Το σύστημα, δηλαδή η αγορά και οι κρατικοί ή δια/υπερ-κρατικοί θεσμοί με τα μέσα τους, το χρήμα και την πολιτική εξουσία, έχουν την ικανότητα να δημιουργούν διαρκώς περισσότερες προσδοκίες ατομικής ευημερίας και ανόδου (ή έστω σταθερότητας), από όσες μπορεί να καταναλώσει, δηλαδή να απομυθοποιήσει, ο μέσος πολίτης στον πραγματικό κόσμο της καθημερινής του ζωής.
Μέχρι χθες, στη διάρκεια της τριακονταετίας 1980-2008, αυτές τις μεγάλες προσδοκίες στην ευρωπαϊκή και αμερικανική Δύση τις δημιουργούσε ο οικονομικός φιλελευθερισμός και οι πολιτικές που τον στήριζαν. Δηλαδή η αχαλίνωτη έκρηξη του τριτογενούς τομέα της οικονομίας και κυρίως η διόγκωση των περιουσιακών στοιχείων μέσω του απελευθερωμένου από ρυθμίσεις χρηματοπιστωτικού συστήματος και των συνακόλουθων του (π.χ. τιμές ακινήτων). Σήμερα που αυτή η πηγή προσδοκιών αποδείχθηκε βραχύβια ή απατηλή, τις νέες προσδοκίες σταθεροποίησης ή και επανόρθωσης δημιουργούν για λογαριασμό του συστήματος οι πολιτικές του δεξιού λαϊκισμού και της «ταυτότητας», με την υπόσχεση της περιχαράκωσης στο εθνικό κράτος και του αποκλεισμού των «άλλων», αλλά κυρίως με μια επιθετική ρητορική (χωρίς πραγματικό περιεχόμενο) εναντίον των ελίτ.
Από τον (πλουτο)φιλελευθερισμό ως πηγή προσδοκιών περνάμε στη φάση του πλουτο-λαϊκισμού (Μάρτιν Γουλφ).
Από τη σκοπιά αυτή, δηλαδή άν δούμε το «σύστημα» όπως το ορίζει η Κριτική Θεωρία, το τεράστιο σφάλμα όλου του κλασικού δημοκρατικού πολιτικού φάσματος και ιδίως της Αριστεράς, είναι ότι παίρνει τις μετρητοίς τη ρητορική του δεξιού λαϊκισμού και τον αντιμετωπίζει ως πραγματική αντισυστημική δύναμη. Και η μεν σοσιαλδημοκρατική Αριστερά (για την ακρίβεια η φιλελεύθερη μετάλλαξή της μετά το 1990) θεωρεί αυτή την υποτιθέμενη αντισυστημική φύση του δεξιού λαϊκισμού ως κάτι κακό, ή μάλλον ως τον πυρήνα της κακότητάς του, ενώ αντίθετα, η λεγόμενη ριζοσπαστική συχνά την θεωρεί ως κάτι οιονεί καλό, ή έστω ως το «μικρότερο κακό» σε σχέση με τον φιλελευθερισμό του κλασικού συντηρητισμού ή της «νέας σοσιαλδημοκρατίας».
Πλανώνται και οι δύο πλάνην οικτράν. Ο ακροδεξιός λαϊκισμός ως γεννήτορας προσδοκιών και ισχυρός κατασκευαστής πολιτικής ηγεμονίας, σήμερα που η φιλελεύθερη πολιτική χάνει την ικανότητα να παράγει προσδοκίες ευημερίας ή σταθερότητας, έχει πιά αποκτήσει τον ίδιο λειτουργικό, συστημικό ρόλο που είχε το 1980 ο πρώιμος νεοφιλελευθερισμός της Μ. Θάτσερ και του Ρ. Ρέηγκαν. Ίσως και κάτι παραπάνω και πιο επικίνδυνο. Ακόμη και το τεστ της χονδροειδούς εμπειρικής πραγματικότητας είναι αμείλικτο: Αλήθεια, είδαμε κανέναν από τους νέους δεξιούς λαϊκιστές δημαγωγούς που να μην είναι πάρα πολύ πλούσιος και να μην έχει κατεσπαρμένα τεράστια περιουσιακά στοιχεία σε φορολογικούς παραδείσους;
Πλανώνται και οι δύο πλάνην οικτράν. Ο ακροδεξιός λαϊκισμός ως γεννήτορας προσδοκιών και ισχυρός κατασκευαστής πολιτικής ηγεμονίας, σήμερα που η φιλελεύθερη πολιτική χάνει την ικανότητα να παράγει προσδοκίες ευημερίας ή σταθερότητας, έχει πιά αποκτήσει τον ίδιο λειτουργικό, συστημικό ρόλο που είχε το 1980 ο πρώιμος νεοφιλελευθερισμός της Μ. Θάτσερ και του Ρ. Ρέηγκαν. Ίσως και κάτι παραπάνω και πιο επικίνδυνο. Ακόμη και το τεστ της χονδροειδούς εμπειρικής πραγματικότητας είναι αμείλικτο: Αλήθεια, είδαμε κανέναν από τους νέους δεξιούς λαϊκιστές δημαγωγούς που να μην είναι πάρα πολύ πλούσιος και να μην έχει κατεσπαρμένα τεράστια περιουσιακά στοιχεία σε φορολογικούς παραδείσους;
 |
| © The Guardian |
Το γιατί ο πλουτο-φιλελευθερισμός εξαντλείται ως πηγή προσδοκιών, τουλάχιστον στη Δύση, το εξηγεί πειστικά κάποιος που διετέλεσε υψηλόβαθμος λειτουργός των διακρατικών και κρατικών θεσμών του συστήματος, ο γνωστός Τούρκος οικονομολόγος Κεμάλ Ντερβίς. Υπήρξε η αυταπάτη (ή απάτη), λέει, της πίτας που μεγαλώνει και από το μεγάλωμά της επωφελούνται όλοι, πλούσιοι και φτωχοί: Το περιβόητο «παιχνίδι win-win», μια από τις ισχυρότερες αλλά και πιο αποπλανητικές εικασίες, ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους των κατεστημένων αντιλήψεων στην οικονομία και στην πολιτική της χαμένης τριακονταετίας. Αποδείχτηκε ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα, λέει ο Ντερβίς.
Και δεν βγάζει βεβιασμένο συμπέρασμα. Μια ματιά στους δείκτες ανισότητας Gini και την εξέλιξή τους αυτά τα χρόνια της φούσκας στις χώρες της Δύσης (ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και στη Νότια Ευρώπη), αξίζει όσο η ανάγνωση πολλών τόμων με οικονομικές και κοινωνιολογικές θεωρίες. Η κοινωνική πραγματικότητα έχει πιο πολλά στοιχεία «παιχνιδιού» μηδενικού αθροίσματος, όπου το κέρδος της μιάς πλευράς είναι απώλεια για την αντίπαλη. Και συνεχίζει ο Ντερβίς: Θα χρειαστεί επανόρθωση, και αυτό σημαίνει αναδιανεμητικές πολιτικές, οι οποίες δεν είναι «παιχνίδι win-win». Για να αποζημιωθούν οι αδύναμοι, θα χρειαστεί να χάσουν κάτι οι πλούσιοι (Kemal Derviş: The Win-Win Fantasy of Liberal Democracy ← ελληνική μετάφραση).
Και δεν βγάζει βεβιασμένο συμπέρασμα. Μια ματιά στους δείκτες ανισότητας Gini και την εξέλιξή τους αυτά τα χρόνια της φούσκας στις χώρες της Δύσης (ιδιαίτερα στις ΗΠΑ και στη Νότια Ευρώπη), αξίζει όσο η ανάγνωση πολλών τόμων με οικονομικές και κοινωνιολογικές θεωρίες. Η κοινωνική πραγματικότητα έχει πιο πολλά στοιχεία «παιχνιδιού» μηδενικού αθροίσματος, όπου το κέρδος της μιάς πλευράς είναι απώλεια για την αντίπαλη. Και συνεχίζει ο Ντερβίς: Θα χρειαστεί επανόρθωση, και αυτό σημαίνει αναδιανεμητικές πολιτικές, οι οποίες δεν είναι «παιχνίδι win-win». Για να αποζημιωθούν οι αδύναμοι, θα χρειαστεί να χάσουν κάτι οι πλούσιοι (Kemal Derviş: The Win-Win Fantasy of Liberal Democracy ← ελληνική μετάφραση).
Το τελευταίο μάς εισάγει απευθείας στο πραγματικό πεδίο πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων της νέας εποχής, της μετά την Brexit και την εκλογή Τραμπ.
Στην εποχή του (πλουτο)φιλελευθερισμού η κρίσιμη διακινδύνευση αφορούσε τον ένα πυλώνα της σύγχρονης δημοκρατίας, την υπόσχεσή μιας κατά το δυνατόν πραγματικής ισότητας των νομικά ίσων πολιτών. Μόνιμα αντιμέτωπος με τον άγριο, καταστροφικό άνεμο που παρατηρεί χωρίς ψευδαισθήσεις περί νομοτελειακής προόδου ο Άγγελος της Ιστορίας (Walter Benjamin), ο πυλώνας αυτός έχει ως κυριότερη προστατευτική ασπίδα ένα ισχυρό κράτος πρόνοιας. Στην εποχή του πλουτο-λαϊκισμού στη Δύση, αυτός ο δημοκρατικός πυλώνας της ισότητας θα συνεχίσει να διακινδυνεύεται εξίσου, ή και περισσότερο. Η σκληρή πλουτο-λαϊκίστικη Δεξιά θα στηριχτεί στην απέχθεια μεγάλου μέρους της κοινωνίας για το κράτος πρόνοιας (το διάτρητο και σε χώρες όπως του ευρωπαϊκού Νότου, υφαρπαγμένο από ισχυρά μεσοστρώματα, αλλά τι προτείνεται στη θέση του;) - την απέχθεια αυτή τη βλέπουμε ήδη πολύ έντονη και σε δημοσκοπήσεις στην Ελλάδα - για να το υπονομεύσει ακόμη περισσότερο. Φυσικά, με το αζημίωτο. Αλλά τώρα θα κινδυνεύσει, ακόμη και εντός του εθνικού κράτους στη Δύση, και ο άλλος πυλώνας της δημοκρατίας: Η υπόσχεση του κράτους δικαίου, με τις συνταγματικές εγγυήσεις των δικαιωμάτων του πολίτη και του ανθρώπου.
«Η δημοκρατία δεν είναι ποτέ δεδομένη, ούτε χαρίζεται, αλλά πάντοτε βρίσκεται σε κίνδυνο. Δεν ήρθε ακόμη η ώρα που θα είναι πολύ αργά για να το συνειδητοποιήσουμε» (Albrecht von Lucke).
Γιώργος Β. Ριτζούλης
ΥΓ.: Και ποιός ο ρόλος των πολιτών στα τεκταινόμενα; Μολονότι οι δημαγωγοί γεννήτορες απατηλών προσδοκιών, χθές οι φιλελεύθεροι, σήμερα οι ακροδεξιοί λαϊκιστές, ήταν και είναι οι ισχυροί του κόσμου τούτου, «η κοινωνία δεν είναι κοπάδι προβάτων» (Hans Magnus Enzensberger) και τα άτομα δεν μπορούν να αποφύγουν το βάρος της ευθύνης για τις αποφάσεις και για τη στάση τους. Οι αποπτωχευμένοι Αμερικανοί πολίτες που ψήφισαν τον υπερπλούσιο δημαγωγό δεν είναι αθώα θύματά του αλλά παθητικοί συνένοχοι, οι Ιταλοί που καλοβλέπουν την ρατσιστική διασπαστική Λέγκα ή τον κωμωδιακό Πεντάστερο πρωτο-φασισμό χρεώνονται εξίσου για τη στάση τους. Και στο τέλος, όταν όλα πηγαίνουν στραβά, αυτοί αλλά μαζί τους και άλλοι, πράγματι αθώοι, θα κληθούν στο ταμείο για τον λογαριασμό και θα πληρώσουν βαρύτατο τίμημα.
«Τελικά θα δικαιωθεί η απαισιόδοξη πρόβλεψη ότι θα υπερισχύσουν οι διαπλεκόμενες πολιτικές και οικονομικές ομάδες συμφερόντων; Ή η κρίση μπορεί να αποδειχθεί σήμερα μια ευκαιρία; Μια ευκαιρία να δημιουργηθεί μια προοπτική» [...] που θα βάλει «φραγμό στην υπονόμευση του μέλλοντος και της δημοκρατίας. Σε τελευταία ανάλυση, όλα εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους, τους πολίτες» (από την Εισαγωγή της Ρούλας Γκόλιου στον Β' Τόμο της ελληνικής έκδοσης του συλλογικού έργου Δημοκρατία ή Καπιταλισμός - Η Ευρώπη σε Κρίση).
Μάρτιν Γουλφ: «Πλουτο-λαϊκισμός», ο γάμος της πλουτοκρατίας με τον δεξιό λαϊκισμό - Οικονομικές συνέπειες της εκλογής Τραμπ
Γιούργκεν Χάμπερμας: Χρειαζόμαστε δημοκρατική πόλωση. Πόλωση των δημοκρατικών κομμάτων μεταξύ τους
Άλμπρεχτ φον Λούκε: Η φιλελεύθερη Σοσιαλδημοκρατία και η «πολιτισμική» Αριστερά της γενιάς του '68 απέτυχαν. Μέρος Α΄ - Η εκλογή Τραμπ ορόσημο αλλαγής εποχής. Μέρος Β΄ - Η ΕΕ γεωπολιτικό μαλακό υπογάστριο, η δυνατότητα της δημοκρατικής πόλωσης
Kemal Derviş (Project Syndicate, ελλ. μετάφραση): The Win-Win Fantasy of Liberal Democracy
Δημήτρης Κ. Ψυχογιός: Φταίνε οι πολίτες ή οι πολιτικοί; - Με ένα σχόλιο
Δημήτρης Κ. Ψυχογιός: Φταίνε οι πολίτες ή οι πολιτικοί; - Με ένα σχόλιο
Μαρκ Μαζάουερ: Μεσοπόλεμος, φασισμός και κρίση των δημοκρατικών θεσμών σήμερα. Διαφορές & εντυπωσιακοί παραλληλισμοί
1. Σε άνοδο τώρα ιδέες που ταΐζουν το θηρίο
1. Σε άνοδο τώρα ιδέες που ταΐζουν το θηρίο
2. «Έχουμε μια φουρνιά πολιτικών ηγετών που “δεν κάνει” για τη δουλειά αυτή»
“Ποιός θα το κάνει, άν όχι μια αναζωογονημένη (ή μήπως αναστημένη εκ νεκρών;) δημοκρατική, ενωτική, ορθολογική και συνάμα ριζοσπαστική αριστερή πολιτική;”
ΑπάντησηΔιαγραφήΑφου συμφωνήσουμε ότι αυτή ακριβώς η “δημοκρατική, ενωτική, ορθολογική και συνάμα ριζοσπαστική αριστερή πολιτική” είναι που χρειάζεται και που “θα το κάνει”, τίθεται το ζήτημα:
1) χρειάζεται αυτή η πολιτική ένα πολιτικό υποκείμενο ;
2) αυτό το πολιτικό υποκείμενο θα είναι και νομικά αναγνωρισμένο κόμμα ;
3) υπάρχει ή δεν υπάρχει αυτή την στιγμή αυτό το υποκείμενο που εν δυνάμει έστω μπορεί να μετατραπεί σε φορέα αυτής της πολιτικής ;
4) αν δεν υπάρχει, τότε πως (και από ποιους-ποιες) θα συγκροτηθεί ;
5) αν υπάρχει τότε ποιο είναι ;
Εύλογα ερωτήματα, ωστόσο τόσο περιεκτικά, ώστε για να πραγματευθεί κάποιος με στοιχειώδη επάρκεια το καθένα από αυτά (πόσο μάλλον, για να δοθούν πιθανές απαντήσεις), χρειάζεται ολόκληρη πραγματεία της πολιτικής επιστήμης.
ΔιαγραφήΥΓ : Δυστυχώς το σχόλιό σας «παράπεσε» - και για πολύ καιρό - είτε λόγω αβλεψίας, είτε επειδή το σύστημα δεν ειδοποίησε, αλλά αυτό δεν έχει πολλή σημασία. Σε κάθε περίπτωση ζητούμε συγγνώμη.