Η ευρωπαϊκή κρίση, ο πολυ-πολικός κόσμος, η αβέβαιη ηγεμονία

του Γιώργου Β. Ριτζούλη 

  

H συνέχιση της οικονομικής κρίσης στη ζώνη του ευρώ αγγίζει σήμερα όλο το πολιτικό οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης: Αυτό ισχυρίζεται, όχι ο Α’ ή Β’ πολιτικός, αλλά ο οικονομικώς επικεφαλής της ευρωζώνης, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας Μάριο Ντράγκι. Εν τω μεταξύ, η πολιτική συζήτηση έχει επικεντρωθεί στις οικονομικές - κοινωνικές ανισομέρειες, στις ασυμμετρίες και αποκλίσεις μέσα στην Ένωση. 
Όλοι συζητούν για τον πλεονασματικό Βορρά που βρίσκεται απέναντι στον ελλειμματικό μεσογειακό Νότο. Ή για τον βιομηχανικό - εξαγωγικό πυρήνα της ηπειρωτικής Ευρώπης, σε αντίθεση με το κυρίως χρηματοπιστωτικό οικονομικό πρότυπο των Βρετανών και μερικών μικρών χωρών, περιφερειακών ή μη (Λουξεμβούργο, Κύπρος, Μάλτα, Ιρλανδία).  Ή για τη διοχέτευση των εισαγόμενων κεφαλαίων στις στεγαστικές φούσκες, τις «μητέρες» των τραπεζικών φουσκών, σε αντίθεση με τη γερμανική εμμονή για διοχέτευση των επενδύσεων εντός της χώρας σε ενεργειακές και άλλες υποδομές, και κυρίως στην εξαγωγική βιομηχανία. 
Τέλος, όλοι μιλούν για τη μετά το 2008 «αμερικανική μέθοδο» καταπολέμησης της κρίσης και της ανεργίας, δηλαδή με διοχέτευση χρήματος μέσω της «ποσοτικής χαλάρωσης» (quantitative easing), που εφαρμόζει η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ (Fed), σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή περιστολή των δαπανών.

Όμως όλο και περισσότερο η συζήτηση ξεφεύγει πέρα από τα συνήθη πλαίσια που έβλεπαν πάντα τις διαφορές των καταστάσεων και κυρίως τις διαφορετικές στρατηγικές διαχείρισης, να προκύπτουν από διαφορές συμφερόντων. Η προσοχή στρέφεται και σε ερμηνείες που επικεντρώνονται σε διαφορετικές εδραιωμένες πολιτικές προσεγγίσεις, σε διαφορετικούς τρόπους σκέψης ή διαφορετικές κοινωνικές νοοτροπίες ή παραδόσεις μέσα στα πλαίσια του ευρωπαϊκού χώρου και πέρα απο αυτόν. 
Βορράς εναντίον Νότου, ευρωπαϊκό Κέντρο εναντίον Περιφέρειας; Οι Γερμανοί και οι Σκανδιναβοί με την «ηθικιστική» αντίληψη της πολιτικής και της οικονομίας εναντίον της «καθαρής» εργαλειακής οικονομικής πολιτικής των Αγγλοσαξώνων αλλά και των Λατινογενών; Και στο τέλος, νά και οι Προτεστάντες εναντίον Καθολικών και Ορθοδόξων... Κατά παράδοξο τρόπο, η συζήτηση που διεξάγεται σ' όλο το πολιτικό φάσμα και ιδιαίτερα στο αριστερό του μέρος που προέρχεται απο την μαρξιστική παράδοση έχει εισέλθει πολύ βαθειά σε βεμπεριανό κοινωνιολογικό - θεωρητικό έδαφος.

Αξίζει άραγε τον κόπο αυτή η συζήτηση;
Από τη μία πλευρά, όλα δείχνουν πως η ανάλυση του Μαρξ για την οικονομική λειτουργία του καπιταλισμού και την ιστορική της εξέλιξη έχει αποδειχθεί αρκετά ακριβής και ανθεκτική στο χρόνο. Στο σκληρό φώς που ρίχνει η κρίση, παρουσιάζει αξιοσημείωτα πλεονεκτήματα έναντι άλλων ερμηνειών. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα, ώστε οπαδοί άλλων θεωριών αμφιβάλλουν για την στερεότητα των δικών τους ανταγωνιστικών οικοδομημάτων. Χαρακτηριστική περίπτωση ο νεο-Κεϋνσιανός Νούριελ Ρουμπινί: Αναρωτήθηκε μήπως τυχόν είχε δίκιο ο Μαρξ, ο οποίος υποστήριζε πως το κεφαλαιοκρατικό σύστημα έχει κάτι σαν ενδογενή μηχανισμό αυτοκαταστροφής (σύμφωνα με μία εκδοχή είναι η λεγόμενη πτωτική τάση του ποσοστού του κέρδους), που γεννιέται από την αυξανόμενη ανισότητα και συγκέντρωση του πλούτου σε όλο και πιό λίγα χέρια. Στο θέμα αυτό ο μέντοράς του Τζων Μαίηναρντ Κέυνς υποστήριζε το ακριβώς αντίθετο από τον Κάρολο Μαρξ. 

Από την άλλη πλευρά: Παρά την όλο και μεγαλύτερη ανισότητα και οικονομική πόλωση που προκαλεί η συγκέντρωση του κεφαλαίου σε όλο και λιγότερα χέρια, μέσα στους όψιμους κεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς (τουλάχιστον του αναπτυγμένου Δυτικού κόσμου) αποδείχθηκε εντελώς ανεδαφικό το μαρξικό ιστορικό σχήμα για την εξέλιξη των κοινωνικών τάξεων και των συμπεριφορών τους. Στον 21^ο αιώνα αυτές οι κοινωνίες έχουν μεγαλοαστική τάξη, μεσοστρώματα, ποικίλες κατηγορίες εργαζομένων, ωστόσο δεν υπάρχει πιά προλεταριάτο με τα χαρακτηριστικά που όριζε η μαρξική θεωρία (χαρακτηριστικά που δεν ήταν μόνον οικονομικά - και δεν ήταν κυρίως οικονομικά).

Έτσι, ενώ διαψεύδεται η κοινωνιολογική ανάλυση του Μαρξ για τους δρώντες παράγοντες (και πιο συγκεκριμένα γι' αυτό που το εγελιανό ρεύμα του μαρξισμού όριζε ως κοινωνικό ή επαναστατικό «υποκείμενο»), φαίνεται να επαληθεύεται το συστημικό σκέλος της ανάλυσής του, δηλαδή όσα προέβλεπε για το αντικειμενικό πλαίσιο της αγοράς και της πολιτικής εξουσίας. Αυτό που επιδρά αποφασιστικά στις σημερινές κοινωνίες, και ιδιαίτερα στο πώς μορφοποιούνται οι κοινωνικές ομάδες ή τάξεις και πώς αναπτύσσονται οι συμπεριφορές και νοοτροπίες των ατόμων και των κοινωνικών ομάδων, είναι ακριβώς το συστημικό πλαίσιο. Ωστόσο, εδώ και πολύ καιρό, οι δράσεις και αντιδράσεις τους δεν ακολουθούν το μαρξικό σχήμα· το συμπέρασμα είναι, ότι με την εξέλιξη των υποσυστημάτων της αγοράς και του κράτους, η επίδρασή τους στις κοινωνικές ομάδες και στα άτομα ασκείται πια με τρόπους πολύ διαφορετικούς από τις «κοινωνιολογικές» εικασίες της μαρξικής θεωρίας. Η μαρξική ανάλυση παραμένει επαρκώς αξιόπιστη ως θεωρία του συστήματος (system theory). Όμως η αξιοπιστία της ως ερμηνευτική της ιδεολογίας και ως θεωρία της κοινωνικής δράσης (action theory) έχει τρωθεί ανεπανόρθωτα.
Εντυπωσιακό είναι πάντως το εξής: Για ό,τι αφορά το συστημικό πεδίο, η πρόβλεψη του Μαξ Βέμπερ συνέκλινε με του Καρλ Μαρξ. Ο καπιταλισμός στην όψιμη φάση του υπερσυγκεντρώνεται και παράγει όλο και μεγαλύτερη ανισότητα, όπως προέβλεψε ο Μαρξ. Μοιάζει όμως και με το περιβόητο «σιδερένιο κλουβί» του Βέμπερ, έχοντας περικλείσει κάθε παραγωγική και κοινωνική δραστηριότητα σε όλο τον πλανήτη, ενώ υπονομεύει και την οικολογική του βιωσιμότητα. Και ενώ η συμπεριφορά των «εγκλείστων» δεν ακολουθεί το μαρξικό σχήμα, από την άλλη πλευρά, το βεμπεριανό σχήμα είχε διατυπωθεί πολύ ανοιχτά και αόριστα, αφήνοντας διάφορες εκδοχές και ενδεχόμενα.  

Κανένας δεν ξέρει ακόμη ποιός θα ζήσει μελλοντικά σ’ αυτό το κλουβί, ούτε άν στο τέρμα αυτής της τερατώδους εξέλιξης θα εμφανισθούν ολότελα νέοι προφήτες ή άν θα συμβεί μια μεγάλη αναβίωση παλαιών ιδεών και ιδανικών, ή, σε περίπτωση που δεν γίνει τίποτε από τα δύο, άν θα υπάρξει μια μηχανοποιημένη απολίθωση, εξωραισμένη με ένα είδος σπασμωδικής υπεροψίας. Όμως θα μπορούσαν τότε ν’ αποδειχθούν αληθινά τα παρακάτω λόγια για τους “τελευταίους ανθρώπους” αυτής της πολιτισμικής εξέλιξης: “Ειδήμονες χωρίς πνεύμα, ηδονιστές χωρίς καρδιά (Fachmenschen ohne Geist, Genußmenschen ohne Herz): Aυτές οι ασημαντότητες φαντάζονται πώς υψώθηκαν σ’ ένα επίπεδο του ανθρώπινου πολιτισμού στο οποίο κανείς δεν έφτασε προηγουμένως” (από το έργο «Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» - το βιβλίο σε pdf).

Άν υποθέσουμε ότι αυτό που σήμερα διχάζει τα πνεύματα στην Ευρώπη δεν βρίσκεται αποκλειστικά και μόνον στην οικονομία και στις πολιτικές ελίτ, τότε τί είναι αυτό που γεννά τόσο διαφορετικές συμπεριφορές των κοινωνικών υποκειμένων στην παλιά Ήπειρο; Μήπως, στο φως που ρίχνει η κρίση, διακρίνεται πώς εμφανίσθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες αυτές οι διαφορετικές κοινωνικές νοοτροπίες εντός του ευρωπαϊκού χώρου; Εντυπωσιακό είναι μάλιστα, ότι η απόκλιση και διαφωνία εμφανίζεται μόνον στο εσωτερικό του ευρωπαϊκού τμήματος που πριν το 1989 αποτελούσε το «δυτικό» μισό της διχοτομημένης Ευρώπης, και όχι στο τέως «ανατολικό μπλοκ». Από τη μία πλευρά οι ανελέητοι και απερίσκεπτοι «εγωιστές του Μεσογειακού Νότου» και από την άλλη οι «παλιοί καλοί Προτεστάντες του Βορρά» με τις «ηθικολογίες» τους.

Στην πραγματικότητα, οι υποθέσεις του Μαρξ για τους δρώντες κοινωνικούς παράγοντες - με άλλα λόγια για το «κοινωνικό υποκείμενο» - που φαινόταν να επαληθεύονται γύρω στο 1900 και εν μέρει σε όλο το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, αστόχησαν στις κοινωνικές συμπεριφορές της μακράς ιστορικής διάρκειας. 
Ίσως ένα πρόβλημα υπάρχει στο ίδιο το διαλεκτικό σχήμα της κύριας αντίθεσης, με τις κοινωνικές τάξεις σε διπολικό ανταγωνισμό, όπως προβλέπεται στο μαρξικό σχήμα του ιστορικού υλισμού και στα εγελιανά στηρίγματά του της «φιλοσοφίας του υποκειμένου». Η υπόθεση του Μαρξ δεν μπορούσε να διακρίνει ότι στην μακρά ιστορική διάρκεια μπορεί να υπάρξει και πλευρική είσοδος «τρίτων παραγόντων» που διαταράσσει τη διπολική αντίθεση. Συνέβη και σε άλλες παλιότερες ιστορικές περιόδους: Από τη διπολική σύγκρουση φεουδαρχικής τάξης και αγροτών του όψιμου Μεσαίωνα, που κράτησε πολλούς αιώνες, τελικά επωφελήθηκε η αστική τάξη ως «τρίτος». 

Ποιοί δρώντες κοινωνικοί παράγοντες και ποιές συμπεριφορές τους θα διαδεχθούν τον καθαρό διπολισμό της πρώτης εποχής του καπιταλισμού (κεφαλαιοκρατία εναντίον εργατικής τάξης); Το ερώτημα τίθεται με ιδιαίτερο τρόπο, καθώς διαφαίνεται μια νέα μακροχρόνια ασαφής κατάσταση, με αναμόρφωση του παγκόσμιου συστήματος σε μικρότερες ενότητες μέσω της πολυπολικής παγκοσμιοποίησης. Την ώρα που τα δύο παραδοσιακά κέντρα της Δύσης (ΗΠΑ και Ευρώπη) εξασθενούν και ακολουθούν εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους οικονομικές στρατηγικές, ενώ η Ιαπωνία ταλαντεύεται ανάμεσα σε στασιμότητα και νέο ξεκίνημα, η ορμητική άνοδος των BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική) ως ισχυρών οικονομικών δυνάμεων στην παγκόσμια αγορά είναι τεράστια διαρθρωτική μεταβολή με σύνθετες επιπτώσεις. Μπροστά στην παγκόσμια αυτή αλλαγή, οι αλληλοκατηγορίες «συνετών Προτεσταντών» και «απερίσκεπτων Νότιων» στην Ευρώπη θυμίζουν ενδοοικογενειακή διαφωνία, τη στιγμή που έξω από το σπίτι γίνεται χαμός και αλλάζει ο χάρτης όλης της πόλης. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι αναλύσεις του Immanuel Wallerstein: 

«Τα επόμενα 20-40 χρόνια θα παρακολουθήσουμε μια τεράστια πολιτική μάχη, όχι για την επιβίωση του καπιταλισμού (ο οποίος έχει εξαντλήσει τις δυνατότητές του ως σύστημα), αλλά για το τι είδους σύστημα θα “επιλέξουμε” συλλογικά να τον αντικαταστήσει: Ένα αυταρχικό μοντέλο που θα επιβάλλει τη συνέχιση (και ένταση) της πόλωσης ή ένα μοντέλο περισσότερο δημοκρατικό και ίσο» («Στο βασίλειο της κατανάλωσης και της λιτότητας - και πώς να ξεφύγουμε από αυτό»).

Ακόμη και οι πιό σημαντικές προειδοποιήσεις ενός ειδικού της οικονομίας με βραβείο Νόμπελ, του Joseph Stiglitz, αναφέρονται περισσότερο στα πλανητικά προβλήματα της οικολογικής κρίσης και της ανισοκατανομής των πόρων: 

«Στη σκιά της κρίσης στη ζώνη του ευρώ και του “δημοσιονομικού γκρεμού” της Αμερικής, είναι εύκολο να ξεχάσουμε τα μακροπρόθεσμα προβλήματα της παγκόσμιας οικονομίας. Ενα από τα πιο σοβαρά είναι το φαινόμενο του θερμοκηπίου...
Οι αγορές δεν πρόκειται, από μόνες τους, να λύσουν κανένα από αυτά τα προβλήματα. Η κλιματική αλλαγή είναι κατ' ουσίαν ένα πρόβλημα δημοσίου αγαθού. Για να γίνουν οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις που χρειάζεται ο κόσμος, πρέπει να αναλάβουν έναν πιο ενεργητικό ρόλο οι κυβερνήσεις - σε μια εποχή που τα αιτήματα για περικοπές αυξάνονται στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Αλλά ο δρόμος των περικοπών και της λιτότητας αποδυναμώνει την οικονομία σήμερα και υπονομεύει τις προοπτικές για το μέλλον.
Η λύση; Να επενδύσουμε στο μέλλον μας, με τρόπους που θα μας βοηθήσουν να αντιμετωπίσουμε ταυτόχρονα τα προβλήματα της κλιματικής αλλαγής, της παγκόσμιας ανισότητας και της φτώχειας, και την ανάγκη για διαρθρωτικές αλλαγές» («Έρχονται κρίσεις μετά την κρίση»).

Φαίνεται πως την περασμένη τριακονταετία βέβαιης ηγεμονίας, δηλαδή τα χρόνια της νεοφιλελεύθερης επανάστασης που κορυφώθηκε το 1989 (όταν γκρεμίστηκε το «σοσιαλιστικό» αντίπαλο δέος), θα την διαδεχθεί στην Ευρώπη και στην Αμερική μια μακρά διάρκεια αβέβαιης και διεκδικούμενης ηγεμονίας.

Από το έργο του Αντόνιο Γκράμσι ξέρουμε πως όταν μιλάμε για ηγεμονία στην πολιτική, στην πραγματικότητα μιλάμε για ηθικο-πολιτική ηγεμονία. Μιλάμε για ιδέες και προγράμματα, αλλά και για αξιοπιστία στη διαχείριση δημόσιων πραγμάτων, που όταν κατακτούν «καρδιές και πνεύματα», τότε μόνον γίνονται υλική δύναμη. Πράγματα δηλαδή πολύ ξένα τόσο για πολιτικές τεχνοκρατικής διαχείρισης μακριά από τη δημοκρατική αρένα, όσο και για την λαϊκίστικη πολιτική, η οποία με το ένα χέρι παρέχει παροχές και με το άλλο δακτυλοδεικτεί τον «εχθρό» για να συσπειρώνει τους οπαδούς της.

Μακροπρόθεσμα όποιος θέλει να κατακτήσει καρδιές και πνεύματα πρέπει να κάνει, εκτός των άλλων, δυό πράγματα: Να μη κρύβει την αλήθεια και να έχει σαφές και σταθερό πρόγραμμα δράσης. Όμως ποιές από τις πολιτικές δυνάμεις που υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα - και στην Ευρώπη - πληρούν αυτές τις προϋποθέσεις;

 

Update:

Giorgio Agamben - «Η αντεπίθεση της Λατινικής Αυτοκρατορίας» (ελληνική μετάφραση στον ιστότοπο Αντίφωνο). Ο Agamben, απέναντι στη «γερμανική υπεροχή» στη Ευρώπη ή τον κίνδυνο ολικής κατάρρευσης, σκέφτεται την δημιουργία ενός τύπου Λατινικής αυτοκρατορίας (ως μιας μορφής αυτοκρατορίας του Νότου), με πυρήνα τις μεγάλες ευρωπαϊκές «Καθολικές χώρες» (Ιταλία, Γαλλία, Ισπανία).
            

Ο «Ηomo Sacer» στα έσχατα όρια του : Μια κριτική των ιδεών του Agamben στο ιστολόγιο Left Liberal Synthesis