ψυχής που τον περιμένουν στον Solaris προαναγγέλλονται από το πρώτο πλάνο της ταινίας, μια αντανακλαστική ροή νερού σε κοντινή λήψη [close-up], που ρέει με υπνωτιστικό τρόπο.

Η περίφημη «σκηνή της οδήγησης» διά μέσου μιας φουτουριστικής μητρόπολης (στην πραγματικότητα είναι το Τόκιο του 1970), αντιμετωπίζει με καυστικό στοχασμό το πώς παραπαίει χωρίς σκοπό και κατεύθυνση η ανθρωπότητα, όχι μόνον στο σύμπαν, αλλά και μέσα στο μοναχικό πλήθος. Μια σπιτική ταινία μικρού μήκους της οικογένειας, γύρω από μία πυρά μέσα στα χιόνια, που συνοδεύεται από ένα απεγνωσμένο και επαναλαμβανόμενο χορωδιακό πρελούδιο του Μπάχ, μεταφέρει την ουσία της νοσταλγίας, την οποία εκπληρώνει τελικά ο Ωκεανός. Δεν υπάρχουν πολλοί διάλογοι, αλλά όταν οι χαρακτήρες ανοίγουν το στόμα τους, μιλούν για ηθική, για αγάπη και για τη φιλοσοφία της επιστήμης, ή διαβάζουν δυνατά από έργα του Θερβάντες.

Ο Lem την μίσησε. Καταγγέλλοντας την ταινία ως «φοβερή» παραπονέθηκε ότι ο Ταρκόφσκι «δεν έκανε καθόλου τον Solaris, έκανε το Έγκλημα και τιμωρία» [του Ντοστογιέφσκι]. Υπενθυμίζοντας τις συζητήσεις με τον σκηνοθέτη κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του σεναρίου, ο Lem δήλωσε ότι «ήμασταν σαν δύο άλογα που τραβούσαν το κάρο σε αντίθετες κατευθύνσεις... Δεν μπορεί κανείς να τον πείσει για τίποτε, όταν είναι αποφασισμένος να αναδιατυπώσει τα πάντα με το δικό του τρόπο, δεν έχει σημασία ποιόν».

O Donatas Banionis ως Κρις Κέλβιν

και η Ναταλία Μπονταρτσιούκ ως Χάρι

 

 

Η ΑγίαΤριάδα (Ρουμπλιόφ) στον θάλαμο του Κέλβιν

Πράγματι, ο  Ταρκόφσκι (όπως και ο κατά τα άλλα ανόμοιός του Stanley Kubrick) δεν είχε πολλή υπομονή να ακολουθήσει τον δημιουργό των πηγών του υλικού τους, και έκανε ελεύθερη διασκευή του Solaris για να ταιριάξει με τις δικές του καλλιτεχνικές εμμονές. Η ιστορία της ανάστασης και τα ταπεινά όρια της ανθρώπινης γνώσης που αυτή συνεπάγεται, αξιοποιήθηκαν από τον Ρώσο μύστη. Από πολλές απόψεις, ο Solaris του δεν διαφέρει πολύ από τον Αντρέϊ Ρουμπλιώφ, την επική ταινία του για τη ζωή του Μεσαιωνικού Ρώσου αγιογράφου. Τόσο ο Kelvin όσο και ο Ρουμπλιώφ είναι αναζητητές που θέλουν να κατανοήσουν ένα περιβάλλον συχνά απάνθρωπα αδιάφορο. Και οι δύο υποβάλλονται σε ακραία ψυχολογικά τραύματα. Και οι δύο δέχονται επισκέψεις από τον κόσμο των νεκρών. Και οι δύο υποχρεώνονται να  αξιολογήσουν εκ νέου το έργο της ζωής τους. Και οι δύο αναλώνονται σε μια υπαρξιακή κρίση που έχει ευδιάκριτη μεταφυσική χροιά. Ωστόσο, και ο Ταρκόφσκι πήρε τελικά αποστάσεις από τη δουλειά του στον Solaris, αν και για λόγους εντελώς διαφορετικούς από τον Λεμ. Ο συγγραφέας ήθελε να διερευνηθεί το οντολογικό όριο με περισσότερη αφήγηση, περισσότερη επιστήμη και λιγότερο μυστικισμό. Ο Ταρκόφσκι ήθελε το αντίθετο. Μπορούμε να αισθανθούμε την έλλειψη υπομονής του σκηνοθέτη μπροστά σε ορισμένες αναπότρεπτες ανάγκες της κινηματογραφικής παρουσίασης, και μερικές φορές,  κομμάτια της τεχνικής ορολογίας ακούγονται κάπως αυθαίρετα, ενδείξεις ότι ποτέ δεν ήταν αρκετά άνετος με το υλικό, ακόμη και στην ριζικά προσαρμοσμένη μορφή.

Μετά την κυκλοφορία της ταινίας, ο Ταρκόφσκι κήρυξε την αποστροφή του για την επιστημονική φαντασία και για τις ιδιότροπες λεπτομέρειες της μυθοπλασίας της - από την οποία θα απελευθερωθεί εντελώς στο επόμενο έργο του, Ο Καθρέφτης (1975), μια παραληρηματική ονειροπόληση εμπνευσμένη από το ποιητικό έργο του πατέρα του [ο σημαντικός ποιητής Αρσένι Ταρκόφσκι] και την εμπειρία της οικογένειάς του στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αφήνοντας στην άκρη την επιφύλαξη για την επιστημονική φαντασία, επέστρεψε στο είδος το 1979, με την καθηλωτική ταινία Στάλκερ, που συνέδεσε με επιτυχία τις προσεγγίσεις των δύο προηγούμενων ταινιών στην μυθοπλασία και στην εικόνα. 
Παρόλο που ο Solaris του Ταρκόφσκι δεν αγαπήθηκε από τον δημιουργό του, ωστόσο απέκτησε διεθνή θαυμασμό με το πέρασμα του χρόνου, και εύλογα: Η ποιητική γλώσσα του βρίσκει στόχο στην καρδιά συναισθημάτων που οι περισσότερες ταινίες ούτε καν τα αναγνωρίζουν, πόσο μάλλον να προσπαθήσουν να τα πραγματευθούν. Όταν ένας πολυέλαιος αιωρείται πέρα από κάθε έλεγχο του Kelvin, σε μια ξαφνική στιγμή μηδενικής βαρύτητας, μπορείτε επίσης να νιώσετε να σβήνει η απώθηση των απογοητεύσεών του από τη ζωή του στη Γή. Τέτοιες εντελώς υποβλητικές εικόνες παραμένουν στον θεατή όχι μόνο για ημέρες ή εβδομάδες, αλλά για χρόνια.

Αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο οι οπαδοί του Ταρκόφσκι έχουν αναπτύξει έντονα προσωπική σχέση με τη δουλειά του - σε βαθμό ώστε, όταν μαθεύτηκε ότι ο Steven Soderbergh δούλευε για μια νέα έκδοση του Solaris, αναφέρθηκε ότι ο σκηνοθέτης του Ocean's Eleven και της Erin Brockovich άκουσε στους δρόμους του Μανχάταν έναν Ταρκοφσκιανό να του φωνάζει «θα έπρεπε να ντρέπεστε για τον εαυτό σας !»....  

Joe Knowles 

ΙV: Το έργο: Μιλά για την εποχή μας, σαράντα χρόνια μετά
 

ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ: Αντρέϊ Ταρκόφσκι (Андре́й Арсе́ньевич Тарко́вский)

ΧΩΡΑ: Σοβιετική Ένωση 1972  

ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 165΄ έγχρωμη

ΜΟΥΣΙΚΗ: Έντουαρντ Νικολάεβιτς Αρτέμυεφ (Эдуа́рд Никола́евич Арте́мьев)  

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Γκεόργκι Ιβάνοβιτς Ρέρμπεργκ (Георгий Иванович Рерберг)

ΣΕΝΑΡΙΟ: Αντρέϊ Ταρκόφσκι, και Φρίντριχ Ναούμοβιτς Γκόρενστάιν (Фридрих Наумович Горенштейн), βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Στανισλάβ Λεμ (Stanisław Lem)

ΠΑΙΖΟΥΝ: Ναταλία Σεργκέεβνα Μπονταρτσούκ (Наталья Серге́евна Бондарчук), Ντονάτας Μπανιόνις (Donatas Banionis), Γιούρι Γιάρβετ (Jüri Järvet), Ανατόλι - Όττο Αλεξέεβιτς Σολονίτσιν (Анатолий -  Отто Алексеевич Солоницын), Βλαντισλάβ Ντβορζέτσκι (Владисла́в Ва́цлавович Дворже́цкий), Νικολάϊ Γκρίνκο (Ουκρανικά Микола Григорович Гринько), Όλγα Μπορίσοβνα Μπάρνετ (О́льга Бори́совна Ба́рнет), Σος Σαργκισιάν κ.ά.

Οι ενότητες Ι, ΙΙ, ΙV αναδημοσιεύονται από τον ιστότοπο dim/art  (29.12. 2013)  

 

Η ενότητα ΙΙΙ (The Play of the Waves) είναι απόσπασμα από τη δημοσίευση στο Αμερικανικό

διαδικτυακό περιοδικό In These Times   (6 Δεκεμβρίου 2002)

Solaristics: the Evolving Study of Solaris - by Douglas James Joyce

Stalker - Καθρέφτης - Φιλμογραφία Ταρκόφσκι (Cineblog)
 

Φιλμογραφία Αντρέι Ταρκόφσκι

Original Soundtrack ~ Edward Artemiev ~ Andrey Tarkovsky's Solaris (1972) - youtube
 

1972 - Solyaris (Andrei Tarkovsky) - Απόσπασμα από Criterion collection

Ολόκληρο το Solaris σε 2 video youtube (1, 2), από το επίσημο Mosfilms Youtube Channel (μέσω ArtIsLife)  

+ η ταινία Αντρέϊ Ρουμπλιόφ του Ταρκόφσκι (1966) + Message to Young People from Andrei Tarkovsky

Μosfilm  Сталкер 1 серия - Stalker Μέρος 1 / Μέρος 2 
Μosfilm  Зеркало (HD) - Ο Καθρέφτης
Αρκάντι και Μπόρις Στρουγκάτσκι, οι  συγγραφείς που ενέπνευσαν τον Στάλκερ (από το "Έθνος")

Βιβλία του (πατέρα του Αντρέϊ) Αρσένι Αλεξάντροβιτς Ταρκόφσκι

O Αντρέϊ Ταρκόφσκι και η Μαρία Μπέϊκου, συμφοιτήτριά του στο Iνστιτούτο Kινηματογραφίας της Mόσχας και φίλη του (Επιστρέφοντας στον Ταρκόφσκι - Από το Ινστιτούτο Κινηματογραφίας της Μόσχας στα Παιδικά χρόνια του Ιβάν - στον ιστότοπο του Στράτου Κερσανίδη). 

Το τέλος - ο Ωκεανός δημιουργεί για τον Κρίς ένα ομοίωμα του γήινου οικείου