Μαρκ Μαζάουερ: Μεσοπόλεμος, φασισμός και κρίση των δημοκρατικών θεσμών σήμερα. Διαφορές & εντυπωσιακοί παραλληλισμοί

1. Σε άνοδο τώρα ιδέες που ταΐζουν το θηρίο

    

© The Financial Times - Mark Mazower: Ideas that fed the beast of fascism flourish today - The crisis of political institutions provides striking parallels with the 1930s, 6.11.2016

  

Ο ιστορικός Φριτς Στερν (Fritz Stern) βρέθηκε πρόσφυγας στις ΗΠΑ όταν πήραν την εξουσία οι Ναζί και με πρωτοποριακό τρόπο συνεισέφερε στη μελέτη της γερμανικής ιστορίας στη χώρα που τον φιλοξένησε. Πριν από το θάνατό του, την φετεινή χρονιά, για κάποιο χρονικό διάστημα προειδοποιούσε διαρκώς για τα σημάδια μιας αναζωπύρωσης του φασισμού. Και δεν μιλούσε για τη χώρα της καταγωγής του. 

Φασισμός στις ΗΠΑ; Ασφαλώς ο φόβος είναι υπερδιογκωμένος. Όμως πριν τον βάλουμε στην άκρη, ίσως πρέπει να αναλογιστούμε τι έχουμε μάθει γενικά για τον φασισμό, χάρις στο έργο του Στερν και άλλων.

Με μιά έννοια, είναι δύσκολο να βρεθεί παραλληλισμός μεταξύ της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ή της Ιταλίας του Μουσολίνι και του κόσμου στον οποίο ζούμε τώρα. Κανείς δεν προπαγανδίζει ένα μονοκομματικό κράτος. Δεν βλέπουμε στοιχημένες ομάδες μελανοχιτώνων ή φαιοχιτώνων να διαδηλώνουν στους δρόμους. Δεν υπάρχουν βασιλόφρονες που προτιμούν να συμμαχήσουν με οποιονδήποτε για να μη κατρακυλήσει ο κόσμος στην άβυσσο του μπολσεβικισμού. Αν κάτι βρισκόταν πίσω από την άνοδο της ακροδεξιάς ήδη από τη δεκαετία του 1920, αυτό ήταν η σκιά της Ρωσικής Επανάστασης και ο φόβος κάποιων ότι θα εξαπλωνόταν. Μπορεί η σκιά που ρίχνει ο Βλαντίμιρ Πούτιν να είναι μεγάλη, όμως δεν είναι τόσο μεγάλη όσο ήταν εκείνη η σκιά. Η σημερινή Ρωσία είναι μέλος της διεθνούς κοινωνίας με έναν τρόπο που η Σοβιετική Ένωση του Λένιν δεν ήταν ποτέ. 

Είναι  λοιπόν τα πράγματα εντελώς διαφορετικά; Όχι, μη βγάζουμε συμπέρασμα τόσο γρήγορα. Ο Στερν, πριν πεθάνει, ήταν ανήσυχος για τη διαφθορά του δημόσιου διαλόγου και για το γεγονός ότι ζούμε σ' έναν κόσμο όπου τα πάντα έχουν γίνει απλώς γνώμη [και όχι αντικειμενική διαπίστωση]. Μάλλον ήταν διπλά θορυβημένος για τις επιπτώσεις του Twitter και για την εξάπλωση ακόμη και στα συμβατικά Μέσα Ενημέρωσης των θεωριών συνωμοσίας, οι οποίες προηγουμένως κυκλοφορούσαν μόνον σε στο περιθώριο.

Ambrogio Lorenzetti: Αλληγορία της κακής διακυβέρνησης (Σιένα, 1338-1340)

Έχουμε την τάση να θεωρούμε τον φασισμό ως κάτι παθολογικό, και αυτό κάνει πιο δύσκολο να κατανοήσουμε την άνοδό του. Παρατηρώντας τον θρίαμβο της Δεξιάς στην Ευρώπη μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων, όχι μόνο στη Γερμανία αλλά σε όλη την ήπειρο, από την Ισπανία μέχρι τη Λιθουανία, οι ιστορικοί μιλούν για την δημοφιλία του ανορθολογισμού, για το μυστηριώδες χάρισμα του δικτάτορα, ακόμη και για τύπους προσωπικότητας, προσπαθώντας να εξηγήσουν γιατί μεγάλες ομάδες του πληθυσμού ήθελαν ολοφάνερα να ακολουθήσουν τυφλά τους ακροδεξιούς ηγέτες. Ένα κοινό που έχουν όλες αυτές οι ερμηνείες, είναι ότι τονίζουν με έμαφση πόσο διαφορετικοί από «εμάς» ήταν εκείνοι οι άνθρωποι που ακολούθησαν τους ακροδεξιούς του Μεσοπολέμου.

Ίσως «εκείνοι» είχαν ψυχικά τραύματα από την εμπειρία της πρώτης γραμμής του μετώπου στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ίσως είχαν χάσει όλα τα χρήματά τους στη Μεγάλη Παγκόσμια ΟΙκονομική Κρίση του 1930. Και συνεχίζει αυτό το αφήγημα: Με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, πίσω από τη στροφή προς τα δεξιά του Μεσοπολέμου υπήρχε κάτι που ήταν εξαίρεση. Εμμέσως, αυτή η ερμηνεία ήταν ένα καθησυχαστικό μήνυμα. Από τη στιγμή που νικήθηκε ο Εθνικοσοσιαλισμός, δεν υπάρχει λόγος να μας προκύψει ξανά φασισμός. Το έχουμε σκοτώσει το θηρίο. 
Και κατά πάσα πιθανότητα, ο φασισμός δεν θα επιστρέψει, επειδή σε τελευταία ανάλυση ήταν ένα προϊόν της εποχής του. Αλλά ο ρατσισμός και τα αντιμεταναστευτικά αισθήματα, που βρίσκονται στον πυρήνα του φασισμού, ποτέ δεν έφυγαν. Για ένα διάστημα, η δημόσια έκφρασή τους έγινε λιγότερο αποδεκτή, αλλά η τάση  αυτή τώρα ίσως τείνει να αντιστραφεί.

Ambrogio Lorenzetti: Επακόλουθα της κακής διακυβέρνησης στην πόλη και στην ύπαιθρο

Υπάρχει τουλάχιστον μια ακόμη κρίσιμη οπτική γωνία, υπό την οποία η δική μας εποχή και ο Μεσοπόλεμος μοιάζουν ανησυχητικά σαν το πραγματικό αντικείμενο και το είδωλό του στον καθρέφτη. Ίσως αυτό που πρέπει να σκεφτόμαστε πιο πολύ, δεν είναι το ποιοί έγιναν φασίστες, αλλά το ποιοί έχασαν την πίστη τους στην κοινοβουλευτική διακυβέρνηση, στους ελέγχους και στις ισορροπίες της (checks and balances) και στις βασικές ελευθερίες.

Η άνοδος του φασισμού υποστηρίχτηκε από μια βαθειά κρίση της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Το πραγματικό μάθημα, που ακόμη αναμένει να διδαχτούμε από αυτό, είναι εκείνη η κρίση των δημοκρατικών θεσμών στον Μεσοπόλεμο.

Πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι άνθρωποι αγωνίστηκαν σκληρά για να επεκτείνουν τις αρμοδιότητες των κοινοβουλίων και για να κατοχυρώσουν τα Συντάγματα. Στη συνέχεια, με εκπληκτική ταχύτητα, αυτά τα πράγματα έχασαν τη γοητεία τους.

Στο Μεσοπόλεμο, σ' όλη την Ευρώπη, πολλοί κατηγόρησαν την νομοθετική εξουσία για όλα τα δεινά της κοινωνίας και ήθελαν να δούν περισσότερη δύναμη στα χέρια ενός μοναδικού ηγέτη. Τα κοινοβούλια ξεγράφτηκαν, θεωρήθηκαν απλοί θεσμοί δια το θεαθήναι, που επικύρωναν ό,τι απαιτούσαν οι ασύδοτες ομαδες συμφερόντων και οι ελίτ.

Ο πιο εντυπωσιακός παραλληλισμός από όλους είναι ο εξής: τα πολιτικά κόμματα κινήθηκαν προς τα άκρα και το καθένα αντιμετώπιζε το αντίπαλό του σαν να ήταν ουσιαστικά μη νόμιμο. Η δικαστική εξουσία και η αστυνομία πολιτικοποιήθηκαν. Στην κρίση των θεσμών βλέπουμε τον πιο εντυπωσιακό παραλληλισμό μεταξύ της Βαϊμάρης και των σημερινών ΗΠΑ.

Η δικτατορία ποτέ δεν έφυγε. Μπορεί ακόμη και να ξαναγυρίσει. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα το βλέπουμε στην Τουρκία, όπου η επίθεση του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στα Μέσα Ενημέρωσης και στα πανεπιστήμια σηματοδοτεί ένα νέο ναδίρ των βασικών ελευθεριών στη χώρα του.

Όμως, πάντα, ο φασισμός ήταν κάτι περισσότερο από τους δικτάτορες. Πράγματι, όπως έγραψε πριν από δεκαετίες ο συντηρητικός πολιτικός στοχαστής Μάικλ Όουκσοτ (Michael Oakeshott), μια από τις ψευδαισθήσεις των φιλελεύθερων είναι να επικεντρώνονται στην φιγούρα του δικτάτορα, λές και το μόνο πρόβλημα ήταν ένα άτομο.

Τα πραγματικά προβλήματα συνίστανται στη σκιά του δικτάτορα, στις συνθήκες που επιτρέπουν και ενεργοποιούν την άνοδο του ηγέτη. Η υπόσκαψη και διάβρωση εκείνων των βασικών θεσμικών, χωρίς τους οποίους δεν μπορούν να κυβερνήσουν τον εαυτό τους κανένα σύγχρονο κράτος και κοινωνία, ο εξτρεμισμός του πολιτικού λόγου - αυτά τα πράγματα είναι ήδη εδώ, μαζί μας. Και όπως φαίνεται, η παρουσία τους θα έχει διάρκεια στις ΗΠΑ.

A. Lorenzetti: Ο Τύραννος (λεπτομ. από την Αλληγορία της κακής διακυβέρνησης)

2. «Έχουμε μια φουρνιά πολιτικών ηγετών που “δεν κάνει” για τη δουλειά αυτή»

 

© The Guardian - ο Μark Mazower μιλά στην Isabel Best: Should we even go there? Historians on comparing fascism to Trumpism, 1.12. 2016

  

«Ένα από τα λάθη είναι, να υποθέτουμε ότι οι άνθρωποι που ψήφισαν τον Τραμπ έπραξαν επιπόλαια. Μπορεί να το έπραξαν με σοβαρότητα για διαφορετικούς λόγους, αλλά είναι μεγάλο λάθος να μην προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι λόγους είχαν για να το κάνουν».

Ambrogio Lorenzetti: Αλληγορία της καλής διακυβέρνησης (Σιένα, 1338-1340)

 Οι πολιτικοί πρέπει να αναλογιστούν το πώς πράττουν

Κατά τη γνώμη του Μαζάουερ, το πρόβλημα είναι ότι σήμερα, οι κατεστημένοι πολιτικοί δεν έχουν να δώσουν καμμιά απάντηση:

Η ιστορική μνήμη της πολιτικής τάξης έχει γίνει πολύ φτωχή και κατά συνέπεια η τάξη αυτή έχει έχει πολύ περιορισμένη φαντασία, λέει ο Μαζάουερ. Σε μεγάλο βαθμό, αποτελείται από ανθρώπους που δεν βλέπουν ως δουλειά τους στην πολιτική την επιτέλεση ουσιαστικών αλλαγών και έτσι τείνουν να πράττουν με πολύ διστακτικά βήματα και με πολύ τεχνοκρατικό τρόπο. Είναι πολύ καχύποπτοι απέναντι σε ιδέες με όραμα και ως αποτέλεσμα, αυτό που έχουν μέσα στα μυαλά τους είναι μόνον κομματικοί υπολογισμοί, πράγμα που, φυσικά, πάντα συνέβαινε στους πολιτικούς, αλλά στο παρελθόν συνυπήρχε μέσα στα κεφάλια τους μαζί με πιο «μεγάλα» πράγματα. Σήμερα, ειδικότερα στην Ευρώπη, έχουμε στη διάθεσή μας μια «φουρνιά» πολιτικών ηγετών, η οποία απλά «δεν κάνει» για τη δουλειά αυτή.

Ο Μαζάουερ υποστηρίζει ότι το να αναπτυχθεί ένα εναλλακτικό πολιτικό αφήγημα ικανό να εμπνεύσει, «θα είναι ένα μακροπρόθεσμο σχέδιο», το οποίο θα «σηκώσουν στα χέρια τους άνθρωποι που είναι τώρα σε ηλικία κάτω των 30 ή 35 ετών, και όχι η σημερινή πολιτική τάξη».

Ambrogio Lorenzetti: Επακόλουθα της καλής διακυβέρνησης στην πόλη και στην ύπαιθρο

Προσοχή στην ενδυνάμωση του κράτους επιτήρησης

«Η Γκεστάπο ήταν “της πλάκας” σε σύγκριση με το μέγεθος και την εμβέλεια της εργαλειοθήκης και των λειτουργικών μηχανισμών της επιτήρησης σήμερα», λέει ο Μαζάουερ. 

«Με μεγάλη καθυστέρηση, τώρα αφυπνίζονται όλοι και βλέπουν με ανησυχία το γεγονός ότι προηγουμένως ήταν γενική παραδοχή ότι καμία κυβέρνηση στη Δύση δεν θα πέσει σε λάθος χέρια, ότι η συναίνεση σ' αυτή την τεράστια επέκταση των δυνατοτήτων για επιτήρηση των πολιτών ήταν κάτι το ασφαλές και ακίνδυνο και ότι η συζήτηση και διαβούλευση γι' αυτή την επέκταση δεν ήταν ζωηρή όσο θα έπρεπε να ήταν».«Τώρα γίνεται πολλή συζήτηση για το ενδεχόμενο να πέσει σε λάθος χέρια αυτός ο εξοπλισμός παρακολούθησης», λέει ο Μαζάουερ. «Αλλά σε σχέση με το θέμα αυτό ξυπνήσαμε λίγο αργά».

Ο Mark Mazower είναι Βρετανός ιστορικός και δημοσιογράφος. Γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1958. Σπούδασε Κλασική Φιλολογία και Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και Διεθνείς σχέσεις στο πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς. Διετέλεσε Καθηγητής Ιστορίας στα Πανεπιστήμια Μπίρκμπεκ (Birkbeck) του Λονδίνου, Σάσσεξ και Πρίνστον. Σήμερα είναι καθηγητής Ιστορίας στο Αμερικανικό πανεπιστήμιο Κολούμπια. Εκτός αυτού, εργάζεται και ως δημοσιογράφος για την Αγγλική εφημερίδα Financial Times. Το έργο του Μαζάουερ ερευνά ιδιαίτερα την Ελληνική ιστορία της νεότερης εποχής, την ιστορία των Βαλκανίων, την ιστορίας του εθνικοσοσιαλιστικού κράτους στην Ευρώπη και τις ιδεολογίες στον 20ο αιώνα. Μεταξύ άλλων είναι συγγραφέας του έργου: «Governing the World: The History of an Idea».

Τα βραβευμένα βιβλία του για την Ελλάδα είναι:  

Greece and the Inter-war Economic Crisis, 1991 (Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου, βραβείο Runciman 1992, ελλ. εκδ. ΜΙΕΤ 2002). 

Inside Hitler's Greece: The Εxperience of Οccupation, 1941-44, 1993 (Στην Ελλάδα του Χίτλερ: η εμπειρία της Κατοχής, Fraenkel Prize και Longman/ History Today Book of the Year, ελλ. εκδ. Αλεξάνδρεια, 1994).

Salonika, City of Ghosts: Christians, Muslims and Jews, 1430-1950, 2004 (Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων, ελλ. εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006). 

Επίσης, έχει επιμεληθεί τους συλλογικούς τόμους με ελληνικό ενδιαφέρον: After the War was Over: Reconstructing the Family, Nation and State in Greece, 1943-1960 (επιμ.), 2000 (Μετά τον πόλεμο, ελλ. εκδ. Αλεξάνδρεια, 2003), και Networks of Power in Modern Greece (επιμ.), 2008. 

Σχολιάζει τακτικά στον τύπο και το ραδιόφωνο τις τρέχουσες εξελίξεις στα Βαλκάνια.

 Άλλα ιστορικά βιβλία του είναι: 

Dark Continent: Europe's 20th Century, 1998 (Σκοτεινή ήπειρος, ελλ. εκδ. Αλεξάνδρεια, 2001).

The Balkans: A Short History, 2000 (Τα Βαλκάνια, ελλ. εκδ. Πατάκης, 2002), 

Hitler's Empire: Nazi Rule in Occupied Europe, 2008 (Η αυτοκρατορία του Χίτλερ: Ναζιστική εξουσία στην κατοχική Ευρώπη, ελλ. εκδ. Αλεξάνδρεια, 2009).

Έχει βραβευθεί με το Βραβείο Διδώ Σωτηρίου της Εταιρείας Συγγραφέων [2012]

Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση:
Μαρκ Μαζάουερ: Οι νέοι και η περιβόητη «γενιά του 1968». Οι baby boomers κατέστρεψαν το μέλλον των παιδιών τους
  

 

 
Γ. Β. Ριτζούλης: Παλιά και νέα διακινδύνευση της δημοκρατίας και ο ρόλος των πολιτών