Βασίλης Κρεμμυδάς, Κώστας ΒεργόπουλοςΥπήρξαν δάσκαλοι και πολίτες

Ο ομότιμος καθηγητής Βασίλης Κρεμμυδάς που πέθανε πρόσφατα, δεν ήταν μόνον «ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ιστορικούς», όπως έγραφε ο Μάνος Κοντολέων στην εφημερίδα Καθημερινή (30.1.2011). Ήταν άνθρωπος με ευρύτερα ενδιαφέροντα και πολλαπλή δραστηριότητα, πραγματικός δάσκαλος που πάσχιζε για τη διάδοση της πλούσιας γνώσης που είχε αποθησαυρίσει ως ερευνητής και ως εκπαιδευτικός: Στους φοιτητές με την πανεπιστημιακή διδασκαλία του και το μεγάλο συγγραφικό και ερευνητικό του έργο, αλλά και στις μικρότερες ηλικίες σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Είχε άλλωστε σταδιοδρομήσει δημιουργικά στο παρελθόν και σε πιο βασικές βαθμίδες της εκπαίδευσης. Και ήταν ο κατεξοχήν εκπαιδευτικός με την ικανότητα του λόγου, προφορικού και γραπτού.

Με πτυχίο Ιστορίας και αρχαιολογίας από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το 1964 έως το 1967 έκανε μεταπτυχιακές σπουδές οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Lyon και στην τότε Ecole Pratique des Hautes Etudes στο Παρίσι. Από το 1982 καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και μετά το 1987 καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με πλούσιο ερευνητικό έργο ιδίως για τις οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες του τέλους της Τουρκοκρατίας, του ελληνικού 19ου αιώνα, ζητήματα της Επανάστασης του 1821 και των πρώτων δεκαετιών του βίου του ελληνικού κράτους. Διετέλεσε επίσης διευθυντής της αυτοτελούς δημόσιας υπηρεσίας Αρχεία Πρωθυπουργού, Υπουργών, Υφυπουργών και της Γενικής Γραμματείας της Κυβέρνησης. 

Και συνεχίζει ο Μ. Κοντολέων στο ίδιο άρθρο, που είχε ως αφορμή την έκδοση ενός από τα πολλά ωραία βιβλία για παιδιά του Β. Κρεμμυδά «Ωρα καλή στην πρύμνη σου κι αέρας στα πανιά σου»:

Τα επιστημονικά έργα που έχει γράψει είναι και πολλά και ιδιαιτέρως τεκμηριωμένα. Τα τελευταία δε χρόνια, μέρος αυτής της πλούσιας γνώσης του, θέλησε να τη μοιραστεί και με αναγνώστες μικρών ηλικιών. Ετσι το 2006 από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Καθημερινές ιστορίες για τα καράβια» και μάλιστα απέσπασε και το Κρατικό Βραβείο για παιδικά βιβλία γνώσεων. Μέσα στο 2010 ο Βασίλης Κρεμμυδάς προσφέρει στα παιδιά ένα ακόμα ανάγνωσμα που αναφέρεται στα καράβια. Αυτή τη φορά από τις Εκδόσεις Τυπωθήτω κυκλοφορεί το βιβλίο με τίτλο «Ώρα καλή στην πρύμνη σου κι αέρας στα πανιά σου». 

Στην ουσία και στα δύο βιβλία εκείνο που αποτελεί τον κεντρικό στόχο του συγγραφέα είναι το να δείξει στο παιδί - αναγνώστη το πώς κάποτε κατασκευαζόταν ένα καράβι, πώς εξοπλιζόταν για ταξίδι, τους κινδύνους που τυχόν θα αντιμετώπιζε στα ταξίδια του, αλλά και τις χαρές και τα πλούτη που θα προσέφερε στο πλήρωμα και στον ιδιοκτήτη του. Αλλά αν στο πρώτο βιβλίο όλα αυτά δίνονταν με την ουδετερότητα της πληροφορίας, τόσο των λέξεων όσο και των εικόνων, στο δεύτερο βιβλίο οι εικόνες απουσιάζουν και οι όποιες πληροφορίες παρέχονται, περνάνε μέσα από το φίλτρο της σχέσης ενός παππού και του εγγονού του. Ετσι το συγκεκριμένο κείμενο μπορεί να διαβαστεί και ως βιβλίο γνώσεων, αλλά και ως το χρονικό μιας σχέσης ανάμεσα σε δύο γενιές που επικοινωνούν μεταξύ τους μέσα από μια καθημερινότητα που την εμπλουτίζει μεταξύ των άλλων και η προσφορά γνώσης του μεγάλου προς τον μικρό. Είναι ένα κείμενο που διαβάζεται με μεγάλο ενδιαφέρον και από έναν ενήλικο - θα έλεγα μάλιστα πως για τον ενήλικο εκείνον που αγνοεί κάθε τι σχετικό με την παλιά ναυσιπλοΐα, ο Βασίλης Κρεμμυδάς γίνεται ένας απολαυστικός συνομιλητής.

Πέρα όμως από τα διάφορα στάδια κατασκευής των καραβιών και των παραμέτρων που καθόριζαν τα ταξίδια τους, το συγκεκριμένο έργο, έτσι όπως στηρίζεται στη σχέση παππού και εγγονού, γίνεται και το μέσο να καταθέσει ο συγγραφέας του τις απόψεις του για τους τρόπους με τους οποίους ένας ενήλικος μπορεί και πρέπει να μεταδίδει τις γνώσεις του σε ένα παιδί.

Ο Βασίλης Κρεμμυδάς διαθέτει μεγάλη πείρα δασκάλου. Δείχνει να γνωρίζει τις ικανότητες πρόσληψης της γνώσης από ένα παιδί και πώς αυτές διαφοροποιούνται, καθώς το παιδί μεγαλώνει. Με έναν άνετο συγγραφικό τρόπο περνάει αυτήν τη γνώση του και στον ενήλικο αναγνώστη του βιβλίου του. Οι απόψεις του τεκμηριωμένες και γι’ αυτό σεβαστές, ακόμα κι αν κάποιος θα μπορούσε να τις χαρακτηρίσει ως ακαδημαϊκές. Θα ήθελα ακόμα να σημειώσω το διάχυτο στοιχείο μιας συγκρατημένης τρυφερότητας που διαπερνά τις σελίδες.

Τελικά, πέρα από τις γνώσεις γύρω από τα καράβια, πέρα από τις απόψεις τις σχετικές με τον τρόπο μεταβίβασης της γνώσης σε ένα παιδί, εκείνο που κάνει αυτό το βιβλίο αξιαγάπητο είναι η σχέση παππού και εγγονού. Ιδιαιτέρως προσεγμένη η όλη έκδοση και απόλυτα ταιριαστή με το ήθος του κειμένου.

 

Μάνος Kοντολέων: Λύνουν οι κάβοι για το ταξίδι της γνώσης - Με καμβά τη σχέση παππού και εγγονού - Για το βιβλίο του Βασίλη Κρεμμυδά: Ωρα καλή στην πρύμνη σου κι αέρας στα πανιά σου, εκδ. Τυπωθήτω 2010 (από την © Καθημερινή, 30.1.2011 - είχε αναδημοσιευτεί και στον ιστότοπο Δυτικός Άνεμος) 

 

2. Με μια συνέντευξη με θέμα την κρίση, που είχε συζητηθεί πολύ (εφημερίδα Το Βήμα, Βασίλης Κρεμμυδάς: Η αστική τάξη το ’βαλε στα πόδια, 16/03/2013), ο Βασίλης Κρεμμυδάς έθετε τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων. Από τις καλύτερες διαγνώσεις των βασικών της κρίσης που έγιναν από Έλληνα διανοούμενο, και μάλιστα αριστερής τοποθέτησης. Χωρίς φόβο, χωρίς αυτολογοκρισίες, χωρίς πολιτικο-παραταξιακούς κομφορμισμούς:

Βασίλης Κρεμμυδάς: Η αστική τάξη το ’βαλε στα πόδια

  

Από την εισαγωγή: Ο διαπρεπής ιστορικός μιλάει στο «Βήμα» για την κρίση και τονίζει ότι «σήμερα έχουμε πολιτικούς του λίγου, του μικρού, που λένε μεταρρυθμίσεις και εννοούν μικροπράγματα»
Ο κ. Βασίλης Κρεμμυδάς είναι ένας απαισιόδοξος συνταξιούχος σε «μια εποχή που χαρακτηρίζεται από ένα περίπου τίποτε στην πολιτική». Το κακό και το δύσκολο σήμερα, υποστηρίζει, είναι «αυτό το παρατεταμένο τέλμα, ότι δεν κινείται τίποτε». Επιπλέον «τούτη η κρίση είναι τόσο συνολική, είναι τόσο πολλά τα χρέη, τόσο μεγάλες οι περικοπές και τέτοια η καταβαράθρωση της αγοράς που δεν έχει καταγραφεί ποτέ άλλοτε πράγμα σαν κι αυτό στην Ιστορία. Αν η κλωστή που συγκρατεί αυτή τη στιγμή την κατάσταση κοπεί, δεν αποκλείεται να οδηγηθούμε σε μεγάλη καταστροφή». «Το Βήμα» τον συνάντησε στο σπίτι του – η θέα προς την Ακρόπολη εκπληκτική – στο κέντρο της Αθήνας. Ο ανήσυχος ιστορικός από τη Μεσσήνη ειδικεύεται στις οικονομικές και κοινωνικές πραγματικότητες του ελληνικού 19ου αιώνα, στην Επανάσταση του 1821 και στον βίο του ελληνικού κράτος κατά τις πρώτες του δεκαετίες. Το 2012 κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Κρίση, πέντε κείμενα» όπου καταπιάνεται με τις δομικές κρίσεις του καπιταλισμού από τη στιγμή που εμφανίστηκαν ως τις ημέρες μας, και πιο πρόσφατα εξέδωσε μια «Σύντομη ιστορία του ελληνικού κράτους», και τα δύο από τις εκδόσεις Καλλιγράφος.

Είμαστε σε κρίση επειδή είναι το κράτος σε κρίση;

«Σε ό,τι ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση, όπου είσαι αναγκασμένος να ανήκεις σε μεγάλες ομάδες, δεν υπάρχει κράτος εντελώς αυτόνομο, αυτοβίωτο. Οι οικονομίες των μικρών και ιδιαίτερα των αδύναμων κρατών είναι εξαρτημένες οικονομικά. Δεν υπήρξε ωστόσο περίοδος που το ελληνικό κράτος δεν χρειαζόταν κάποιο δάνειο. Το δάνειο που λέτε, αυτή η ωραία λέξη, ξεκίνησε με την Επανάσταση παρά το γεγονός ότι η τελευταία έγινε με ελληνικά ιδιωτικά κεφάλαια. Τώρα, αν στην πορεία βρέθηκαν κάποιοι που πήραν τη μερίδα τους και με το παραπάνω, τι τάχα ψαχνόμαστε γιατί χρεοκοπήσαμε. Το κράτος δεν είναι σε φάση ενηλικίωσης όπως λέγεται. Είναι καπιταλιστικό με τα όλα του, απλώς είναι υπανάπτυκτο ως προς τις νοοτροπίες του. Ο μηχανισμός υπόκειται σε εξαρτήσεις ρουσφετολογικές, από αυτό δεν μπορέσαμε να ξεφύγουμε και αυτό οφείλεται στην κακή ποιότητα, το χαμηλό επίπεδο της παιδείας μας. Τώρα για τις παθογένειες που κάθε τόσο συζητούμε αρκεί να σκεφθείτε ότι η μισή Ελλάδα εφέτος γιόρτασε τα 100 χρόνια. Η υπόλοιπη γιορτάζει τα διακόσια βέβαια αλλά και αυτά λίγα είναι».
 

Πόσο σας απασχολούν οι αναλογίες με το παρελθόν;

«Αναλογίες δεν υπάρχουν. Τίποτε από το παρελθόν δεν είναι ίδιο με το σήμερα. Η κρίση η μεγάλη ήταν επί Τρικούπη στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα. Είχαμε όμως τότε μια καινούργια αστική τάξη στην Ελλάδα η οποία δεν το έβαλε στα πόδια όπως η σημερινή αλλά επένδυσε σε νέους τομείς της οικονομίας. Ο Διεθνής Οικονομικός Ελεγχος (1898) που επεβλήθη στη χώρα δεν έκανε την κοινωνία να αισθανθεί δυστυχισμένη όπως σήμερα. Η κατάσταση ήταν εξαιρετικά σοβαρή γιατί δεν ήταν άμεσα τα χρέη που το ελληνικό κράτος δεν μπορούσε να ξεπληρώσει στους δανειστές του αλλά η κρίση της σταφίδας και των δημητριακών την επιδείνωσε. Η (ήδη προσαρτημένη) Θεσσαλία που περίμεναν να λύσει το πρόβλημα επάρκειας της χώρας σε δημητριακά δεν το έλυσε ούτε κατά το ήμισυ. Αυτό γιατί η δομή της παραγωγής ήταν τσιφλικάδικη, είχαμε μια φεουδαρχική νησίδα μέσα σε ένα καπιταλιστικό σύστημα. Αυτό άλλαξε αργότερα με τον Ελευθέριο Βενιζέλο».

  

Για να επιστρέψουμε στο σήμερα, θεωρείτε απλοϊκή τη διάκριση ανάμεσα σε μνημονιακούς και αντιμνημονιακούς;

«Εχουμε χάσει τον μπούσουλα. Εχουμε μπροστά μας συγχρόνως δυνάμεις ίδιες και αντίρροπες. Δείτε τα κόμματα, είναι ίδια και ανόμοια. Είναι όλα, εκτός από κάνα δυό, με την Ευρώπη, όχι όμως με αυτή την Ευρώπη· είναι με την Ευρώπη που οραματίζεται ο καθένας ακόμη και ατομικά. Αυτό είναι διάλυση όμως, το να μην υπάρχει μια συλλογικότητα που να θέλει την ίδια Ευρώπη. Διάλυση όχι μόνο του κοινωνικού ιστού αλλά και της πυξίδας μας, αυτό έχει γίνει σήμερα».

 
Η Ευρώπη, δηλαδή, τα έχει όλα καλώς καμωμένα;

«Η Ευρώπη σήμερα είναι δεξιά. Είτε θα ξυπνήσουν οι κοινωνίες είτε θα πάμε κι άλλο δεξιά. Το δεύτερο συνιστά καταστροφή. Περιμένω πολλά από τη γαλλική κοινωνία. Θεωρώ ότι είναι η μόνη στον κόσμο εν δυνάμει επαναστατική. Την Ευρώπη τη χρειαζόμαστε όμως, επειδή αύριο μπορεί να αλλάξει κατεύθυνση. Είναι γεγονός ότι σε όλες τις χώρες έχουν αναπτυχθεί δυνάμεις αντιδραστικές, που δεν θέλουν την κινητικότητα, να υπάρξει δυναμική προς τα μπρος. Είναι αυτό που μια γνωστή μου Γαλλίδα έλεγε “ψηφίζω συντηρητικά γιατί έχω κάτι να συντηρήσω”».
 
Ανησυχείτε ότι το περαιτέρω βάθεμα της κρίσης θα ενισχύσει τη Χρυσή Αυγή;

«Κάνουν πολλά, μαζεύουν ψήφους και γίνονται συμπαθείς σε ένα λούμπεν κομμάτι της κοινωνίας από κάθε άποψη, σε ανθρώπους αγράμματους, δυστυχισμένους και εσχάτως πάμφτωχους. Εκεί όμως αλίευσε και ο Χίτλερ. Η άνοδός τους έχει να κάνει με το πόσο εφήμερη κοινωνία είμαστε, τη στηρίζουν αυτοί που έχουν την πιο κούντουρη (κοντή σημαίνει), την πιο μίζερη αντίληψη. Και ξέρετε, πάνε στη Χρυσή Αυγή επειδή δεν υπάρχει ένας πολιτικός να τους μαζέψει. Ο Καραμανλής δεν θα τους άφηνε να σηκώσουν κεφάλι αυτούς, ούτε ο Ανδρέας Παπανδρέου».

Με τον κ. Βασίλη Κρεμμυδά συζητήσαμε επί μακρόν και για τους «κυβερνήτες» που είτε πήγαν τη χώρα μπροστά είτε με την πολιτική τους την έβλαψαν. Τέθηκε το ερώτημα «τι χρωστάει στους παλιούς ηγέτες»:

«Ως ιστορικός, εις ό,τι αφορά τον εκσυγχρονισμό, θα πω μονάχα τρία ονόματα: Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, Χαρίλαος Τρικούπης, Ελευθέριος Βενιζέλος». Ο Ιωάννης Καποδίστριας, κατά τα λοιπά, ήταν «αυταρχικός» ενώ ο Ιωάννης Κωλέττης παραμένει «ατεκμηρίωτα κατασυκοφαντημένος». Με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ο Κρεμμυδάς είναι ιδιαιτέρως αυστηρός «επειδή τον έζησα και επειδή πρέπει να τον εξετάζουμε δύο φορές, μία μέχρι το 1963 και μία μετά το 1974». Με τον Ανδρέα Παπανδρέου είναι πιο ανεκτικός. «Αυτός ήταν δύο πράγματα επίσης. Του χρωστάω το γεγονός ότι πλέον δεν κοιτάζω τις γωνίες ψάχνοντας τον χωροφύλακα. Αυτό είναι το ένα. Το άλλο είναι το “Τσοβόλα, δώσ' τα όλα”, ο πλήρης εκτροχιασμός των πολιτικών, των ηθών και των συνειδήσεων. Το ΠαΣοΚ του Ανδρέα Παπανδρέου υπήρξε το Πολυτεχνείο που στράβωσε. Θυμάμαι ακόμη μια γελοιογραφία του Κώστα Μητρόπουλου στις αρχές του 1981 που έλεγε “έφυγαν οι δεξιοί και ήλθαν οι αδέξιοι”». 

 

Ο κίνδυνος: «Πάμε προς τη χειρόπτερη πτώχευση της Ιστορίας». Το βιβλίο του κ. Βασίλη Κρεμμυδά σταματά στην οκταετία του Κώστα Σημίτη.

«Συνέβαλε κι αυτός με την Ευρώπη και την ΟΝΕ. Στο βάθος πίστευε σε μια Ελλάδα μέσα σε όλα, αυτός ήταν ο προσανατολισμός. Είναι βέβαια αλήθεια ότι το μαγαζί έπεσε έξω επί των ημερών του αλλά εξαιτίας των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο νεότερος Καραμανλής, κατά τη γνώμη του ιστορικού, ήταν η τελική καταστροφή από πολλές απόψεις: Από άποψη σπατάλης, πολιτικού ήθους αλλά και γνώσεων ως προς τις αριθμητικές πραγματικότητες, τις ποσοτικές. Πήρε έστω αυτό το υπόλειμμα και το διέλυσε. Ο Γιώργος Παπανδρέου δεν κατάλαβε τίποτε. Η Ιστορία μού έχει φτιάξει συνείδηση πολίτη, ως τέτοιος μιλώ». 

Ο κ. Κρεμμυδάς γράφει ότι «διαφαίνεται ο κίνδυνος, οι υπάρχοντες πολιτικοί να βυθίσουν την ελληνική κοινωνία στη χειρότερη πτώχευση της ιστορίας της». Είχαμε ποτέ χειρότερο πολιτικό προσωπικό; «Οχι. Σήμερα έχουμε πολιτικούς του λίγου, του μικρού, που λένε μεταρρυθμίσεις και εννοούν μικροπράγματα». Ο ίδιος, όταν δεν πηγαίνει «στους καφενέδες» όπου γράφει κατ' αποκλειστικότητα τα λογοτεχνήματα και τα παραμύθια του, μελετά στο γραφείο του: Εκεί μόνο γράφει ιστορία. «Προσφάτως βρήκα ένα κατάστιχο του μεγαλύτερου τοκογλύφου της Πελοποννήσου, πριν από την Επανάσταση. Εκεί να δείτε λεφτά! Σε πέντε χρόνια μέσα, δάνεισε περίπου δυόμισι εκατομμύρια γρόσια· σε δεκατρία με δεκατέσσερα μεγάλα καράβια αντιστοιχούν αυτά, για να σας δώσω να καταλάβετε». 

Τα χρόνια του Παρισιού (στον ιστοχώρο Alterthess): Μια συζήτηση μεταξύ των Σπύρου Ι. Ασδραχά, Αντώνη Μανιτάκη και Νίκου Χατζηνικολάου (παρμένη από τα Ενθέματα της εφημερίδας Η Αυγή). Συζητούν με αφορμή και κυρίως για τον Άγγελο Ελεφάντη, αλλά επίσης για τον Βασίλη Κρεμμυδά, τον Νίκο Πουλαντζά, τον Φίλιππο Ηλιού, τον Νίκο Σβορώνο, τον Georges Haupt, τους Αυστρομαρξιστές, τον Καστοριάδη και για πολλούς άλλους· όπως επίσης για πολλούς ζώντες, όπως π.χ. τον ιστορικό Βασίλη Παναγιωτόπουλο - και εδώ (ιστοχώρος Ιδέες)

Σχεδόν ταυτόχρονα έφυγε και ο αρκετά νεότερος του Β. Κρεμμυδά, επίσης από την «γαλλοθρεμμένη» ομάδα Ελλήνων ακαδημαϊκών της δεκαετίας του 1960, ο οικονομολόγος και νομικός Κώστας Βεργόπουλος. Καθηγητής πολιτικής οικονομίας στη Σορβόννη (1974-1992), στη συνέχεια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και μετά το 2008 στο Πανεπιστήμιο Παρίσι 8.  Εκτός από την πληθώρα επιστημονικών έργων, ήταν πάντοτε (και ιδίως σ΄αυτά χρόνια της κρίσης) πολύ έντονη και η παρουσία του στη δημόσια σφαίρα και στην πολιτική αρθρογραφία.

Το παλιό βιβλίο του Το Αγροτικό Ζήτημα Στην Ελλάδα - Η Κοινωνική Ενσωμάτωση Της Γεωργίας, το οποίο εκδόθηκε λίγο μετά το 1970, παραμένει ακόμη διάσημο. Μολονότι στο βιβλίο παρουσιαζόταν το ελληνικό μικρό αγροτικό νοικοκυριό ως δυνητικά οικονομικά βιώσιμο, πράγμα που δεν επιβεβαιώθηκε τελικά από την «συνέχεια της πραγματικής ιστορίας», το βιβλίο παρουσίαζε ανάγλυφα την εξέλιξη του αγροτικού ζητήματος στην Ελλάδα. Ίσως αποτελεί, ακόμη και σήμερα, την πιο αναλυτική και σημαντική πραγμάτευση αυτής της εξέλιξης, μαζί με τις πολύ παλιότερες μελέτες του Κωνσταντίνου Καραβίδα.

 

Ένα από τα πιο πρόσφατα και ενδιαφέροντα άρθρα του Κ. Βεργόπουλου, στο ελληνόγλωσσο Huffington Post (28.9.2017) είχε ως αφορμή την νέα πολιτική κατάσταση με τις δύσκολες κομματικές ισορροπίες στη Γερμανία, όπως προέκυψε από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2017, ειδικότερα την συνεχιζόμενη διερεύνηση της βατότητας ή μή του «κακοτράχαλου δρόμου» προς την πρασινο-μαυρο-κίτρινη κυβερνητική συνεργασία της «Τζαμάικα». Γράφει όμως κυρίως για τα οικονομικά ζητήματα της ΕΕ, για τις συνακόλουθες πολιτικές εμπλοκές του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, καθώς και για τις παραλυτικές γι' αυτό το εγχείρημα εμμονές που επικρατούν στο σημερινό κεντροδεξιό πολιτικό προσωπικό της Γερμανίας, σε αντίθεση με ό,τι επικρατούσε, διακομματικά, στις εποχές Κόνραντ Αντενάουερ, Βίλι Μπραντ, Χέλμουτ Σμιτ και Χέλμουτ Κολ.

 

Ασφαλώς τα αποτελέσματα των προσφάτων βουλευτικών εκλογών στην Γερμανία δεν προαναγγέλλουν θετικές εξελίξεις για την πορεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ενισχύθηκαν οι ευρωφοβικές πολιτικές δυνάμεις, παρ' όλο που η συνθηματολογία περί γερμανικής αποχώρησης από την ΕΕ περιέρχεται όλο και περισσότερο σε αδιέξοδο και εξασθενεί. Ωστόσο, παρά την εκλογική καταμέτρηση, ένα στοιχείο παραμένει και πιέζει με όλο και περισσότερο αδήριτο τρόπο προς την αντίθετη κατεύθυνση, αυτήν της ενίσχυσης και σταθεροποίησης του ευρωπαϊκού εγχειρήματος και όχι προς την αποδόμηση και εγκατάλειψή του.

Το σημερινό βασικό διακύβευμα για την Ευρωζώνη είναι: να αυξηθεί η συνοχή της νομισματικής περιοχής του ευρώ, να παραμείνει στα σημερινά ανεπαρκή επίπεδα που τροφοδοτούν επαναλαμβανόμενες κρίσεις ή μήπως να μειωθεί με την επιστροφή σε εθνικές προτεραιότητες;

Στην πρόσφατη συνάντησή της με τον νεοεκλεγέντα Γάλλο πρόεδρο, η Γερμανίδα καγκελάριος συμφώνησε στην πρώτη επιλογή και βέβαια δεν θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά, όχι τόσο για ιδεολογικούς και πολιτικούς λόγους, που πάντως έχουν και αυτοί την σημασία τους, αλλά κυρίως για οικονομικούς. Η Γερμανία, πρώτη οικονομία στην Ευρωζώνη, είναι ταυτόχρονα και πρώτη στη συνεισφορά στον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό με καθαρή συμμετοχή περίπου 20 δισ. ευρώ ετησίως, ενώ η γαλλική καθαρή συμβολή ανέρχεται σε μόλις 8 δισ. και η αντίστοιχη βρετανική είχε φθάσει στα 9 δισ. Ωστόσο, για τη δίκαιη αποτίμηση του κόστους της ευρωπαϊκής ενοποίησης για κάθε χώρα μέλος, θα όφειλαν να συνεκτιμηθούν και τα οφέλη που η κάθε χώρα μέλος αντλεί με την συμμετοχή της στο κοινό εγχείρημα. Στο τελευταίο σημείο, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ως προς το ότι η Γερμανία και πάλι, με την μερίδα του λέοντος στο κόστος του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, είναι ταυτόχρονα αυτή που αντλεί και την μερίδα του λέοντος από τα εξ αυτής οφέλη, και πάντως ασύγκριτα περισσότερα από τα επερχόμενα στην Γαλλία και Βρετανία, τόσο εμπορικά όσο και χρηματοπιστωτικά.

Με την ελεύθερη διακίνηση των εμπορευμάτων της, η Γερμανία τοποθετεί εντός της ΕΕ 25% του ΑΕΠ, ενώ η Γαλλία μόλις 12,8% και η Βρετανία 8% των αντίστοιχων ΑΕΠ. Η γερμανική εξαγωγική επίδοση στις αγορές των εταίρων της υπερβαίνει και τον αντίστοιχο μέσο όρο για το σύνολο των χωρών μελών που κυμαίνεται μεταξύ 20% και 22% του συνολικού ευρωπαϊκού ΑΕΠ. Ας σημειωθεί ότι με την υψηλή εξαγωγική επίδοσή της, η Γερμανία αντλεί από την ΕΕ 50% του εξωτερικού εμπορικού πλεονάσματός της. Χωρίς την ελεύθερη πρόσβαση στην αγορά των 450 εκατομμυρίων καταναλωτών και παραγωγών, η Γερμανία δύσκολα θα μπορούσε να επαίρεται για το «ενάρετο» υπόδειγμά της. Με κόστος 20 δισ. ευρώ ετησίως, η ίδια διασφαλίζει ελεύθερες πωλήσεις ύψους σχεδόν 900 δισ. ευρώ.

Παράλληλα, τα χρηματοπιστωτικά οφέλη της από το ευρωπαϊκό οικοδόμημα δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητα, αφού το μέγιστο μέρος των ευρωπαϊκών αποταμιεύσεων συρρέουν σε αυτήν προς αναζήτηση ασφάλειας, με συνέπεια το μηδενικό για αυτήν κόστος του χρήματος, ενώ για τις λοιπές χώρες μέλη αυτό παραμένει οπωσδήποτε υψηλότερο. Κι ακόμη, με τις διαφορές των επιτοκίων μεταξύ των χωρών μελών, η Γερμανία είναι σε θέση να μετατρέπει τις αναγκαίες και σταθεροποιητικές χρηματοδοτήσεις μεταξύ εταίρων στο κοινό νόμισμα σε κερδοσκοπικές επιχειρήσεις εκατοντάδων δισεκατομμυρίων ευρώ. Ακόμη και αν υποτεθεί ότι διπλασιαζόταν, τριπλασιαζόταν ή τετραπλασιαζόταν η καθαρή συμβολή της στην ΕΕ, τα εξ αυτής οφέλη θα παρέμεναν σε κάθε περίπτωση τουλάχιστον 50 με 60 φορές υψηλότερα. Και η ίδια θα είχε κάθε συμφέρον να στηρίζει πραγματικά και όχι κερδοσκοπικά τους εταίρους της στο κοινό νόμισμα, αφού όσο αυτοί και το ευρωπαϊκό σύνολο ανακάμπτουν και σταθεροποιούνται τόσο περισσότερα θα είναι τα οφέλη για την ισχυρή οικονομία της περιοχής.

Παρ' όλα αυτά, το γερμανικό πολιτικό προσωπικό, αυτό που έχει προκύψει ιδίως μετά την ενοποίηση της χώρας (1990), δεν ακολουθεί τους προκατόχους Κόνραντ Αντενάουερ, Βίλι Μπραντ, Χέλμουτ Σμιτ και Χέλμουτ Κολ, οι οποίοι, μαζί με τα οικονομικά οφέλη από την Ευρώπη, δεν έπαυαν να διακηρύσσουν ότι η χώρα τους δεν θα μπορούσε να εξαγοράσει το βεβαρυμένο παρελθόν της παρά μόνον με την πλήρη και ανεπιφύλακτη προσήλωση της στην ευρωπαϊκή προοπτική. Οι σημερινές πολιτικές ηγεσίες παρουσιάζονται ευάλωτες στον εθνικισμό και λαϊκισμό, υπερτονίζοντας το υψηλό κόστος της ευρωπαϊκής ενοποίησης και παρασιωπώντας τα εξ αυτής οικονομικά και πολιτικά οφέλη. Βοηθούσης και της δημογραφικής γήρανσης, όπως της συρροής των μεταναστευτικών ρευμάτων, η ανησυχία των Γερμανών φορολογουμένων σχετικά με το μέλλον τους δεν καθησυχάζει, αλλά εντείνεται μέχρι παράνοιας. Χωρίς όμως να τους εξηγείται υπεύθυνα ότι η Ευρώπη δεν επιβαρύνει την θέση τους, αλλά αντίθετα την βελτιώνει έναντι όλων των άλλων αντιξοοτήτων. Η ενίσχυση της ευρωπαϊκής συνοχής συνεπάγεται επίσης την ενίσχυση της γερμανικής θέσης εντός αυτής. Αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά οι Γερμανοί βιομήχανοι, έμποροι και τραπεζίτες, όπως γνωρίζουν επίσης πολύ καλά ότι μια απαγκίστρωση της χώρας τους από την ευρωπαϊκή προοπτική θα ισοδυναμούσε με άλμα στο κενό και με άνευ προηγούμενου καταστροφή της.

Το ζήτημα πλέον είναι εάν η σημερινή Γερμανία είναι σε θέση να ακολουθήσει το οικονομικό και πολιτικό συμφέρον της ή μήπως θα παραδοθεί, ακόμη μια φορά στην ιστορία της, στην εθνικιστική έπαρση σε πορεία σύγκρουσης με το μέγιστο μέρος της Ευρώπης και με τον υπόλοιπο κόσμο. Η πρώτη είναι η οδός της λογικής προς το συμφέρον όλων, η δεύτερη είναι η οδός του παραλογισμού, που συχνά παρενέβη στην ιστορία αυτής της χώρας, με σοβαρές απώλειες για όλους.

Όσον αφορά την κατεπείγουσα ανάγκη συνοχής στην Ευρωζώνη, αυτό δεν αποτελεί «πονηρό» αίτημα των «χαλαρών» και «απειθάρχητων» εταίρων στο ευρώ εις βάρος «φιλόπονων» και «πειθαρχημένων». Αλλά συνιστά απαράκαμπτη προϋπόθεση για την ομαλή λειτουργία της νομισματικής περιοχής του ευρώ, προς όφελος όλων των εταίρων και ιδίως αυτών που εξ αυτού αντλούν τα περισσότερα οφέλη.

Εάν οι σημερινές πολιτικές ηγεσίες δεν έχουν το απαιτούμενο θάρρος προκειμένου να θεσμοθετήσουν κανόνες για βαθύτερη και λειτουργικότερη συνοχή της νομισματικής περιοχής, θα μπορούσαν τουλάχιστον να συμφωνήσουν στην έκδοση κοινών ευρω-ομολόγων από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ώστε να μην επιβαρύνεται ούτε κατ' ελαχιστον ο Γερμανός φορολογούμενος. Το έργο θα μπορούσε να ανατεθεί είτε στην ΕΚΤ είτε στον ΕΜΣ, με συνέπεια η Ευρωζώνη να μην εμφανίζεται σήμερα ως η πιο υπερχρεωμένη περιοχή του πλανήτη, πράγμα που την καθηλώνει και στους χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης στον κόσμο, ενώ παράλληλα η ανεργία και η κοινωνική δυσπραγία παραμένουν σε υψηλά επίπεδα και η υπολειτουργία του παραγωγικού δυναμικού της σε ακόμη υψηλότερα. Πόσο λογικό είναι να προεξοφλείται η επιλογή του παραλογισμού, όταν δεν έχει καν αρχίσει η νέα διαπραγμάτευση με βάση τους κανόνες της λογικής, του κοινού συμφέροντος και της ιστορίας;

Κώστας Βεργόπουλος: Διαπραγμάτευση ή παραλογισμός; (© Huffington Post, 28.9.2017)