→ This article in English: Dysfunctional democracy and institutions in the «special case» of Greece and elsewhere in the West world ←
Ποιά σχέση υπάρχει μεταξύ του τρόπου που κατανοείται και εφαρμόζεται στην πράξη η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, των δυσλειτουργιών του κομματικού-πολιτικού συστήματος και της αναποτελεσματικότητας του κράτους; Λόγου χάρη στην Ελλάδα, που αποκαλείται συχνά χώρα - «ειδική περίπτωση» ή «εξαίρεση» εντός της ζώνης του ευρώ.
Μια πρώτη, ατελής απάντηση είναι η εξής: Άς ξεκινήσουμε από την ιδέα, ότι η ιδιότητα του Έλληνα πολίτη είναι συνταγματικό θέμα, δηλαδή ισοδυναμεί με το να είναι μέλος του συστατικού σώματος της ελληνικής Πολιτείας, της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Υπ' αυτό το πρίσμα, το πρόβλημα έχει ως εξής: Στην Ελλάδα, το κομματικό σύστημα στο σύνολό του και οι λειτουργοί του, εδώ και πολλές δεκαετίες, δεν αυτο-κατανοούνται ως αντιπροσωπευτικά όργανα και «υπηρέτες» αυτής της συνταγματικής οντότητας, του εντολέως τους· δηλαδή δεν λαμβάνουν πραγματικά υπόψη - στοιχειωδώς έστω - και την πλειοψηφία των πολιτών, αλλά στην πραγματικότητα εκπροσωπούν μόνον τις πραγματικές και δυνητικές πελατείες τους. Μετά από κάθε εκλογική αναμέτρηση, ο νικητής βλέπει το κράτος ως λάφυρο, πρώτα-πρώτα για το κοινωνικό περιβάλλον του (το milieu που λένε και οι Γάλλοι...) και για τις κάθε είδους «παρέες» του (όχι κατανάγκη ιδεολογικές)· και ό,τι απομένει, είναι για τις πιό ελεγχόμενες ή ευάλωτες στην πατρωνεία επαγγελματικές ομάδες.
Υπ' αυτό το πρίσμα, το πρόβλημα έχει ως εξής: Στην Ελλάδα, το κομματικό σύστημα στο σύνολό του και οι λειτουργοί του, εδώ και πολλές δεκαετίες, δεν αυτο-κατανοούνται ως αντιπροσωπευτικά όργανα και «υπηρέτες» αυτής της συνταγματικής οντότητας, του εντολέως τους· δηλαδή δεν λαμβάνουν πραγματικά υπόψη - στοιχειωδώς έστω - και την πλειοψηφία των πολιτών, αλλά στην πραγματικότητα εκπροσωπούν μόνον τις πραγματικές και δυνητικές πελατείες τους. Μετά από κάθε εκλογική αναμέτρηση, ο νικητής βλέπει το κράτος ως λάφυρο, πρώτα-πρώτα για το κοινωνικό περιβάλλον του (το milieu που λένε και οι Γάλλοι...) και για τις κάθε είδους «παρέες» του (όχι κατανάγκη ιδεολογικές)· και ό,τι απομένει, είναι για τις πιό ελεγχόμενες ή ευάλωτες στην πατρωνεία επαγγελματικές ομάδες.
 |
| © The New Yorker |
«Παιδιά ανώτερων και κατώτερων θεών» της δημοκρατίας, στην Ελλάδα και αλλού
Σε παγκόσμια κλίμακα, ως προς το μέσο οικονομικό επίπεδο, δηλαδή το ΑΕΠ κατά κεφαλήν (μέγεθος εικονικό, αλλά ενδεικτικό της πραγματικότητας), η Ελλάδα ανήκει εδώ και πολλές δεκαετίες στις σχετικά πλούσιες χώρες. Ωστόσο, παλιά με το λεγόμενο εθνικό νόμισμα, τώρα με το ευρώ, υπέφερε και συνεχίζει εξίσου να υποφέρει από σταθερά έντονη κοινωνική ανισότητα και χαμηλό βαθμό κοινωνικής συνοχής· αυτό ειδικά, είναι ένα χαρακτηριστικό που θυμίζει κατά κάποιο τρόπο και τις ΗΠΑ, δεν το μονοπωλούν οι χώρες οι κάποτε λεγόμενες του Τρίτου Κόσμου. Όπως όλοι οι λαοί του πλανήτη, ακόμη και στις δημοκρατίες, η ελληνική κοινωνία συναποτελείται από «παιδιά διαφορετικών θεών»· ωστόσο, εδώ, πολλοί ατυχήσαμε να είμαστε «παιδιά πάρα πολύ κατώτερων θεών».
Εκτός αυτού, εξαιτίας του παρεοκρατικού, πελατειακού κράτους και της εκ των άνω καλλιεργούμενης και στηριζόμενης διάχυτης διαφθοράς στην Ελλάδα - η οποία είναι μια «ιδιομορφία» όλου του Μεσογειακού Νότου, ενώ αντίθετα η διαφθορά των «μεγάλων», η λεγόμενη διαπλοκή, για την οποία γίνεται τόσος ντόρος χωρίς ουσία, υπάρχει έντονη παντού, ακόμη και στην Σκανδιναβία -, οι insiders προστατεύονται πολύ καλά. Όπως ακριβώς προστατεύονταν και στον καιρό της δραχμής.
Οι άλλοι; Χωρίς δεύτερη σκέψη οδηγούνται στον Καιάδα.
Το χειρότερο (και πολύ δύσκολο να καταπολεμηθεί) είναι, ότι αυτές οι πολιτικές ελίτ, οι οποίες πράττουν ως δρώντες παράγοντες και ως εκτελεστικά όργανα προκειμένου να διασφαλίζεται και διατηρείται αυτό το δυσαρμονικό κοινωνικό status quo, χειρίζονται με πολύ σκληρά - αλλά και ευφυή - μέσα τη δημόσια σφαίρα. Και με αυτόν τον τρόπο, εμφυτεύουν διαρκώς στα εκλογικά τους σώματα αυτό που εύλογα μπορεί να αποκληθεί «ψευδής συνείδηση».
Εκτός από την εκτελεστική και την νομοθετική εξουσία (η δεύτερη έχει ουσιαστικά παραιτηθεί από τον πολιτειακό ρόλο της, δηλ. αφήνει εκτός αντιπροσώπευσης μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες), δυστυχώς τον ίδιο περίπου διασφαλιστικό ρόλο υπέρ των insiders παίζει στην Ελλάδα με τα δικά της μέσα και η τρίτη, η δικαστική εξουσία, ως τελευταία καταφυγή τους. Για το πώς συνεργούν τα ελληνικά ΜΜΕ, ακόμη και τα νέα ψηφιακά, καλύτερα άς μή μιλήσουμε.
Κρίσιμη δυσλειτουργία της δημοκρατίας σε Ευρώπη και Αμερική, χάος πιό πέρα
Όμως, σε τελευταία ανάλυση, αυτά τα προβλήματα δεν είναι ελληνικές ιδιομορφίες. Οι βασικές πτυχές και αιτίες τους είναι δυσλειτουργίες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που βλέπουμε σήμερα παντού στη Δύση, σε Ευρώπη και Αμερική, οι οποίες προκαλούνται κυρίως από την αδιαχώριστα στενή σύνδεση των πολιτικών και των οικονομικών ελίτ.
Το πιό χειροπιαστό και πιό κρίσιμο κενό στην αντιπροσώπευση, εθνική και ευρωπαϊκή, είναι παντού το ίδιο· σήμερα είναι μια σταθερά στη Δύση: Τα «παιδιά των κατώτερων θεών» δεν αντιπροσωπεύονται ή δεν αντιπροσωπεύονται επαρκώς· το αποτέλεσμα είναι να ακυρώνεται το «επίκτητο», ιστορικά αποκτημένο και διαμορφωμένο χαρακτηριστικό γνώρισμα της (δυτικοευρωπαϊκής) δημοκρατίας, το κράτος πρόνοιας, αλλά στην πράξη να τίθεται εν αμφιβόλω και το άλλο, το «γενετικό», ιδρυτικό χαρακτηριστικό της δημοκρατίας γενικά: η νομική, τυπική ισότητα των πολιτών. Το πρόβλημα της μη αντιπροσώπευσης - δηλαδή η κρίσιμη δυσλειτουργία της δημοκρατίας - είναι και πανευρωπαϊκό και αμερικανικό, για να μιλήσουμε μόνον για τη Δύση. Γιατί άν πάμε πιό πέρα από αυτήν, εκεί δεν υπάρχει δυσλειτουργία, αλλά χάος, διάφορων επιπέδων βαρβαρότητες. Σε σύγκριση με άλλες χώρες της ΕΕ - οι οποίες ταλαιπωρούνται όλες, λίγο ή πολύ, από το ίδιο πρόβλημα - η Ελλάδα είναι μια ακραία περίπτωση δυσλειτουργούσας δημοκρατίας στη Δύση. Αλλά και η σημερινή Ιταλία, για παράδειγμα, δεν είναι πολύ διαφορετική από την Ελλάδα.
Σε παγκόσμια κλίμακα, ως προς το μέσο οικονομικό επίπεδο, δηλαδή το ΑΕΠ κατά κεφαλήν (μέγεθος εικονικό, αλλά ενδεικτικό της πραγματικότητας), η Ελλάδα ανήκει εδώ και πολλές δεκαετίες στις σχετικά πλούσιες χώρες. Ωστόσο, παλιά με το λεγόμενο εθνικό νόμισμα, τώρα με το ευρώ, υπέφερε και συνεχίζει εξίσου να υποφέρει από σταθερά έντονη κοινωνική ανισότητα και χαμηλό βαθμό κοινωνικής συνοχής· αυτό ειδικά, είναι ένα χαρακτηριστικό που θυμίζει κατά κάποιο τρόπο και τις ΗΠΑ, δεν το μονοπωλούν οι χώρες οι κάποτε λεγόμενες του Τρίτου Κόσμου. Όπως όλοι οι λαοί του πλανήτη, ακόμη και στις δημοκρατίες, η ελληνική κοινωνία συναποτελείται από «παιδιά διαφορετικών θεών»· ωστόσο, εδώ, πολλοί ατυχήσαμε να είμαστε «παιδιά πάρα πολύ κατώτερων θεών».
Εκτός αυτού, εξαιτίας του παρεοκρατικού, πελατειακού κράτους και της εκ των άνω καλλιεργούμενης και στηριζόμενης διάχυτης διαφθοράς στην Ελλάδα - η οποία είναι μια «ιδιομορφία» όλου του Μεσογειακού Νότου, ενώ αντίθετα η διαφθορά των «μεγάλων», η λεγόμενη διαπλοκή, για την οποία γίνεται τόσος ντόρος χωρίς ουσία, υπάρχει έντονη παντού, ακόμη και στην Σκανδιναβία -, οι insiders προστατεύονται πολύ καλά. Όπως ακριβώς προστατεύονταν και στον καιρό της δραχμής.
Οι άλλοι; Χωρίς δεύτερη σκέψη οδηγούνται στον Καιάδα.
Το χειρότερο (και πολύ δύσκολο να καταπολεμηθεί) είναι, ότι αυτές οι πολιτικές ελίτ, οι οποίες πράττουν ως δρώντες παράγοντες και ως εκτελεστικά όργανα προκειμένου να διασφαλίζεται και διατηρείται αυτό το δυσαρμονικό κοινωνικό status quo, χειρίζονται με πολύ σκληρά - αλλά και ευφυή - μέσα τη δημόσια σφαίρα. Και με αυτόν τον τρόπο, εμφυτεύουν διαρκώς στα εκλογικά τους σώματα αυτό που εύλογα μπορεί να αποκληθεί «ψευδής συνείδηση».
Εκτός από την εκτελεστική και την νομοθετική εξουσία (η δεύτερη έχει ουσιαστικά παραιτηθεί από τον πολιτειακό ρόλο της, δηλ. αφήνει εκτός αντιπροσώπευσης μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες), δυστυχώς τον ίδιο περίπου διασφαλιστικό ρόλο υπέρ των insiders παίζει στην Ελλάδα με τα δικά της μέσα και η τρίτη, η δικαστική εξουσία, ως τελευταία καταφυγή τους. Για το πώς συνεργούν τα ελληνικά ΜΜΕ, ακόμη και τα νέα ψηφιακά, καλύτερα άς μή μιλήσουμε.
Όμως, σε τελευταία ανάλυση, αυτά τα προβλήματα δεν είναι ελληνικές ιδιομορφίες. Οι βασικές πτυχές και αιτίες τους είναι δυσλειτουργίες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που βλέπουμε σήμερα παντού στη Δύση, σε Ευρώπη και Αμερική, οι οποίες προκαλούνται κυρίως από την αδιαχώριστα στενή σύνδεση των πολιτικών και των οικονομικών ελίτ.
Το πιό χειροπιαστό και πιό κρίσιμο κενό στην αντιπροσώπευση, εθνική και ευρωπαϊκή, είναι παντού το ίδιο· σήμερα είναι μια σταθερά στη Δύση: Τα «παιδιά των κατώτερων θεών» δεν αντιπροσωπεύονται ή δεν αντιπροσωπεύονται επαρκώς· το αποτέλεσμα είναι να ακυρώνεται το «επίκτητο», ιστορικά αποκτημένο και διαμορφωμένο χαρακτηριστικό γνώρισμα της (δυτικοευρωπαϊκής) δημοκρατίας, το κράτος πρόνοιας, αλλά στην πράξη να τίθεται εν αμφιβόλω και το άλλο, το «γενετικό», ιδρυτικό χαρακτηριστικό της δημοκρατίας γενικά: η νομική, τυπική ισότητα των πολιτών. Το πρόβλημα της μη αντιπροσώπευσης - δηλαδή η κρίσιμη δυσλειτουργία της δημοκρατίας - είναι και πανευρωπαϊκό και αμερικανικό, για να μιλήσουμε μόνον για τη Δύση. Γιατί άν πάμε πιό πέρα από αυτήν, εκεί δεν υπάρχει δυσλειτουργία, αλλά χάος, διάφορων επιπέδων βαρβαρότητες. Σε σύγκριση με άλλες χώρες της ΕΕ - οι οποίες ταλαιπωρούνται όλες, λίγο ή πολύ, από το ίδιο πρόβλημα - η Ελλάδα είναι μια ακραία περίπτωση δυσλειτουργούσας δημοκρατίας στη Δύση. Αλλά και η σημερινή Ιταλία, για παράδειγμα, δεν είναι πολύ διαφορετική από την Ελλάδα.
Τυπική-μορφολογική πτυχή του κομματικού συστήματος και πτυχή των πολιτικών περιεχομένων. Τί πραγματικό υπάρχει στον μύθο της ελληνικής ιδιομορφίας;
Αυτή η ελληνική ακρότητα έχει δύο πτυχές, και μάλιστα χρόνια σταθερές: Πρώτον, μια πτυχή τυπική-μορφολογική, δηλαδή δύσμορφο κομματικό σύστημα που σε περιόδους κρίσης γίνεται εντελώς δυσλειτουργικό, ορισμένα χαρακτηριστικά του οποίου υπήρχαν ήδη στον 19ο αιώνα και η συνέχεια ήταν, μεταξύ άλλων, ο διχαστικός Μεσοπόλεμος, ο Εμφύλιος και η «ουρά» του στα Πέτρινα Χρόνια του ψυχρού πολέμου και της δικτατορίας, ο άγριος πελατειακός διπολισμός της λαφυραγώγησης του κράτους στη Μεταπολίτευση, τέλος ο ψευδαισθητικός διπολισμός «μνημόνιο-αντιμνημόνιο». Δεύτερον, μια πτυχή των πολιτικών περιεχομένων, στην οποία συνδυάζονται αφενός (1) καπιταλισμός με κοινωνική ανισότητα πολύ έντονη για τα ευρωπαϊκά μέτρα και αφετέρου (2) καπιταλισμός οικονομικά αναποτελεσματικός, κυρίως λόγω της ανικανότητας του κράτους και του πολιτικού προσωπικού να ασκούν διευθυντικά-ρυθμιστικά καθήκοντα και να διαχειρίζονται τους ανοδικούς και καθοδικούς κύκλους της οικονομίας στη διάσταση του χρόνου. Όπως η επίπτωση της Μεγάλης Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης του 1929-1930 στην Ελλάδα ήταν δημοσιονομική χρεοκοπία, έτσι και μετά την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, το ελληνικό δημόσιο αποκλείστηκε από τις αγορές πιστώσεων και αναγκάστηκε να προσφύγει στους εταίρους της ΕΕ ως μοναδικούς εναπομείναντες δανειστές τελευταίας καταφυγής.
Σε μεγάλο βαθμό, τα δύο αυτά επαρκώς μετρήσιμα συστατικά στοιχεία της δεύτερης πτυχής, των πολιτικών περιεχομένων, δηλαδή (1) η ανισότητα και (2) η διευθυντική-οικονομική αναποτελεσματικότητα, συμβαδίζουν και είναι μεγέθη ευθέως ανάλογα, τουλάχιστον στα πλαίσια του πολιτικού και κοινωνικού τοπίου των ευρωπαϊκών χωρών. Οι χώρες με τη μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή και το πληρέστερο κράτος πρόνοιας (με θεσμούς που θα μπορούσαν να συνοδεύονται και από το επίθετο inclusive - συμπεριληπτικούς, άν χρησιμοποιήσουμε την ορολογία των Daron Acemoğlu - James A. Robinson), είναι οι πιό επιτυχείς ως προς την οικονομική αποτελεσματικότητα και την διευθυντική-ρυθμιστική ικανότητα του κράτους, λόγου χάρη οι Σκανδιναβικές. Αντίθετα, οι χώρες με τον καπιταλισμό της μικρότερης κοινωνικής συνοχής, δηλαδή με τις μεγαλύτερες ανισότητες (με extractive institutions, σύμφωνα με την ορολογία των D. A. - J. A. R.), είναι και οι χώρες με τον λιγότερο αποτελεσματικό καπιταλισμό, λόγου χάρη όλη η Μεσογειακή ζώνη της Νότιας Ευρώπης, από τον Ατλαντικό και τη Δυτική Μεσόγειο μέχρι την Βαλκανική Χερσόνησο και την Μαύρη Θάλασσα: από την Πορτογαλία και μέσω της Ιταλίας (μετά την «Επιχείρηση Καθαρά Χέρια» και την διάλυση των παραδοσιακών κομμάτων της Χριστιανοδημοκρατικού, Κομμουνιστικού και Σοσιαλιστικού, το πολιτικό της σύστημα ως όλον μάλλον εξελίχτηκε προς το χειρότερο) μέχρι την FYRoM, την Ελλάδα και τη Βουλγαρία.
Μακροχρόνιες νοοτροπίες και δομές των θεσμών, στην πράξη έχουν πολύ μεγαλύτερη σημασία από τις πολιτικές ιδεολογίες
Αξιοσημείωτο είναι το εξής: Δεν έχει σημασία και δεν επηρεάζει αυτόν τον αναλογικό κανόνα για τα δύο μετρήσιμα περιεχόμενα - ούτε και την τυπική-μορφολογική πτυχή του κομματικού συστήματος μιας χώρας - το τι «κοινωνικο-πολιτικό σύστημα» (και με ποιό ιδεολογικό υπόβαθρο) είχε η χώρα στο παρελθόν επί δεκαετίες. Έτσι, οι πιό νότιες χώρες του πρώην κομμουνιστικού ανατολικού μέρους της Ευρώπης, π.χ. η Βουλγαρία και η Ρουμανία, έχουν έντονες ομοιότητες με την Ελλάδα και Ιταλία, ακόμη και στις πιό «σκληρές» δυσμορφίες, όπως είναι η διάχυτη διαφθορά, η παρεοκρατία και η συστηματική πελατειακή λαφυραγώγηση του κράτους. Αντίθετα, άλλες χώρες, έξω από τη ζώνη αυτών των νοοτροπιών και ιστορικών θεσμικών δομών, όπως λόγου χάρη η Τσεχική Δημοκρατία, η Σλοβακία ή η Σλοβενία, μολονότι και αυτές πρώην κομμουνιστικές χώρες, είναι εντελώς διαφορετικές ως προς την κοινωνική συνοχή και την οικονομική αποτελεσματικότητα - διευθυντική ικανότητα του κράτους. Νοοτροπίες μακροχρόνια σταθερές στις κοινωνίες και λειτουργικές δομές των θεσμών σταθερές στη μακρά ιστορική διάρκεια, έχουν στην πράξη πολύ μεγαλύτερη σημασία από τις πολιτικές ιδεολογίες. Σε τελευταία ανάλυση, αυτό που μετρά στην πράξη είναι τα αποτελέσματα που παράγουν οι πρώτες.
Για επανόρθωση χρειάζεται αποφασιστικότητα και σθένος πολιτικών κομμάτων με κρίσιμο ρόλο, καθώς και του προσωπικού τους
Έτσι, άν θέλουμε να συνεχίσουμε να συζητάμε υπό το πρίσμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ο λόγος να έχει πρακτικό αντίκρυσμα, στην Ευρώπη και κατεξοχήν στην Ελλάδα, ίσως είναι καιρός για μια πολύ έντονη στροφή της πολιτικής: Όχι τόσο ως προς τις ιδεολογίες, αλλά ιδίως ως πρός τις πολιτικές νοοτροπίες και ήθη, καθώς επίσης ως προς το σθένος των πολιτικών παραγόντων (κομμάτων και προσωπικού τους) των κρίσιμων για την τύχη της δημοκρατίας. Χρειάζεται προθυμία, αποφασιστικότητα, αυτεξούσιο, επιμονή και αντοχή, μαζί και μια δόση φιλοδοξίας, για να παύσουν να βολεύονται ως δούλοι, όμηροι ή εταίροι των οικονομικά ισχυρών, να αρχίσουν να πράττουν ως «πολιτικά ζώα», για να επανορθώσουν τις ζημίες που προκλήθηκαν στα «30 χαμένα χρόνια» (Tony Judt). Δεν θα είναι πολιτικός περίπατος, ούτε σύντομο εγχείρημα.
Μιας και μιλήσαμε για Δύση συνολικά - για την Ευρωπαϊκή Ένωση που κινδυνεύει να γίνει παιχνίδι στα χέρια αντιπάλων της και αμφισβητιών της δημοκρατίας, και για την Αμερική, η οποία έχει ήδη ανώτατο άρχοντα του τυχοδιωκτικού, βοναπαρτικού είδους - , άς διατυπώσουμε αυτή την ανάγκη και απαίτηση των καιρών με συμβολικούς όρους αμερικανικούς: Από τους «Herbert Hoovers» πρέπει, εδώ όπως και εκεί, να πάμε σε «FD Roosevelts», αποφεύγοντας να γίνουμε και εμείς - εκείνοι αποφεύγοντας να μείνουν για καιρό - παιχνίδια στα χέρια των «Trumps».
Δυστυχώς, στο μέτρο που μιλάμε για την Ελλάδα, αυτή τη στιγμή δεν διακρίνονται «Roosevelts» μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών. Ανεξαρτήτως κόμματος και ιδεολογικών θέσεων. Ούτε και φαίνονται σημάδια μιας ερχόμενης ισχυρής θετικής, δημιουργικής πίεσης από μεγάλα τμήματα του ελληνικού λαού. Αλλά το να εγκαταλείψουμε την ελπίδα, θα ήταν το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε τώρα εμείς οι πολίτες.
Πολλές από τις ιδέες του άρθρου αυτού και η οπτική του γωνία, εκτός από οφειλές σε άλλες πηγές ερεθισμάτων, οφείλουν ιδιαίτερα και στις μελέτες του Κλάους Όφφε τις σχετικές με την πολιτική και θεσμική ανεπάρκεια, την ακυβερνησία και τις πολιτικές κρίσεις.
Βλ. τα βιβλία του Strukturprobleme Des Kapitalistischen Staates, Aufsätze Zur Politischen Soziologie (πρώτη έκδοση Φρανκφούρτη/Μ, 1972) και Contradictions of the Welfare State (Λονδίνο, 1984). Επίσης το δοκίμιό του «Unregierbarkeit. Zur Renaissance konservativer Krisentheorien», που περιέχεται στο βιβλίο: Jürgen Habermas (επιμ.), Stichworte zur geistigen Situation der Zeit, τόμoς I Nation und Republik, Φρανκφούρτη/M, 1979, σ. 294-318.
Claus Offe: Ακυβερνησία, θεσμική ανεπάρκεια, αποτυχημένα κράτη
Σε μεγάλο βαθμό, τα δύο αυτά επαρκώς μετρήσιμα συστατικά στοιχεία της δεύτερης πτυχής, των πολιτικών περιεχομένων, δηλαδή (1) η ανισότητα και (2) η διευθυντική-οικονομική αναποτελεσματικότητα, συμβαδίζουν και είναι μεγέθη ευθέως ανάλογα, τουλάχιστον στα πλαίσια του πολιτικού και κοινωνικού τοπίου των ευρωπαϊκών χωρών. Οι χώρες με τη μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή και το πληρέστερο κράτος πρόνοιας (με θεσμούς που θα μπορούσαν να συνοδεύονται και από το επίθετο inclusive - συμπεριληπτικούς, άν χρησιμοποιήσουμε την ορολογία των Daron Acemoğlu - James A. Robinson), είναι οι πιό επιτυχείς ως προς την οικονομική αποτελεσματικότητα και την διευθυντική-ρυθμιστική ικανότητα του κράτους, λόγου χάρη οι Σκανδιναβικές. Αντίθετα, οι χώρες με τον καπιταλισμό της μικρότερης κοινωνικής συνοχής, δηλαδή με τις μεγαλύτερες ανισότητες (με extractive institutions, σύμφωνα με την ορολογία των D. A. - J. A. R.), είναι και οι χώρες με τον λιγότερο αποτελεσματικό καπιταλισμό, λόγου χάρη όλη η Μεσογειακή ζώνη της Νότιας Ευρώπης, από τον Ατλαντικό και τη Δυτική Μεσόγειο μέχρι την Βαλκανική Χερσόνησο και την Μαύρη Θάλασσα: από την Πορτογαλία και μέσω της Ιταλίας (μετά την «Επιχείρηση Καθαρά Χέρια» και την διάλυση των παραδοσιακών κομμάτων της Χριστιανοδημοκρατικού, Κομμουνιστικού και Σοσιαλιστικού, το πολιτικό της σύστημα ως όλον μάλλον εξελίχτηκε προς το χειρότερο) μέχρι την FYRoM, την Ελλάδα και τη Βουλγαρία.
Αξιοσημείωτο είναι το εξής: Δεν έχει σημασία και δεν επηρεάζει αυτόν τον αναλογικό κανόνα για τα δύο μετρήσιμα περιεχόμενα - ούτε και την τυπική-μορφολογική πτυχή του κομματικού συστήματος μιας χώρας - το τι «κοινωνικο-πολιτικό σύστημα» (και με ποιό ιδεολογικό υπόβαθρο) είχε η χώρα στο παρελθόν επί δεκαετίες. Έτσι, οι πιό νότιες χώρες του πρώην κομμουνιστικού ανατολικού μέρους της Ευρώπης, π.χ. η Βουλγαρία και η Ρουμανία, έχουν έντονες ομοιότητες με την Ελλάδα και Ιταλία, ακόμη και στις πιό «σκληρές» δυσμορφίες, όπως είναι η διάχυτη διαφθορά, η παρεοκρατία και η συστηματική πελατειακή λαφυραγώγηση του κράτους. Αντίθετα, άλλες χώρες, έξω από τη ζώνη αυτών των νοοτροπιών και ιστορικών θεσμικών δομών, όπως λόγου χάρη η Τσεχική Δημοκρατία, η Σλοβακία ή η Σλοβενία, μολονότι και αυτές πρώην κομμουνιστικές χώρες, είναι εντελώς διαφορετικές ως προς την κοινωνική συνοχή και την οικονομική αποτελεσματικότητα - διευθυντική ικανότητα του κράτους. Νοοτροπίες μακροχρόνια σταθερές στις κοινωνίες και λειτουργικές δομές των θεσμών σταθερές στη μακρά ιστορική διάρκεια, έχουν στην πράξη πολύ μεγαλύτερη σημασία από τις πολιτικές ιδεολογίες. Σε τελευταία ανάλυση, αυτό που μετρά στην πράξη είναι τα αποτελέσματα που παράγουν οι πρώτες.
 |
| © IndexMundi |
Έτσι, άν θέλουμε να συνεχίσουμε να συζητάμε υπό το πρίσμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και ο λόγος να έχει πρακτικό αντίκρυσμα, στην Ευρώπη και κατεξοχήν στην Ελλάδα, ίσως είναι καιρός για μια πολύ έντονη στροφή της πολιτικής: Όχι τόσο ως προς τις ιδεολογίες, αλλά ιδίως ως πρός τις πολιτικές νοοτροπίες και ήθη, καθώς επίσης ως προς το σθένος των πολιτικών παραγόντων (κομμάτων και προσωπικού τους) των κρίσιμων για την τύχη της δημοκρατίας. Χρειάζεται προθυμία, αποφασιστικότητα, αυτεξούσιο, επιμονή και αντοχή, μαζί και μια δόση φιλοδοξίας, για να παύσουν να βολεύονται ως δούλοι, όμηροι ή εταίροι των οικονομικά ισχυρών, να αρχίσουν να πράττουν ως «πολιτικά ζώα», για να επανορθώσουν τις ζημίες που προκλήθηκαν στα «30 χαμένα χρόνια» (Tony Judt). Δεν θα είναι πολιτικός περίπατος, ούτε σύντομο εγχείρημα.
Μιας και μιλήσαμε για Δύση συνολικά - για την Ευρωπαϊκή Ένωση που κινδυνεύει να γίνει παιχνίδι στα χέρια αντιπάλων της και αμφισβητιών της δημοκρατίας, και για την Αμερική, η οποία έχει ήδη ανώτατο άρχοντα του τυχοδιωκτικού, βοναπαρτικού είδους - , άς διατυπώσουμε αυτή την ανάγκη και απαίτηση των καιρών με συμβολικούς όρους αμερικανικούς: Από τους «Herbert Hoovers» πρέπει, εδώ όπως και εκεί, να πάμε σε «FD Roosevelts», αποφεύγοντας να γίνουμε και εμείς - εκείνοι αποφεύγοντας να μείνουν για καιρό - παιχνίδια στα χέρια των «Trumps».
Δυστυχώς, στο μέτρο που μιλάμε για την Ελλάδα, αυτή τη στιγμή δεν διακρίνονται «Roosevelts» μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών. Ανεξαρτήτως κόμματος και ιδεολογικών θέσεων. Ούτε και φαίνονται σημάδια μιας ερχόμενης ισχυρής θετικής, δημιουργικής πίεσης από μεγάλα τμήματα του ελληνικού λαού. Αλλά το να εγκαταλείψουμε την ελπίδα, θα ήταν το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε τώρα εμείς οι πολίτες.
Γιώργος Β. Ριτζούλης
Πολλές από τις ιδέες του άρθρου αυτού και η οπτική του γωνία, εκτός από οφειλές σε άλλες πηγές ερεθισμάτων, οφείλουν ιδιαίτερα και στις μελέτες του Κλάους Όφφε τις σχετικές με την πολιτική και θεσμική ανεπάρκεια, την ακυβερνησία και τις πολιτικές κρίσεις.
Βλ. τα βιβλία του Strukturprobleme Des Kapitalistischen Staates, Aufsätze Zur Politischen Soziologie (πρώτη έκδοση Φρανκφούρτη/Μ, 1972) και Contradictions of the Welfare State (Λονδίνο, 1984). Επίσης το δοκίμιό του «Unregierbarkeit. Zur Renaissance konservativer Krisentheorien», που περιέχεται στο βιβλίο: Jürgen Habermas (επιμ.), Stichworte zur geistigen Situation der Zeit, τόμoς I Nation und Republik, Φρανκφούρτη/M, 1979, σ. 294-318.
Χρίστος Αλεξόπουλος: Πορεία αποσύνθεσης; Κατάρρευση του συστήματος κοινωνικών αξιών, διαφθορά, κομματικό σύστημα και πολιτικό προσωπικό
Παλιά και νέα διακινδύνευση της δημοκρατίας και ο ρόλος των πολιτών
Αντιφατική εικόνα - εγκλωβισμός σε στερεότυπα αταίριαστα μεταξύ τους
Ζίγκμουντ Μπάουμαν - ένα από τα τελευταία γραπτά του:
Αντιφατική εικόνα - εγκλωβισμός σε στερεότυπα αταίριαστα μεταξύ τους Ζίγκμουντ Μπάουμαν - ένα από τα τελευταία γραπτά του:
«Τριάντα χρόνια νεοφιλελεύθερης πολιτικής τούς έστρωσαν το δρόμο» - Το «κατεστημένο» είναι τώρα ιδανικός εχθρός για επίδοξους ισχυρούς ηγέτες.
Πώς ο «κλασικός» φιλελευθερισμός, μετά από δύσκολη, μακρόχρονη πορεία, συμβιβάστηκε με το αδιαχώριστο τριμερές ιδανικό Ελευθερία-Ισότητα-Αδελφοσύνη και συμβίωσε μαζί του στη μεταπολεμική «λαμπρή τριακονταετία». Το «επίκτητο», ιστορικά αποκτημένο και διαμορφωμένο χαρακτηριστικό γνώρισμα του (δυτικοευρωπαϊκού) φιλελεύθερου δημοκρατικού κράτους, το κράτος πρόνοιας. Η οπισθοδρόμηση, με εγκατάλειψη της ισότητας, στην τριακονταετία του νεοφιλελευθερισμού και η δημαγωγία των ακροδεξιών λαϊκιστών κατά του κατεστημένου.
Πώς ο «κλασικός» φιλελευθερισμός, μετά από δύσκολη, μακρόχρονη πορεία, συμβιβάστηκε με το αδιαχώριστο τριμερές ιδανικό Ελευθερία-Ισότητα-Αδελφοσύνη και συμβίωσε μαζί του στη μεταπολεμική «λαμπρή τριακονταετία». Το «επίκτητο», ιστορικά αποκτημένο και διαμορφωμένο χαρακτηριστικό γνώρισμα του (δυτικοευρωπαϊκού) φιλελεύθερου δημοκρατικού κράτους, το κράτος πρόνοιας. Η οπισθοδρόμηση, με εγκατάλειψη της ισότητας, στην τριακονταετία του νεοφιλελευθερισμού και η δημαγωγία των ακροδεξιών λαϊκιστών κατά του κατεστημένου.
Στο άρθρο του “Στον μονόδρομο – προς τα πού;” (στο περιοδικό « Σημειώσεις » τεύχος 77, Ιούνιος 2013) ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος έγραφε μεταξύ των άλλων :
ΑπάντησηΔιαγραφή"Εδώ που έχουμε φτάσει δεν υπάρχει ελπίδα, παρεκτός κι αν τολμήσουμε ν’ απελπιστούμε στ’ αλήθεια: να τό πάρουμε απόφαση πως βρισκόμαστε πράγματι σε μονόδρομο· αρκεί μόνο να οπλίσουμε τή ματιά μας με περισσότερη λογική, δηλαδή με περισσότερο θάρρος, ώστε να δούμε πως δεν πρόκειται για τόν περιβόητο «μονόδρομο» τής υποταγής στη μοίρα, στην ακόρεστη τυφλή και κουφή βούληση τών «αγορών», αλλά για τόν όντως μ ο ν ό δ ρ ο μ ο μιας ζωτικά αναγκαίας –πρωτίστως εσωτερικής– αναστροφής. Ειδάλλως είμαστε χαμένοι από χέρι. Συνεχίζοντας να καταπίνουμε τό δόλωμα τής «ελπίδας» έρπουμε προς τό μοιραίο, ψυχρά υπολογισμένο και πολιτικά «κοστολογημένο», τέλος μας".