Δημήτρης Πικιώνης, ο αρχιτέκτονας της «Γενιάς του '30». Μεταπολεμικές κληρονομιές, εκλεκτικές συγγένειες και αντιπαλότητες

του Δημήτρη Φιλιππίδη
  

Προορισμός του κειμένου αυτού ήταν να παρουσιαστεί ως εισήγηση του Δ. Φιλιππίδη στην Ημερίδα με θέμα την κληρονομιά του Δημήτρη Πικιώνη, στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου (Χανιά, 18.11.2017), στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Συν ηχήσεις με τον Δημήτρη Πικιώνη». Η συγκεκριμένη διάλεξη τελικά δεν πραγματοποιήθηκε λόγω ατυχήματος του εισηγητή, Ωστόσο το κείμενο παρουσιάστηκε με σχετικές προσαρμογές στο «Ηλεκτρονικό Αναλόγιο του Δημήτρη Φιλιππίδη» που φιλοξενείται στον ιστοχώρο  triantafyllou giorgos architect, απ' όπου και το αναδημοσιεύουμε, με την ευκαιρία των 50 χρόνων από τον θάνατο του Δ. Πικιώνη (1887 - 28 Αυγούστου 1968). 

Εκτός των άλλων, μέσω του κριτικού στοχασμού για τον χώρο, για τα συγκεκριμένα αρχιτεκτονικά έργα και για τους δημιουργούς τους, ο Δ. Φιλιππίδης δίνει και μια εικόνα για τις ιδεολογικές συγκλίσεις και αποκλίσεις στους άξονες «παράδοση - μοντερνισμός» και «τοπικό - διεθνές». Αυτά, από τον Μεσοπόλεμο με το φιλόδοξο, αλλά τελικά μη επιτυχές, συνθετικό εγχείρημα της «Γενιάς του '30», κατέληξαν στη σημερινή χαλαρή αποφυγή της τεκμηριωμένης κριτικής, σε αρνήσεις που παύουν να είναι «καθορισμένες» (Χέγκελ) και οδηγούν στο «όλα επιτρέπονται» (το οποίο, άλλωστε, ήταν το κρυφό σύνθημα των μεταμοντέρνων ρευμάτων και της αρχιτεκτονικής) ή στην «κριτική υποστήριξη του χάους» (Λ. Λουλούδης). Βέβαια, η κριτική υποστήριξη της οικονομικής-κοινωνικής απορρύθμισης έχει ως αντίστοιχο μια άκριτη υποστήριξη του οικιστικού και πολεοδομικού χάους. Μέχρι και στο απτό «τεχνικό» πεδίο της αρχιτεκτονικής διαφαίνεται, εκτός των άλλων, και η ιδιαίτερη ελληνική μορφή που παίρνει η κρίση των ιδεών και η αδυναμία αξιολογήσεων και διαχωρισμού των σημαντικών από τα ασήμαντα: Αποφυγή συνθέσεων, κυριαρχία πλασματικών ιδεολογημάτων, επιλογή χωρίς πολλή σκέψη συγκρουσιακών δρόμων αυθαίρετων, αναντίστοιχων με τα πιο ουσιαστικά διλήμματα και τις πραγματικές αντιφάσεις της ζωής.

Γ. Ρ.

  

Στην περίπτωση του Δ. Πικιώνη, είναι γνωστές οι αντιφατικές και μεταβαλλόμενες διαχρονικά αξιολογήσεις του έργου του στην Ελλάδα, φανερά πηγή σύγχυσης και αναρίθμητων παρεξηγήσεων. Για ορισμένους παρατηρητές, αυτή η συγκεχυμένη ατμόσφαιρα αρκούσε ώστε να διακρίνουν συμμάχους και πολέμιους του Πικιώνη, που βρίσκονται σε αέναη διαμάχη στα πεδία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Η πεισματική αυτή αντιπαράθεση έχει μια ιδιομορφία: οι επιτιθέμενοι, με λάβαρο τον ηρωικό μοντερνισμό, ανήκουν στο στρατόπεδο όσων απορρίπτουν τον Πικιώνη, ενώ οι υποστηρικτές του, για μια σειρά από ετερόκλητους λόγους, είναι οι αμυνόμενοι.

Μάταια έχουν ως τώρα ακουστεί πιο νηφάλιες γνώμες, που αναγνωρίζουν όχι μόνο την ευρύτητα του «μαθήματος» του Πικιώνη, αλλά και την ουσιαστική του συγγένεια με άλλους εξέχοντες αρχιτέκτονες του μοντερνισμού στον τόπο, κυρίως με τον Α. Κωνσταντινίδη, με τους οποίους υποτίθεται βρίσκεται σε αγεφύρωτη ρήξη. Για πολλούς, ίσως τους περισσότερους, αρκεί το επιχείρημα πως ο Πικιώνης δεν ήταν αρχιτέκτονας, όπως άλλωστε το είχε δηλώσει κι ο ίδιος, οπότε παύει να έχει νόημα οποιαδήποτε συζήτηση.
[Ο Πικιώνης σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Αθηνών, απ' όπου το 1908 πήρε το δίπλωμα του Πολιτικού Μηχανικού, ενώ παράλληλα σπούδαζε από το 1906 ζωγραφική ως πρώτος χρονολογικά μαθητής του Κωνσταντίνου Παρθένη. Ακολούθως σπούδασε ελεύθερο σχέδιο και γλυπτική στο Μόναχο, σχέδιο και ζωγραφική στην Académie de la grande Chaumière του Παρισιού. Ωστόσο παρακολούθησε και μαθήματα αρχιτεκτονικών συνθέσεων στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού και στο εργαστήριο του αρχιτέκτονα Λεόν Σιφλό]

Δ. Πικιώνης, Πειραματικό Σχολείο Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσσαλονίκης. Επιτυχής σύνθεση διεθνούς ορθολογιστικής - λειτουργικής αρχιτεκτονικής (Μοντέρνο Κίνημα) και τοπικής οικοδομίας (ελληνο-βαλκανική «παράδοση»)

Θα αναφέρω μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα της επίσημης κριτικής που ασκήθηκε ενάντια στον Πικιώνη. Ένα πρώτο ήταν η φανερά αρνητική υποδοχή του μοναδικού τότε περιοδικού αρχιτεκτονικής, του Αρχιτεκτονική, με εκδότη τον Αντώνη Κιτσίκη, για το σημαντικό έργο του Πικιώνη, δηλαδή τις διαμορφώσεις των λόφων της Ακρόπολης. Σε συνέχεια, η συνοπτική αναφορά στη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική που δημοσίευσε ο Ορέστης Δουμάνης, πρώτα στα αγγλικά και κατόπιν στα ελληνικά το 1964 με προσθήκη εικονογράφησης, όπου ο Πικιώνης στιγματιζόταν ως υπαίτιος μιας κατάπτωσης της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Μπορεί να είχε μεσολαβήσει το αφιέρωμα του περιοδικού Ζυγός το 1957 στον Πικιώνη, όταν συνταξιοδοτήθηκε από το Πολυτεχνείο, κι ένα δεύτερο αφιέρωμα στο ίδιο περιοδικό μετά την εκλογή του Πικιώνη στην Ακαδημία Αθηνών το 1966, αλλά τα πράγματα παρέμειναν συγκεχυμένα για πολλά χρόνια κατόπιν. 

Ως το θάνατό του το 1968, ο Πικιώνης συνέχιζε να είναι αιτία αντεγκλήσεων και υβριστικών σχολίων, όπως για παράδειγμα από τον Άρη Κωνσταντινίδη. Αμέσως μετά, το περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, με εκδότη τον Ο. Δουμάνη, δημοσιεύει εκτεταμένο αφιέρωμα στον Πικιώνη, με επιμέλεια του Γιάννη Λιάπη (1969). 

Ακολουθούν οι μακροχρόνιες προσπάθειες της κόρης του, Αγνής Πικιώνη, να εκδώσει το έργο του Πικιώνη και οι εκθέσεις στο εξωτερικό και στην Ελλάδα ως πρόσφατα, που φαινομενικά σήμαιναν το τέρμα του πολέμου. Όμως αυτό δεν ίσχυσε στην πράξη. Τα στρατόπεδα συνέχισαν να είναι περιχαρακωμένα πίσω από τις ίδιες θεωρητικές γραμμές.

Αφιέρωμα, Αρχ. Θέματα 1969

  

Το περιοδικό Το 3ο Μάτι, 

ένα είδος «θεωρητικού οργάνου 

της Γενιάς του '30», 

με τον Πικιώνη
σε πρωταγωνιστικό ρόλο

Δεν θα ήταν τότε διόλου περίεργο αν η αρνητική κριτική ενάντια στον Πικιώνη μεταφράστηκε στην αρχιτεκτονική πρακτική της καθημερινότητας ως επίρριψη ευθυνών επάνω του για κάθε είδους γραφική παρελθοντολογία. Ο Πικιώνης, δηλαδή, θεωρήθηκε κύριος υπαίτιος της διάδοσης στην Ελλάδα μιας ισχυρότατης τάσης προς τη λεγόμενη «παράδοση». Θυμίζω ότι η επίσημη στροφή προς την παραδοσιακή αρχιτεκτονική στα τέλη του ’70 ενισχύθηκε από θεσμικά μέτρα, προσφέροντας ένα νέο πεδίο αρχιτεκτονικής δράσης, με επεμβάσεις επανάχρησης στα λεγόμενα «παραδοσιακά» κτίσματα. Έτσι, γνήσια και ψεύτικα παραδοσιακά γέμισαν τον τόπο. Γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά τις συνέπειες.

Δ. Πικιώνης, Δημοτικό σχολείο στα Πευκάκια Λυκαβηττού (1932)

Όμως ο καημένος ο Πικιώνης δεν ευθύνεται για τίποτε από αυτά. Είναι τεκμηριωμένο ότι ο ίδιος ποτέ δεν επέβαλε μορφολογική κατεύθυνση στους μαθητές του, αντίθετα, τους άφηνε ελεύθερους να επιλέξουν ο καθένας τον δρόμο του. Μέλημά του δεν ήταν να βγάλει μια ομάδα οπαδών που να κάνουν «πικιωνιές» (όπως πετυχημένα χαρακτηρίζεται αυτό το στιλ), αλλά αρχιτέκτονες που βάζουν ισότιμα το νου και το συναίσθημα σε όσα σχεδιάζουν. Προφανώς μια τέτοια ελευθερία ήταν άκρως παρεξηγήσιμη. Γι’ αυτό και θεωρήθηκε ο Πικιώνης «σκοτεινός» ή ακόμα καλύτερα «σκόπιμα αντιφατικός». Ακούστηκε πως ήταν μάλιστα και «επικίνδυνος» σαγηνευτής, που παρέσυρε τους ακροατές του προς αμφίβολες περιοχές της σκέψης.
Συνοψίζοντας τα παραπάνω, βλέπουμε πως ο Πικιώνης διατήρησε τον αμφιλεγόμενο χαρακτήρα του όχι μόνο όσο ζούσε αλλά και μετά θάνατον. Στην καλύτερη περίπτωση, υπήρχαν εκείνοι που δέχονταν το θεωρητικό έργο του αλλά απέρριπταν τις μορφολογικές επιλογές του. Πολλοί περισσότεροι στατιστικά ήταν βέβαια εκείνοι που αντέγραφαν πλακόστρωτα, ξυλοκατασκευές και διακοσμητικά στοιχεία με μια αξιοζήλευτη αθωότητα.
Σήμερα καλούμαστε να πάρουμε θέση πάνω στο ζήτημα σε μια κρίσιμη πτυχή του: τη μετά τον Πικιώνη κατεύθυνση της αρχιτεκτονικής μας. Σε μια απόπειρα χαρτογράφησης του θολού αυτού τοπίου, μάς ζητήθηκε να εντοπίσουμε τα χαρακτηριστικά ενός, ας τον πούμε συμβατικά, «πικιωνισμού», δηλαδή να κοιτάξουμε τα πράγματα από την πλευρά του Πικιώνη προς το γύρω του αρχιτεκτονικό τοπίο.

Δ. Πικιώνης, πολυκατοικία στην οδό Χέυδεν (αριστ.) και κατοικία Ποταμιάνου (Φιλοθέη)

Δ. Πικιώνης, σχέδιο για το Δασικό Χωριό του ΑΠΘ, Περτούλι Πίνδου

Αρχίζοντας, κρίνω απαραίτητο να διακρίνω όσους μαθητές ή μιμητές του κάνουν καθαρές «πικιωνιές», δηλαδή αυτούσιες κι απροσχημάτιστες μορφολογικές αντιγραφές από έργα του Πικιώνη, χωρίς να μπουν καν στον κόπο να τον αναμίξουν με κάτι άλλο ή να τον εκσυγχρονίσουν. Αυτοί δεν με ενδιαφέρουν. Έτσι αφαιρείται από τη συζήτηση μεγάλο τμήμα της νέο-παραδοσιακής κατεύθυνσης-τάσης, που χρησιμοποιεί γραφική ασάφεια, κωδικοποιημένα υλικά και μορφές, σε απομίμηση των σχεδιασμένων και χτισμένων έργων του Πικιώνη. Αυτή άλλωστε είναι μια εξαιρετικά δημοφιλής συνέχεια που δεν ξεφεύγει από τις επίσημες προδιαγραφές (τους μορφολογικούς κανονισμούς) κι αποτελεί τον κύριο κορμό της καθιερωμένης (επιστημονικής πλέον) συμπεριφοράς απέναντι σε παλιά κτίσματα που «αναπαλαιώνονται», στο αυθεντικό παραδοσιακό περιβάλλον ή αναπαράγονται σε σύγχρονα προάστια.

Δ. Πικιώνη, σκίτσο για τον οικισμό «Αιξωνή»

Ενδιαφέρον, αντίθετα, αποκτούν εκείνες οι πορείες, παράλληλες ή σε μερικά σημεία ταυτιζόμενες με τις αναζητήσεις του Πικιώνη, που αναζητούν μια σύνθεση παλιών και νέων στοιχείων, άμεσων ή έμμεσων, ως χαρακτηριστικών μιας επιθυμητής «ένταξης» (contextuality). Εκείνοι που με ενδιαφέρουν μπορεί να καταταγούν, ανάλογα, ας πούμε, με το βαθμό πικιωνικής «θερμοκρασίας» (ιδιοσυγκρασίας) τους, στις τάσεις αναζήτησης ενός αδιευκρίνιστου τοπικισμού ως αντίθεση ή σύνθεση με τις διεθνείς κυρίαρχες τάσεις σήμερα. Άρα, αν και μπορεί να επιστρέφουν σε μορφές που ανάγονται στο παράδειγμα του Πικιώνη, κυνηγούν πρόσθετα κάτι άλλο, με κυμαινόμενη ένταση. Δεν είναι βέβαιο αν αυτό γίνεται πάντα συνειδητά, ούτε ότι αποκλείεται να οφείλεται και σε άλλες επιδράσεις, παράλληλες του Πικιώνη, όπως πχ του Scarpa ή όποιων άλλων συμπορεύονται με αυτόν. Αλλά αυτές οι προεκτάσεις ανήκουν σε άλλη συζήτηση.

Για πρακτικούς λόγους, θα χώριζα τους «πικιωνιστές» σε όσους (παλαιότερους) τον γνώρισαν από κοντά ως μαθητές ή συνεργάτες, και σε όσους (νεότερους) τον γνώρισαν αποκλειστικά μέσα από τα κείμενα και τα έργα του. Στο τέλος θα κρίνουμε αν η διάκριση των δύο κατηγοριών έχει νόημα πέρα από τη διαφορά ηλικίας μεταξύ των δύο ομάδων.

 

 

 

Δ. Πικιώνης: Από τις κατασκευές στον αρχαιολογικό χώρο
περί την Ακρόπολη, λόφο Φιλοπάππου, Αγ. Δημήτριο Λουμπαρδιάρη,
«Αναπαυτήριο» (1954-1957)

Λογικό είναι να ξεκινήσω από τον Μεσοπόλεμο, όπου ο Πικιώνης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πορεία της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Εξέχουσα εδώ θέση έχει ο Νικόλαος Μητσάκης, που έμπρακτα έδειξε τις ικανότητές του να συμβαδίζει με τις τρέχουσες τάσεις του διεθνούς μοντερνισμού ενώ παράλληλα πειραματίστηκε πολλαπλά με μορφές που άγγιζαν τα πικιωνικά διδάγματα. Μπορούμε λοιπόν να βαφτίσουμε τον Μητσάκη ως τον πρώτο, αποδεδειγμένα ταλαντούχο, εξέχοντα «πικιωνιστή».

Την ίδια εκείνη εποχή, κι ας το προσέξουμε αυτό, ο Πικιώνης συνυπήρχε με τον γηραιότερό του Αριστοτέλη Ζάχο, που φαινομενικά κινήθηκε προς την ίδια με αυτόν κατεύθυνση, αλλά όχι ακριβώς, χωρίς ποτέ οι δυο τους να έχουν επαφή, αν και ένα τουλάχιστον διάστημα συμμετείχαν στο γνωστό κίνημα για επιστροφή στις ρίζες. Ο Πικιώνης γενικά αγνόησε την ύπαρξη του Ζάχου.
Αντίθετα, φαίνεται πως ο Πικιώνης ενδιαφέρθηκε για τον Κωνσταντίνο Δοξιάδη, λαμπερό τότε αστέρα, και υποστήριξε φανερά στις θεωρητικές του επιδόσεις. Ο Δοξιάδης τον λάτρεψε και τον είχε υπόδειγμα σε όλη του τη ζωή. Ένα καλό ερώτημα είναι πώς ο Πικιώνης πρακτικά επηρέασε τον Δοξιάδη, έστω σε επίπεδο αρχιτεκτονικής κλίμακας. Η απάντηση εδώ θα πρέπει να πάρει διπλή κατεύθυνση. Από τη μια, ο ίδιος ο Δοξιάδης, που ασκούσε ασφυκτικό έλεγχο σε οτιδήποτε προτεινόταν από το Γραφείο του, εκδήλωσε την αφοσίωσή του στο δάσκαλό του κυρίως στα θεωρητικά του κείμενα. Το πρώτο του βιβλίο, που δεν μεταφράστηκε ποτέ στα ελληνικά μένοντας άγνωστο, το Architecture in Transition (1963), βρίθει από αναφορές στη διδασκαλία του Πικιώνη για την αξία του ανώνυμου λαϊκού μάστορα, χωρίς όμως ποτέ να αναφέρεται το όνομά του. Για να βρούμε σχεδιαστικές αποδείξεις της επιρροής του Πικιώνη στον Δοξιάδη, θα χρειαστεί να πάμε στο τέλος της σταδιοδρομίας του, για να εξετάσουμε το καθαρά προσωπικό του έργο, το «Απολλώνιον Κέντρο» στο Πόρτο Ράφτη.

Κ. Δοξιάδης, «Απολλώνιον Κέντρο», Πόρτο Ράφτη (αριστ.) -  

Α. Συμεών (Γραφείο Δοξιάδη), συνοικισμός Αγ. Γεωργίου, Κερατσίνι

Ενδιάμεσα όμως υπάρχουν δύο εύγλωττα παραδείγματα επιρροής του Πικιώνη στην παραγωγή του Γραφείου Δοξιάδη, που και τα δύο οφείλονται στον Ανδρέα Συμεών, συμμαθητή του Δοξιάδη στο Πολυτεχνείο και πιο σημαντικό συνεργάτη του. Ο Συμεών, που εκπόνησε τη διπλωματική του στον Πικιώνη, σπουδαστής ακόμα, σχεδιάζει το 1947 όψεις και προοπτικές απόψεις του πειραματικού συνοικισμού Αγ. Γεωργίου στο Κερατσίνι του Γραφείου Δοξιάδη, φανερά επηρεασμένες από αντίστοιχα σχέδια του Πικιώνη. Το δεύτερο έργο που οφείλεται στη συμβολή του Συμεών ήταν τα «Άσπρα Σπίτια» στη Βοιωτία

Α. Συμεών (Γραφείο Δοξιάδη), «Άσπρα Σπίτια» Βοιωτίας

Στην ίδια ομάδα θα πρέπει να συμπεριλάβω τέσσερις ακόμα σημαντικούς αρχιτέκτονες που γνώρισαν προσωπικά τον Πικιώνη, τον Δημήτρη Φατούρο, τους Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη και τον Κυριάκο Κρόκο. 

Ο Φατούρος έχει περιγράψει κατ’ ιδίαν τις συνθήκες στενής του συνδιαλλαγής με τον Πικιώνη, μέσα από εξομολογητικές επαφές και εμπειρίες από κοινά ταξίδια μαζί του. Είχε κι αυτός εκπονήσει διπλωματική εργασία μαζί του, και ίχνη από την πικιωνική διδασκαλία ανιχνεύονται σε έργα του, όπως η Περιστέρα 1 (1971-72) και η μεταγενέστερη (1991-95) κατοικία κοντά στο Μαρκόπουλο Αττικής.

Δ. Φατούρος, κατοικία κοντά στο Μαρκόπουλο Αττικής (δεξιά) - σπίτι στη Σαλαμίνα

Παρ’ όλα αυτά, ο Φατούρος έχει ρητά διαχωρίσει τις θέσεις του για τις θεωρητικές απόψεις και το σχεδιαστικό έργο του δασκάλου του. Θαύμαζε απέραντα το λόγο του και τη σχέση του με το λαϊκό στοιχείο αλλά απεχθανόταν τις μορφολογικές υπερβολές του. Σε αυτό το διχασμό δεν ήταν βέβαια μόνος.

Η περίπτωση των Σ. και Δ. Αντωνακάκη συγγενεύει με εκείνη του Φατούρου, κάτι άλλωστε φυσικό αν κανείς σκεφτεί την μεταξύ τους στενή και πολύχρονη επικοινωνία και συνεργασία. Με πληθωρικότερη παραγωγή αρχιτεκτονικής και ασυνήθιστη για τα ελληνικά πράγματα διεθνή αναγνώριση, οι Αντωνακάκη έχουν πολλαπλά αναγνωρίσει τις οφειλές τους στον Πικιώνη.

Γιατί κι αυτοί έχουν δημοσιεύσει πολλά κείμενα για αρχιτεκτονική, αλλά και όχι μόνο. Όπως κι ο Φατούρος, ο μέντοράς τους, είχαν συνειδητά ανοιχτεί σε μια διεθνή αναζήτηση συγγενειών, που τους οδήγησε στη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής επεξεργασίας, σταθερής σε όλη την ως τώρα διαδρομή τους. 

Δ. και Σ. Αντωνακάκη, δύο κατοικίες στο Ηράκλειο, λεπτομέρεια (αριστ.) -
Κ. Κρόκος, κατοικία στη Φιλοθέη, εσωτερικό

Ο Κ. Κρόκος έχει βαθιά επηρεαστεί από το παράδειγμα του Πικιώνη, όπως άλλωστε δείχνουν τα έργα του, οι ζωγραφικές και τα σκίτσα του, και τα τυχόν κείμενά του. Όμως δεν αρκείται στην ομολογημένη του επιρροή από τον Πικιώνη. Η εμμονή του με την ποιότητα της κατασκευής, την υφή των υλικών και την εντοπιότητα της αρχιτεκτονικής τον φέρνει πολύ κοντά σε ξένα ανάλογα παραδείγματα.

Τώρα εισερχόμαστε στη δεύτερη ομάδα, τους επιγόνους που γνώρισαν τον Πικιώνη αποκλειστικά μέσα από τα γραπτά και τα έργα του. Πριν όμως ξεκινήσω, ας δηλώσω για όσους πιθανώς δεν το έχουν υπόψη τους, πως σε ένα βιβλίο που έβγαλα για τον Πικιώνη το 2009, είχα ήδη διαπραγματευτεί το ίδιο ζήτημα.
Εκεί μάλιστα είχα φέρει ως παραδείγματα τους: Φατούρο, Ν. Σκουτέλη – Φλ. Ζαννόν και Χρ. Παπούλια. Σήμερα μπορούμε να επεκτείνουμε εκείνο τον ενδεικτικό κατάλογο, ώστε να συμπεριλάβει και άλλους αρχιτέκτονες με ανάλογα χαρακτηριστικά. Φυσικά εδώ τα κριτήρια συγγένειας είναι πιο χαλαρά, και μερικές φορές οι ταυτίσεις είναι πιθανώς αμφίβολες. Όμως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει πάντα με τους κληρονόμους κάποιου λαμπρού προγόνου;

Στην περίπτωση των Δ. Ησαΐα και Τ. Παπαϊωάννου, έχουμε από τη μια ένα αξιόλογο αρχιτεκτονικό έργο κι από την άλλη, από το δεύτερο μέλος της ομάδας, άφθονα δημοσιευμένα κείμενα για αρχιτεκτονική.

 

Χρ. Παπούλιας, κατοικία στην Καρδιανή Τήνου (αριστ.) - 

Δ. Ησαΐας και Τ. Παπαϊωάννου, κατοικία στην Αίγινα

Η έμφαση στην κατασκευή, στις προσεγμένες λεπτομέρειες και στις υφές των υλικών φέρνουν τους Ησαΐα και Παπαϊωάννου αρκετά κοντά στους Α. και Γ. Βαρουδάκη, που θα αναφερθούν παρακάτω, αλλά και στον Κ. Κρόκο, κάτι που βέβαια δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει. 

Το ρόλο της γέφυρας ανάμεσα στον Κρόκο και τους Ησαΐα και Παπαϊωάννου έπαιξε ο Γιώργος Μακρής, στενός συνεργάτης του πρώτου που μετά το θάνατό του, έδωσε ένα προσωπικό έργο με πλείστες αναφορές σε αυτόν. Όμως στην περίπτωση Ησαΐα και Παπαϊωάννου, εξίσου (αν όχι ισχυρότερη) συγγένεια υπάρχει με τον Α. Κωνσταντινίδη. Με αυτό εννοώ ότι μπορεί εδώ ο Πικιώνης να διυλίσθηκε μέσω του Κρόκου ώσπου να φτάσει στους νεότερούς του, Ησαΐα και Παπαϊωάννου, ενώ αυτοί συνδέονταν με τον Κωνσταντινίδη μέσω ανεξάρτητου δίαυλου, έχοντας ισχυρές προσλαμβάνουσες από το έργο του Τ. Μπίρη. Οι κατευθύνσεις που παίρνουν οι επιρροές και οι συνδυασμοί τους δεν είναι πάντα ξεκάθαρες.  

Γ. Μακρής, κατοικία στην Αίγινα

Σειρά έχει μετά ο Δημήτρης Διαμαντόπουλος, που με την ομάδα «Πλειάδα» σχεδίασαν τις διαμορφώσεις στους κομβικούς άξονες της Διονυσίου Αεροπαγίτου και της Αποστόλου Παύλου περιφερειακά της Ακρόπολης Αθηνών. Με αυτό τον τρόπο, διασταυρώθηκαν υποχρεωτικά με το δίκτυο πεζοδρόμων του Πικιώνη, που από την Ακρόπολη οδηγούσε στον λόφο Φιλοπάππου και τις προσβάσεις στο Ηρώδειο. Η συνύπαρξη αυτή ήταν μια σχεδιαστική πρόκληση, και ο Διαμαντόπουλος επέλεξε μια χαμηλόφωνη, διακριτική παρουσία που άφηνε ανέπαφο το έργο του Πικιώνη. Αυτή η αναγκαστική γειτνίαση έδειξε και τις ικανότητές του να σχεδιάσει κάτι δίπλα στον Πικιώνη χωρίς να υποταγεί εντελώς σε αυτή τη φοβερή κληρονομιά.

Ομάδα «Πλειάδα», διαμορφώσεις πεζοδρόμων Διονυσίου Αεροπαγίτου και Αποστόλου Παύλου, Ακρόπολη

Δ. Πικιώνης, πεζόδρομοι στην Ακρόπολη

Συνεχίζω με τρία παραδείγματα από την Κρήτη. Οι Α. και Γ. Βαρουδάκης εξαρχής ανέδειξαν με το πλούσιο έργο τους την επίμονη προσπάθεια ένταξης στα ιδιαίτερα φυσικά χαρακτηριστικά του τόπου, πέρα από όποιες μορφολογικές επιλογές. Για αυτούς αφενός η διαμόρφωση του εδάφους και η τυχόν βλάστηση, όπως και η υπάρχουσα γύρω τους δόμηση (αν πρόκειται για αστική περιοχή) επηρεάζουν άμεσα και βαθιά τον σχεδιασμό.

Με ανάλογο τρόπο συμπεριφέρονται αφετέρου με τα στοιχεία που τους προσφέρουν παλιά κτίσματα στα οποία επεμβαίνουν για να τους δώσουν νέες χρήσεις. Δεν πρόκειται όμως για μίμηση κάποιας παρωχημένης μορφολογίας, αλλά για μια νέα, ζωντανή σύνθεση που συμπληρώνει, χωρίς να εκμηδενίζει, τα παλιά χαρακτηριστικά.

Α. και Γ. Βαρουδάκης, ανακατασκευή στάβλου, Χρυσοπηγή Χανίων, εσωτερικό - 

Α. Νουκάκης, πολιτιστικό κέντρο, Κουρούτες Αμαρίου (δεξιά)

Ο Αντώνης Νουκάκης με την Μπούκη Μπαμπάλου έχουν δείξει σε διάφορα έργα διαμόρφωσης κοινόχρηστων χώρων τι σημαίνει ο σεβασμός του τοπίου και των στοιχείων του, με μικρο-χειρισμούς που δεν επιβάλλονται αλλά συνεχώς τονίζουν ή συμπληρώνουν ότι υπάρχει. Εδώ αναφέρομαι σε ένα πρόσφατο έργο του Α. Νουκάκη στη γενέτειρά του, στις Κουρούτες Αμαρίου, που εκτέθηκε πρόσφατα στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής της Μεσογείου.

Μ. Δερμιτζάκης, κατοικία, Καβούσι Σητείας

Ο Μιχάλης Δερμιτζάκης έχει επιτελέσει ένα μοναδικό έργο, χτίζοντας το σπίτι του σε ορεινή περιοχή στο Καβούσι Σητείας, με τα χέρια του, ακολουθώντας αυστηρές αρχές ένταξης και υποταγής στις απαιτητικές συνθήκες του οικοπέδου του. Με αυτό τον τρόπο πλησίασε (αν δεν ταυτίστηκε με) τους παραδοσιακούς μάστορες, που χτίζουν βιωματικά με απλά μέσα, με σωματικούς τρόπους, εκφράζοντας μια άμεση επαφή με τη γη και τα φυσικά στοιχεία γύρω τους. Σε αυτή την περίπτωση, η συγγένεια με τον Πικιώνη είναι καθαρά πνευματική, έμμεση. Ο ίδιος ο Δερμιτζάκης μάλλον θα απορούσε με τον τρόπο πού τον κατατάξαμε, καθώς δηλώνει μαθητής του Φρανκ Λόυντ Ράιτ (F.L. Wright), τον οποίο αφομοίωσε στις σπουδές του στην Ιταλία.

Κλείνουμε με τους Χάρις και Αλέξανδρο Καλλιγά που εργάστηκαν από τα μέσα του ’60 στη Μονεμβασία, αφοσιωμένοι στο έργο τους, την αποκατάσταση παλιών κτισμάτων μέσα στο κάστρο, όταν ακόμα αυτή η τέχνη ήταν ακόμα άγνωστη στην Ελλάδα. Η δημοσίευση της μονογραφίας τους, Μονεμβασία Ξαναγράφοντας σε παλίμψηστα 40 χρόνια μετά, το 2006, τεκμηρίωσε την ιδιαίτερη αξία της συμβολής τους, που όμως παραμένει χωρίς καθολική αποτίμηση. Ας αρκεστώ σε ένα πρόσφατο αφορισμό του Δ. Φατούρου για τη δουλειά τους: «Είναι μια τρυφερή αναφορά στη λαϊκή οικοδομική».

Χ. και Α. Καλλιγά, ξενοδοχείο Μαλβαζία, Μονεμβασία

Οφείλω ένα ακόμα σχόλιο σχετικά με τη διάκριση ανάμεσα σε όσους γνώρισαν άμεσα, από κοντά, τον Πικιώνη και σε όσους έμμεσα, από το έργο του. Όταν ρίχνεις ένα βότσαλο στο νερό, όσο ανοίγουν οι κύκλοι που σχηματίζονται, τόσο αδυνατίζουν. Στην αρχιτεκτονική συμβαίνει και κάτι ακόμα: Παρεμβάλλονται άλλοι κυματισμοί, τα σχέδια που σχηματίζονται μπλέκουν, δεν διακρίνεται εύκολα η πηγή τους. Η διαφορά όμως ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες μπορεί συμπτωματικά μόνο να έχει σχέση με το αν ζούσε ή όχι ο Πικιώνης, καθώς πιο σημαντικός ήταν ο ρόλος των διεθνών πια τάσεων της αρχιτεκτονικής, που μπορεί κάποια στιγμή να επανέφεραν στη μόδα τον Πικιώνη με τρόπους που ούτε κι εκείνος θα μπορούσε να έχει ποτέ φανταστεί. 

Ο Δημήτρης Φιλιππίδης (γενν. 1938) σπούδασε Αρχιτεκτονική στο ΕΜΠ, μετά το 1975 καθηγητής πολεοδομίας και σήμερα ομότιμος καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Εργάστηκε σε διάφορα γραφεία εκπονώντας αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές μελέτες (1964-1995) και διακρίθηκε σε διαγωνισμούς. Έχει δημοσιεύσει άρθρα και κριτικές βιβλίων για την ελληνική παραδοσιακή και σύγχρονη αρχιτεκτονική, την πολεοδομία και την εκπαίδευση των αρχιτεκτόνων. Έχει γράψει δεκαπέντε βιβλία: Νεοελληνική αρχιτεκτονική (1984), Για την ελληνική πόλη (1990), Είκοσι θέσεις για την πολεοδομία (1990), Το σκυρόδεμα στην ελληνική αρχιτεκτονική του εικοστού αιώνα (1992),  Μεσογειακά σπίτια: Ελλάδα (1994), Λύσανδρος Καυταντζόγλου (1995), Πέντε δοκίμια για τον Κωνσταντινίδη (1997), Διακοσμητικές τέχνες (1998), Μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Ελλάδα (2001),  Προάστια και εξοχές της Αθήνας του '30 (2006), Αρχιτεκτονικές μεταμορφώσεις (2006),  Νεοκλασικές πόλεις στην Ελλάδα (2007), Οικοδομικό τετράγωνο 19 (2009),  Εφήμερη και αιώνια Αθήνα (2009), Δημήτρης Πικιώνης (2009).

Έχει συνεισφέρει κείμενα σε πολλές συλλογικές εκδόσεις, έχει επιμεληθεί αφιερώματα και μονογραφίες αρχιτεκτόνων, καθώς και τους έξι πρώτους τόμους της σειράς  Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική (1980-1988).

Για τον Δ. Πικιώνη (συν κείμενα για τα 50 χρόνια από τον θάνατό του): 

Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968): Ο αρχιτέκτονας, ο ζωγράφος, ο στοχαστής (video). Ομιλητές: Πικιώνη Αγνή, Φιλιππίδης Δημήτρης, Κωτίδης Αντώνης, Καρδαμίτση - Αδάμη Μάρω, Δημητρακόπουλος Μάνος (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, 22.6.2018)

Πικιώνης Δημήτρης (1887 - 1968) - Μουσείο Μπενάκη
Ο συνοδευτικός κατάλογος της μεγάλης έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη
  

Δ. ΠΙΚΙΩΝΗΣ (1887 - 1968), Τα χρόνια της μαθητείας μου κοντά του - του πολεοδόμου Αλέξ. Παπαγεωργίου-Βενετά (2010, pdf)
 
Γ. Μηλιώνης: «Δημήτρης Πικιώνης, ο υπερασπιστής της πετραίας γης» (ΑΠΕ-ΜΠΕ)
  
Χ. Τζαναβάρα: Η άγνωστη πλευρά του Δημήτρη Πικιώνη (Εφημερίδα των Συντακτών)
  
Ντ. Ιωακειμίδου: Ενα πεύκο και ο Πικιώνης που πληγώναμε 

  

Βιβλιογραφία Πικιώνη (biblionet)   
    
Δ. Πικιώνης - Κείμενα και Σχέδια (MIET, επιμ: Αγνή Πικιώνη, Μιχάλης Παρούσης, πρόλ. Ζήσιμος Λορεντζάτος) - μέρος σε pdf (SCRIBD)
   

Academia: Κ. Τσιαμπάος: Κατασκευές της όρασης - Από τη θεωρία του Δοξιάδη στο έργο του Πικιώνη (pdf) 

    

Δημήτρης Πικιώνης (Greek Architects)

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση: 

 

Λε Κορμπυζιέ:  «Ταξίδι στην Ανατολή» - Βαλκανικές και ανώνυμες πηγές του αρχιτεκτονικού Μοντερνισμού
 

 

Η κωμωδία τελείωσε (Γιώργος Θεοτοκάς - «Αργώ», 1936)
 

Κοσμάς Ψυχοπαίδης: Το ανορθολογικό στοιχείο στην ελληνική θεωρητική σκέψη