του Νίκο Πεχ
© Die Zeit - Niko Paech: Wirtschaftswachstum: Der zerstörerische Traum vom Fortschritt, 3.1.2017
Ο τρόπος ζωής στους τόπους του υπεραναπτυγμένου καπιταλισμού σαγηνεύει, όμως είναι καταστροφικός από οικολογική και πολιτισμική άποψη. Οι τεχνολογίες της ψηφιακής εποχής γενικεύονται, αλλά επιδεινώνουν την κατάσταση. Αχαλίνωτος καταναλωτισμός που συμβαδίζει με τερατώδους έκτασης εργασιακή επισφάλεια και με μακροχρόνια διαρθρωτική ανεργία· μια «ενεργειακή επανάσταση» που - τελικά - δεν μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακος· νέες δυνατότητες με τα ακηδεμόνευτα διαδικτυακά μέσα επικοινωνίας, όμως στην πράξη και αυτά εκφυλίζονται σε μια επιφανειακή, αερολόγο και τελικά τοξική «κοινωνική» δικτύωση· η μετανάστευση και τα αδιέξοδα που δημιουργεί για μετανάστες και ντόπιους· τα όνειρα και η δυσφορία στο ξύπνημα· οι ταπεινωτικές συγκρίσεις νικητών και ηττημένων στον αγώνα δρόμου για εκσυγχρονισμό και για «εκσυγχρονισμό», για μεταρρυθμίσεις και για «μεταρρυθμίσεις»· οι μεγάλες προσδοκίες και οι ελάχιστες δυνατότητες. Απέναντι σ΄ όλα αυτά, μια έκκληση για περισσότερη απλότητα και αξιοπρέπεια.
Η
ευημερία του κέντρου της Ευρώπης, με τα υψηλά επίπεδα κινητικότητας και κατανάλωσης, βασίζεται σε τρεις βιομηχανικές επαναστάσεις και στη συνακόλουθη τεχνολογική πρόοδο, η οποία αύξησε με σταθερούς ρυθμούς την παραγωγικότητα της
εργασίας. Οι συνέπειές τους είναι παράδοξες: Από τη μία πλευρά, με την ίδια
ποσότητα εργασίας μπορούν να παράγονται όλο και περισσότερα αγαθά και, χάρις στην αύξηση των μισθών, μια ευρεία πλειοψηφία
πολιτών μπορεί να έχει στη διάθεσή της όλο
και περισσότερα οικονομικά μέσα. Από την άλλη πλευρά, αυτή η ίδια η αύξηση της
παραγωγικότητας χρησιμοποιείται για να αποδεσμεύονται εργαζόμενοι από την παραγωγική διαδικασία και να
αντικαθίσταται από μηχανές.
Υπό το σημερινό κυρίαρχο σύστημα και προκειμένου να μην οδηγεί η διαδικασία αυτή σε εκτεταμένη ανεργία αλλά σε αυξανόμενη
ευημερία για όλους, είναι αναγκαίο να κινείται η οικονομία διαρκώς ανοδικά. Και όσο πιό έντονα αυξάνει την παραγωγικότητα η τεχνολογική πρόοδος, τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είναι η άνοδος της οικονομίας.
Διαφαίνεται τώρα μια τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Αυτή θα εισαγάγει πολλούς τομείς των υπηρεσιών στην ψηφιακή εποχή και ίσως
ξεπεράσει πέραν πάσης προσδοκίας κάθε μέχρι τώρα τεχνολογικό εξορθολογισμό της οικονομικής διαδικασίας και τα επακόλουθά του. Έτσι, προκειμένου να αποφευχθεί μια κοινωνική και πολιτική καταστροφή, οι κοινωνίες που θα τεθούν
υπό κολοσσιαία πίεση οικονομικής ανόδου, μεγαλύτερη από κάθε εποχή του παρελθόντος, θα είναι ιδίως οι πιο καινοτομικές κοινωνίες· δηλαδή εκείνες που εδώ και πολύ καιρό απειλούνται με ασφυξία, θαμμένες κάτω από χιονοστιβάδες κατανάλωσης.
Μοιραία όμως, η στρατηγική για την ανάπτυξη προσκρούει όλο και περισσότερο σε όρια. Το οικολογικό της κόστος αυξάνεται. Παρά τις προσπάθειες να διακοπεί η άμεση σχέση του τρόπου ζωής στις περιοχές άνετης διαβίωσης με την πρόκληση περιβαλλοντικών ζημιών, ο τρόπος ζωής στον Βορρά του πλανήτη γίνεται όλο και πιό ανεύθυνος. Αυτό το δείχνει καθαρά η ίδια η Γερμανία: Με μια «ενεργειακή επανάσταση» που δεν μειώνει σχεδόν καθόλου τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακος, αλλά μόνον καταστρέφει τοπία, αποτυγχάνει όχι μόνον
ένα μεγαλομανές τεχνολογικό εγχείρημα, αλλά και η πολυαναμενόμενη απόδειξη ότι η διαρκής αύξηση της ευημερίας
είναι συμβατή με μια καθαρή οικολογική συνείδηση.
  |
| Paul Klee (και Walter Benjamin): Angelus Novus |
Εκτός από το όριο που θέτει η κλιματική αλλαγή, εισέρχονται τώρα στο οπτικό μας πεδίο και άλλα πράγματα που θέτουν εμπόδια και φραγμούς στην οικονομική ανάπτυξη, ακόμη και πολιτισμικά. Τα
ψηφιακά συστήματα επικοινωνίας, καθώς και η αχαλίνωτη κινητικότητα στον χώρο ανθρώπων και προϊόντων, διεισδύουν σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Όμως, όταν όλα συνδέονται με όλα, μέσω της διαρκούς ροής προσώπων, εμπορευμάτων και δεδομένων, τότε αναπόφευκτα ανταγωνίζονται τα πάντα και οι πάντες μεταξύ τους. Έτσι έρχονται στο φώς διαφορές, οι οποίες, πέραν της οικονομικής τους διάστασης, έχουν επιπτώσεις και άλλους τομείς της ζωής. Ιδίως, προκαλούν λανθάνουσες συγκρίσεις μεταξύ των διαφορετικών επιπέδων εκσυγχρονισμού, οι οποίες θυμίζουν συνεχώς στους ηττημένους αυτού του αγώνα δρόμου για εκσυγχρονισμό, ότι δεν είναι σε θέση να συμβαδίσουν με το επίπεδο της Ευρώπης και της
Βόρειας Αμερικής.
Όσο πιό ελευθέρια, χαλαρή και εγωκεντρική γίνεται η συμπεριφορά των ανθρώπων στους πολιτισμούς τούς ταυτισμένους με την κατανάλωση και την τεχνολογία, τόσο ανώτεροι αισθάνονται όσοι ανήκουν σ' αυτούς τους πολιτισμούς και τόσο πιο υποβαθμισμένοι και ταπεινωμένοι εκείνοι που έχουν μείνει πίσω. Οι πολιτισμοί που στηρίζονται σε παραδοσιακά πρότυπα, ιδίως σε θρησκευτικά, δυσφημούνται ως οπισθοδρομικοί, ως ανίκανοι να εκσυγχρονιστούν και στερούνται κάθε δυνατότητας να αμυνθούν ενάντια στη μομφή αυτή.
Όσο πιό ελευθέρια, χαλαρή και εγωκεντρική γίνεται η συμπεριφορά των ανθρώπων στους πολιτισμούς τούς ταυτισμένους με την κατανάλωση και την τεχνολογία, τόσο ανώτεροι αισθάνονται όσοι ανήκουν σ' αυτούς τους πολιτισμούς και τόσο πιο υποβαθμισμένοι και ταπεινωμένοι εκείνοι που έχουν μείνει πίσω. Οι πολιτισμοί που στηρίζονται σε παραδοσιακά πρότυπα, ιδίως σε θρησκευτικά, δυσφημούνται ως οπισθοδρομικοί, ως ανίκανοι να εκσυγχρονιστούν και στερούνται κάθε δυνατότητας να αμυνθούν ενάντια στη μομφή αυτή.
[Καλλιεργούνται μεγάλες προσδοκίες - δίνονται ελάχιστες δυνατότητες]
Στην εποχή των φτηνών smart phones και των αεροπορικών ταξιδιών με προσιτά εισιτήρια, κανείς πιά στην Αφρική, την Ασία και τη Λατινική Αμερική δεν μπορεί να αποφύγει τη σύγκριση μεταξύ των πολιτισμών· αυτό διαλύει τη σταθερότητα των προσανατολισμών. Αυτά που κάποτε έδιναν νόημα στη ζωή και αρκούσαν για να έχει κανείς τον άρτο τον επιούσιο, τώρα απαξιώνονται και εκλαμβάνονται ως μή σύγχρονα, φτωχικά ή ακόμη και απάνθρωπα. Οι προσδοκίες για την πρόοδο, την πολλά υποσχόμενη, είναι υψηλές, όμως οι δυνατότητες να εκπληρωθούν σε σύντομο χρόνο είναι ελάχιστες. Το χάσμα μεταξύ προσδοκιών και δυνατοτήτων συντρίβει ολόκληρους πολιτισμούς και την συνοχή των κοινωνιών.
Καταφυγή σε μια Ευρώπη που εκλαμβάνεται ως ο παράδεισος
Δυό τυπικά δείγματα αντιδράσεων των υποβαθμισμένων και ταπεινωμένων κάνουν την Ευρώπη να κρατά τώρα την αναπνοή της. Από τη μία πλευρά, οι θρησκευτικές τους παραδόσεις ριζοσπαστικοποιούνται. Το να οριοθετούνται από τους «άθεους» εκσυγχρονιστές και να τους καταπολεμούν ως εχθρούς, φαίνεται να τους προσδίδει μια ταυτότητα, διότι μπορούν έτσι να αντλούν μια ηρωική αυτοεκτίμηση. Από την άλλη πλευρά, όλο και περισσότεροι άνθρωποι εγκαταλείπουν τις πατρίδες τους για να μπουν σ' αυτό που εκλαμβάνεται ως ευρωπαϊκός παράδεισος. Ακολουθούν την απατηλή υπόσχεση ότι εκεί θα μιμηθούν απρόσκοπτα τη ζωή των προοδευμένων. Υπάρχουν και εκείνοι που προσπαθούν να ξεφύγουν από τους πολέμους. Οι πιο ευφυείς και ικανοί φεύγουν, οι οικονομίες του πλανητικού Νότου αιμορραγούν. Έτσι καταστρέφεται ήδη εκ των προτέρων αυτό που θα έπρεπε να οικοδομηθεί στο μέλλον, με αναπτυξιακές πολιτικές δεκαετιών.
Ωστόσο, η δικαιοσύνη σε πλανητικό επίπεδο δεν μπορεί να είναι ένα εγχείρημα πολιτισμικής ομογενοποίησης, ούτε μπορεί να επιτευχθεί αποκλειστικά και μόνον στο οικονομικό επίπεδο.
Αυτό που χρειάζεται, δεν είναι να «αναπτυχθεί» ο Νότος, αλλά να μειωθεί ουσιωδώς η υπεροχή του Βορρά ως προς τα υλικά αγαθά. Μόνον έτσι μπορεί να επιστραφεί στον Νότο μια δόση αξιοπρέπειας, χωρίς να του προσφέρονται ψεύτικες ελπίδες και απραγματοποίητα όνειρα. Και άν του προσφέρονταν η εξομοίωση με τον Ευρωπαϊκό Τρόπο Ζωής - με τη βοήθεια είτε του διεθνούς εμπορίου, είτε της αναπτυξιακής πολιτικής, είτε της μετανάστευσης, αυτό μπορεί να καταλήξει μόνον σε οικολογική καταστροφή
Υπέρβαση των εξαναγκαστικών πιέσεων για διαρκή μεγέθυνση
Ένα μοντέλο ανάπτυξης για την Ευρώπη μπορεί να ικανοποιήσει το αίτημα της δικαιοσύνης, άν περιορίσει τη διαφορά πλούτου επανακαθορίζοντας τη δικές της απαιτήσεις υλικής ευημερίας σε μια «ανθρώπινη διάσταση». Αυτή η ιδέα, που διατυπώθηκε άλλοτε από τους Λέοπολντ Κορ (Leopold Kohr) και Έρνστ Φρίντριχ Σουμάχερ (Ernst Friedrich Schumacher), σημαίνει περισσότερα πράγματα από έναν απλό αυτοπεριορισμό, προκειμένου να γίνονται σεβαστά τα οικολογικά όρια. Ορίζει την προοπτική της υπέρβασης των εξαναγκαστικών πιέσεων για διαρκή μεγέθυνση, αλλά μόνον αν μπορεί να κάνει πράξη μια σταδιακή απο-παγκοσμιοποίηση και απο-βιομηχανάνιση της ζωής.
Έτσι, η Ευρώπη θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια ήπειρο των ισχυρών περιφερειών, οι οποίες, κατά το δυνατόν, θα εξασφαλίζουν τον εφοδιασμό τους με υλικά αγαθά στη μικρή κλίμακα. Οι άνθρωποι θα ξαναγίνουν λιγότερο κινητικοί. Ασφαλώς, αυτό είναι συμβατό μόνον με πολύ πιό μετριοπαθείς απαιτήσεις υλικής ευημερίας. Όμως είναι τρόπος ζωής πιο ανθεκτικός στις κρίσεις και πιο υπεύθυνος από οικολογική άποψη.
Έτσι, αντί για τον χωρίς όρια καταμερισμό της εργασίας της βιομηχανικής παραγωγής,
θα εμφανιστούν σύγχρονα συστήματα παραγωγής σε μικρότερη κλίμακα, σε συνδυασμό με αναβάθμιση των ατομικών τεχνικών ή άλλων δεξιοτήτων και της αυτοπαραγωγικής εργασίας ως προμηθευτή αγαθών, αλλά και με μεγαλύτερη παραγωγική αυτοδυναμία των πόλεων. Αυτό θα αντιστοιχεί σε απομάκρυνση από το σημερινό δόγμα περί παραγωγικότητας και θα βασίζεται σε απλούστερες τεχνολογίες, οι οποίες δεν θα υποκαθιστούν την ανθρώπινη
εργασία, αλλά αντίθετα θα αναβαθμίζουν με μέτρο τον ρόλο της, θα χρειάζονται λιγότερα κεφάλαια
και θα είναι εύχρηστες και διαχειρίσιμες.
Μια ζωή αυτόνομη, με συνεργασία και με αξιοπρέπεια
Για
να απαλυνθούν οι δυσμενείς επιπτώσεις της αναπόφευκτης μείωσης των εισοδημάτων και της βιομηχανικής
παραγωγής με κατάλληλα μέτρα κοινωνικής πολιτικής, θα
πρέπει να ανακατανεμηθεί ο εναπομένων κοινωνικά αναγκαίος χρόνος απασχόλησης. Η επίτευξη πλήρους απασχόλησης θα εξακολουθεί να είναι εφικτή, αν και σε
σημαντικά χαμηλότερο επίπεδο ωρών μισθοδοτούμενης εργασίας, γύρω στις 20 ώρες
την εβδομάδα.
Οι 20 ώρες περίπου, οι οποίες θα απελευθερωθούν από τον αναγκαίο εργάσιμο χρόνο, θα μπορούν να χρησιμοποιούνται για να
συμπληρώνεται η μειωμένη παραγωγή προϊόντων με αυτοπαραγωγή αγαθών από τους ίδιους τους χρήστες, με τις δικές τους δεξιότητες και για δικό τους όφελος. Έτσι, θα μπορούσαμε και πάλι να παράγουμε εν μέρει μόνοι μας ορισμένα αγαθά, όπως τα τρόφιμα, να συντηρούμε και να επισκευάζουμε μόνοι μας κάποια αντικείμενα που χρησιμοποιούμε ή και να τα χρησιμοποιούμε από κοινού μαζί με άλλους. Η ζήτηση για εμπορεύματα θα πρέπει να μειωθεί αναλόγως. Άνθρωποι που εκτός από μια βιοποριστική εργασιακή απασχόληση των 20 ωρών περίπου, θα ασχολούνται και με συμπληρωματικές αυτοπαραγωγικές δραστηριότητες αναπτύσσοντας ποικίλες δικές τους δεξιότητες, θα έχουν έναν αξιοπρεπή τρόπο διαβίωσης που δεν
θα στηρίζεται πιά σε παρακμιακές αντιλήψεις περί «ευκολίας» και «βολής», αλλά βάση του θα είναι το πώς θα μπορεί να είναι τρόπος ζωής αυτόνομος, συνεργατικός και βιώσιμος.
Ένας τέτοιος τρόπος διαβίωσης και τροφοδοσίας με αγαθά, θα είναι μέρος μιας οικονομίας πέραν της οικονομικής μεγέθυνσης - οικονομίας «μετα-αναπτυξιακής» - και προϋποθέτει μειωμένες απαιτήσεις αυτοπραγμάτωσης των ανθρώπων ως προς την κατανάλωση και την κτήση υλικών αγαθών. Όμως,
λόγω των χαμηλότερων τεχνολογικών, χρηματοοικονομικών και εκπαιδευτικών του απαιτήσεων, μπορεί εύκολα να αντιγραφεί· συνακόλουθα, προσφέρει μια έντιμη προοπτική και στον πλανητικό Νότο. Επιπλέον, ο πιό μετριοπαθής και λιγότερο κινητικός χαρακτήρας του, πολύ δύσκολα μπορεί να αναπτύξει ελκτική δύναμη καταστροφική από πολιτισμική άποψη, όπως αυτή που εξακολουθεί να ασκεί η ευρωπαϊκή βιομηχανία ονείρων.
Ο Niko Paech (1960), οικονομολόγος, διδάσκει Οικονομικά του Περιβάλλοντος στο Πανεπιστήμιο Carl von Ossietzky (Όλντεμπουργκ), Εναλλακτική Οικονομία και Βιωσιμότητα στο Πανεπιστήμιο του Ζίγκεν. Στο επίκεντρο των εργασιών του ανήκουν οι έρευνες περί βιωσιμότητας, οικολογικής οικονομίας και κατανάλωσης καθώς και τα μετα-αναπτυξιακά οικονομικά. Συνιδρυτής του CENTOS (Center for Sustainability Economics and Management), συμπρόεδρος της Vereinigung für Ökologische Ökonomie (VÖÖ - Εταιρεία Για την Οικολογική Οικονομία) μέλος του ZENARIO (Center for sustainable space developing Oldenburg) & δικτύου KoBE e.V. (Expertise center for Building and Energy), μέλος & επιστημονικός σύμβουλος της attac, ιδρυτικό μέλος του Postfossil-Institut
Σημαντικά βιβλία του: Se libérer du superflu - vers une économie de post-croissance, Παρίσι, 2017
Liberation from Excess - The road to a post-growth economy. oekom verlag, Μόναχο 2012
Vom grünen Wachstum zur Postwachstumsökonomie. Warum weiteres wirtschaftliches Wachstum keine zukunftsfähige Option ist, στο: Woynowski, Boris κ.ά. (επιμ.) - Wirtschaft ohne Wachstum? Notwendigkeit und Ansätze einer Wachstumswende, 2012
Nachhaltiges Wirtschaften jenseits von Innovationsorientierung und Wachstum. Eine unternehmensbezogene Transformationstheorie, Μάρμπουργκ 2005
Σημαντικά βιβλία του: Se libérer du superflu - vers une économie de post-croissance, Παρίσι, 2017
Liberation from Excess - The road to a post-growth economy. oekom verlag, Μόναχο 2012
Vom grünen Wachstum zur Postwachstumsökonomie. Warum weiteres wirtschaftliches Wachstum keine zukunftsfähige Option ist, στο: Woynowski, Boris κ.ά. (επιμ.) - Wirtschaft ohne Wachstum? Notwendigkeit und Ansätze einer Wachstumswende, 2012
Nachhaltiges Wirtschaften jenseits von Innovationsorientierung und Wachstum. Eine unternehmensbezogene Transformationstheorie, Μάρμπουργκ 2005
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου