Φιλελευθερισμός: Δικό του το φταίξιμο για την άνοδο των λαϊκιστών

του Γιαν Ζελόνκα
 
© Die Zeit - Jan Zielonka: Liberalismus: Selbst schuld, wenn die Populisten gewinnen (μετάφραση από τα αγγλικά στα γερμανικά του Carsten Luther),12.2.2018

  
Παντού στη Δύση η φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων δέχεται επίθεση, και δικαίως. Θα επιβιώσει μόνον εάν προσφέρει αυτό που δεν μπορούν να δώσουν οι λαϊκιστές: Πειστικές λύσεις.
  

Στις κοινοβουλευτικές εκλογές που θα γίνουν σε λίγες μέρες στην Ιταλία, το Κίνημα των Πέντε Αστέρων του Μπέπε Γκρίλο θα έλθει πρώτο σε ψήφους. Δείχνει πολύ πιο κωμικός από τον Ντόναλντ Τραμπ, τον Βίκτορ Ορμπάν και την Mαρίν Λε Πεν μαζί, τουλάχιστον σε όσους καταλαβαίνουν ιταλικά. Στο κάτω κάτω είναι επαγγελματίας κωμικός. Ωστόσο, αυτοί οι διαφορετικοί πολιτικοί έχουν κάτι κοινό: Είναι αποφασισμένοι να υπονομεύσουν τη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων και την τάξη των πολιτικών που επικρατούν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. 
Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ο φιλελευθερισμός ήταν η μόνη σοβαρή επιλογή, από τη Νέα Υόρκη μέχρι το Ταλίν της Εσθονίας και την Αθήνα. Αυτή η εποχή έχει τελειώσει. Οι αντι-φιλελεύθεροι αντάρτες πανηγυρίζουν για τις εκλογικές τους επιτυχίες όχι μόνον στις μετακομμουνιστικές δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης, αλλά και στις πλουσιότερες ευρωπαϊκές χώρες, όπως είναι η Αυστρία, η Φινλανδία, η Γερμανία και οι Κάτω Χώρες. Μολονότι δεν μπορούν να κερδίσουν στις εκλογές, μπορούν και διαμορφώνουν τον δημόσιο διάλογο και κυριαρχούν στην πολιτική ημερήσια διάταξη, όπως λόγου χάρη κατάφερε με την Brexit ο Νάιτζελ Φάρατζ (Nigel Farage) στο Ηνωμένο Βασίλειο. 

Παναμάς, © Σεργκέι Τούνιν

Οι περισσότεροι από τους φιλελεύθερους που παρέμειναν στην εξουσία υιοθέτησαν μια ήπια εκδοχή λαϊκισμού. Ο Μαρκ Ρούτε (Mark Rutte) στην Ολλανδία και ο Ζεμπάστιαν Κουρτς (Sebastian Kurz) στην Αυστρία στράφηκαν ανοιχτά εναντίον των μεταναστών, ο Εμμανουέλ Μακρόν στη Γαλλία κατέστρεψε τα παραδοσιακά κόμματα και η Τερίζα Μέι (Theresa May) υποστηρίζει ένθερμα την Brexit. Μπορεί ο φιλελευθερισμός να επιβιώσει με τόσο πολλούς μη φιλελεύθερους πολιτικούς-φιγουρίνια μέσα του; Πρέπει οι φιλελεύθεροι να χαίρονται που οι ήπιοι λαϊκιστές νίκησαν τους σκληρούς λαϊκιστές; Μέχρι και στην ευημερούσα και σταθερή Γερμανία, η δεξιά εθνικιστική AfD κατέκτησε με την πρώτη σχεδόν 100 έδρες στην Ομοσπονδιακή Βουλή.

Σήμερα, όλοι οι πυλώνες της φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων δέχονται επίθεση: Η κοινοβουλευτική δημοκρατία και το ελεύθερο εμπόριο, η μετανάστευση και η πολυπολιτισμική κοινωνία, η ιστορική αλήθεια και η πολιτική ορθότητα, τα μετριοπαθή πολιτικά κόμματα και τα κατεστημένα Μέσα Ενημέρωσης, η πολιτισμική ανοχή και η θρησκευτική ουδετερότητα. Η ΕΕ, η ναυαρχίδα του φιλελεύθερου εγχειρήματος, δέχεται την πιο βάναυση επίθεση για τα πορώδη σύνορα της, για το καταναγκαστικό νομισματικό της σύστημα, για τον κοσμοπολιτικό της πολιτισμό και για μια γραφειοκρατική πολιτική που βλέπει από απόσταση και αφ΄ υψηλού τους απλούς πολίτες.  

Λαϊκισμός © Σεργκέι Τούνιν

Ιδεολογία της εξουσίας και της εξουσιοδότησης

Οι φιλελεύθεροι δεν μπορούν να καταλάβουν πώς γίνεται και συμπολίτες τους υπερψηφίζουν ένα τόσο καταστρεπτικό πολιτικό πρόγραμμα. Γιατί απορρίπτουν τις τόσο πολλές επιστημονικές αποδείξεις για τα οφέλη του ελεύθερου εμπορίου, της [ευρωπαϊκής] ολοκλήρωσης, ακόμη και της μετανάστευσης; Γιατί επικρατούν αμφιλεγόμενοι πολιτικοί εις βάρος φωτισμένων και έμπειρων; Ο Beppe Grillo το εξήγησε ορθά κοφτά: «Δεν μπορείτε να καταλάβετε τη γέννηση και την άνοδο του Κινήματός μου, επειδή μεταφράζετε τα πάντα στη δική σας γλώσσα. Απλά, έχετε αποκοπεί από την πραγματικότητα». Είναι απλό. Οι φιλελεύθεροι και οι λαϊκιστές αμφισβητίες τους προέρχονται από διαφορετικά σύμπαντα. 

Τις τελευταίες δεκαετίες, ο φιλελευθερισμός δημιούργησε ένα δικό του παράδοξο σύμπαν, με τους δικούς του κανόνες και τη δική του λογική. Ο φιλελευθερισμός έγινε μια ιδεολογία της εξουσίας και της εξουσιοδότησης. Τώρα πια, δεν είναι μια ιδεολογία εκείνων που καταπιέζονται από το κράτος· είναι μια ιδεολογία του κράτους, όπως το διαχειρίζονται τα κεντροαριστερά και τα κεντροδεξιά κόμματα του κατεστημένου πολιτικού φάσματος. Φιλελευθερισμός δεν είναι πια η υπεράσπιση των μειοψηφιών από τις πλειοψηφίες. Φιλελευθερισμός είναι τώρα, να εξηγούν και να υπαγορεύουν στις πλειοψηφίες τι είναι καλό για αυτές, οι μειοψηφίες: Επαγγελματίες πολιτικοί, δημοσιογράφοι, τραπεζίτες και εμπειρογνώμονες του Jet-Set. 
Καθώς όλο και περισσότερες αρμοδιότητες μεταβιβάζονται σε θεσμικά όργανα που δεν εκλέγονται από πλειοψηφίες και δεν λογοδοτούν σ΄ αυτές, όπως είναι τα συνταγματικά δικαστήρια, οι κεντρικές τράπεζες και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι φιλελεύθεροι έχουν καταφέρει να αποστερήσουν τους ψηφοφόρους από το να έχουν λόγο στην πολιτική. Με την ιδιωτικοποίηση και την απορύθμιση της οικονομίας, παρεμποδίζουν αποτελεσματικά τους ψηφοφόρους από το να αλλάζουν την κατεύθυνση της οικονομικής πολιτικής. Εκτός αυτού, οι φιλελεύθεροι έχουν διαδώσει στους άλλους το δικό τους ατομιστικό πρότυπο για την κοινωνία, την δική τους ερμηνεία της ιστορίας, τις αγαπημένες τους κινηματογραφικές ταινίες, ακόμη και τις δικές τους διατροφικές συνήθειες· και μερικοί θα έλεγαν, πως όλα αυτά τα έχουν επιβάλλει στους άλλους.

Μετά το 1989 ο φιλελευθερισμός είναι μια Βίβλος δια πάσαν χρήσιν, που καθορίζει τι είναι σωστό και τι είναι λάθος σε μια κοινωνία, και όχι μόνον ένα εγχειρίδιο για να κερδίζεις χρήματα. Ο φιλελευθερισμός ορίζει τί είναι λογικό, τί είναι κατάλληλο και τί ακατάλληλο. Όπως όλες οι ισχυρές ιδεολογίες, ο φιλελευθερισμός ορίζει τί είναι κανονικότητα και τί όχι. Τώρα, οι αντάρτες της πολιτικής δεν αντιπολιτεύονται απλά και μόνον τους φιλελεύθερους πολιτικούς, αλλά αψηφούν ολόκληρη τη λογική του φιλελευθερισμού. Προσπαθούν να εισαγάγουν μια νέα κανονικότητα. Προσπαθούν να απορρίψουν τις φιλελεύθερες αλήθειες. Προσπαθούν να μεταθέσουν την Ευρώπη και τις ΗΠΑ σε ένα άλλο πολιτικό σύμπαν

Τώρα ανώφελη διαμαρτυρία © Σεργκέι Τούνιν

Οι φιλελεύθεροι προτιμούν να κατηγορούν και όχι να σκέπτονται για τις δικές τους ευθύνες

Οι αντάρτες της πολιτικής δεν έχουν χαρισματικούς ηγέτες ούτε ελκυστικά πολιτικά προγράμματα. Κερδίζουν έδαφος επειδή το φιλελεύθερο κατεστημένο ενεργεί σήμερα με φοβερή πολιτική ανεπάρκεια. Οι φιλελεύθεροι προτιμούν να κατηγορούν, να επιρρίπτουν ευθύνες σε άλλους, όχι να αυτοστοχάζονται και να σκέπτονται για τις δικές τους ευθύνες. Ξοδεύουν τον περισσότερο από το χρόνο τους για να ερμηνεύσουν την άνοδο του λαϊκισμού και όχι την παρακμή του φιλελευθερισμού. Αρνούνται να κοιτάξουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη και να αναγνωρίσουν τις δικές τους αδυναμίες, αυτές που οδήγησαν στην άνοδο του λαϊκισμού στη Δύση. 
Δεν ήταν στην εξουσία λαϊκιστές όταν κατέρρευσαν οι χρηματοπιστωτικές αγορές. Δεν εισέβαλαν λαϊκιστές με στρατό σε άλλες χώρες με βάση πλαστά αποδεικτικά στοιχεία. Και δεν ήταν λαϊκιστές εκείνοι που παρέδωσαν στη συνέχεια τις χώρες αυτές στα χέρια τοπικών πολέμαρχων, για να τις καταστρέψουν. Φιλελεύθεροι, όχι λαϊκιστές, είναι αυτοί που ανέχθηκαν τη φοροδιαφυγή και την διογκούμενη κοινωνική ανισότητα· φιλελεύθεροι, όχι λαϊκιστές καταδίωξαν τα «βαθιά λαρύγγια» που ξεσκέπασαν και δημοσιοποίησαν δυσάρεστες αλήθειες· φιλελεύθεροι, όχι λαϊκιστές, έφθασαν ακόμη και να βασανίζουν κρατούμενους. Όλα αυτά έθεσαν σε κίνδυνο τις φιλελεύθερες αξίες. Μετέτρεψαν το ωραίο φιλελεύθερο ενυδρείο σε βραστή ψαρόσουπα. Δεν είναι καθόλου παράδοξο που οι ψηφοφόροι αναζητούν μια εναλλακτική λύση.
Άν θέλουν να σταθούν πάλι στα πόδια τους, οι φιλελεύθεροι πρέπει να επανεξετάσουν τις αντιλήψεις που έχουν για τη δημοκρατία, για τον καπιταλισμό και για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Δεν θα αρκεί να κηρύττουν αφηρημένες φιλελεύθερες αρχές και να επικρίνουν τους αντι-φιλελεύθερους αντιπάλους. Μια νέα εκδοχή ανοικτής κοινωνίας πρέπει να αντικατοπτρίζει την πολυμορφία, την ετερογένεια και τον υβριδικό χαρακτήρα μιας Ευρώπης που μορφοποιείται από την παγκοσμιοποίηση και την ψηφιακή επανάσταση. Οι φιλελεύθεροι πρέπει να κάνουν ό,τι δεν μπορούν να κάνουν οι λαϊκιστές: Πρέπει να αναπτύξουν ένα πειστικό όραμα για το πώς μπορούν να τεθούν υπό έλεγχο τα πολύπλοκα ευρωπαϊκά δίκτυα, που διαπερνούν τις εθνικές νομοθεσίες και τα εθνικά σύνορα.
Αυτό χρειάζεται περισσότερη προσπάθεια από το να προσεύχονται γονατιστοί για να κατέβουν πάλι στον κόσμο μας ως σωτήρες ο Καρλ Πόπερ (Karl Popper) και ο Τζων Μαίηναρντ Κέυνς (John Maynard Keynes). Για να σταθούν ξανά στα πόδια τους, οι φιλελεύθεροι πρέπει επίσης να αλλάξουν τους ηγέτες τους, διότι δεν είναι δυνατό να εμπιστευθούν την ανανέωσή τους σε εκείνους που έθεσαν σε κίνδυνο, ή και πρόδωσαν, το φιλελεύθερο εγχείρημα. Προπαντός, οι φιλελεύθεροι πρέπει να παραδεχτούν τα λάθη τους. Αντί να κατηγορούν τους ψηφοφόρους που ψηφίζουν λαϊκιστές αντάρτες, οι φιλελεύθεροι  πρέπει να προσπαθήσουν να ξαναγίνουν αξιόπιστοι στους ψηφοφόρους.

Ο Jan Zielonka (1955) είναι Πολωνός καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής στην Οξφόρδη και Ralf Dahrendorf Fellow στο St. Antony's College του ίδιου Πανεπιστημίου. Σπούδασε νομική και πολιτικές επιστήμες στα Πανεπιστήμια του Βρόκλαβ και της Βαρσοβίας (1977-1981). Έχει εργαστεί ως καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Βαρσοβίας, του Λέιντεν (Ολλανδία) και στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας. Αντικείμενα της διδασκαλίας και έρευνάς του είναι η ευρωπαϊκή πολιτική και κοινωνία, με επίκεντρα τη Συγκριτική Πολιτική, τις Διεθνείς Σχέσεις και τη Θεωρία της Πολιτικής.
Σήμερα διευθύνει ένα μεγάλο διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα με θέμα τα Μέσα Ενημέρωσης και τη δημοκρατία στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Έχει δημοσιεύσει 17 βιβλία, εκ των οποίων 5 μονογραφίες. Αρθρογραφεί τακτικά σε περιοδικά και εφημερίδες. Εργασίες του έχουν δημοσιευτεί στην Αγγλική, Πολωνική, Ρωσική, Κινεζική, Σλοβακική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική και Γαλλική γλώσσα.

Γιαν Ζελόνκα, στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:
 
Brexit: Τις επιπτώσεις θα τις υποστούν οι πολίτες και στις δύο πλευρές της Μάγχης. Οι δράστες υπεκφεύγουν - τώρα και δια των πρόωρων εκλογών (Απρίλιος 2017)

  

  

Αρθρογραφία του Γιάν Ζελόνκα στην εφημερίδα Die Zeit
 
Ο Ζελόνκα στον ιστοχώρο Can Europa make it? - Open Democracy
 
The European Union today inhibits integration instead of enabling it - A conversation with Jan Zielonka (Res Publica Nowa/Visegrad Insight 1/2016|9, Green European Journal και Eurozine)
 
Green European Journal, άρθρα του Γιαν Ζελόνκα