Στο βιβλίο του για τον Καρλ Σμιτ Ένας Επικίνδυνος Νους (A Dangerous Mind - Carl Schmitt in Post-War European Thought), ο Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ (Jan-Werner Müller) υπενθυμίζει ότι «ο φιλελευθερισμός ήταν αρχικά θεωρία για μια μεταβατική περίοδο στην πολιτική, στην κοινωνία και στην οικονομία. Ο Μπενζαμέν Κονστάν, η Μαντάμ ντε Σταέλ και ο Αλεξίς ντε Τοκβίλ [στην εποχή αμέσως μετά τη Γαλλική Επανάσταση] είδαν ως πρόκληση τη διαχείριση της μετάβασης από τη φεουδαρχική κοινωνία σε ένα φιλελεύθερο συνταγματικό κράτος. [Αργότερα] με τον Μπένθαμ, τον Μιλ και άλλους, ο [φιλοσοφικός και πολιτικός] φιλελευθερισμός έγινε μια αφήγηση επικεντρωμένη σε ιδέες περί προόδου και ορθολογικότητας. Τελικά, στον 20ό Αιώνα, εκφράστηκε προπαντός ως ηθική φιλοσοφία για μια δίκαιη και εύτακτη κοινωνία [...] Ο φιλελευθερισμός είναι και τώρα μια πολύ αφηρημένη θεωρία· κατασκευάζει πρότυπα που επικεντρώνεται σε ηθικά ζητήματα ιδωμένα sub specie aeternitatis [υπό την οπτική γωνία της αιωνιότητας]».
Η Τζούντιθ Σκλαρ (Judith Shklar), Λετονή με καταγωγή από εβραϊκή οικογένεια, κοριτσάκι όταν ο Ναζισμός έσπερνε φόβο σε όλη την Ευρώπη, βρέθηκε πρόσφυγας στη Σουηδία και μετά, μέσω Υπερσιβηρικού Σιδηροδρόμου, στην Ιαπωνία, στον Καναδά και στις ΗΠΑ, όπου βρήκε μια νέα πατρίδα. Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, έγραψε το 1989 για έναν φιλελευθερισμό διαφορετικό, ανοίκειο τότε αλλά και τώρα στους ιδεολόγους φιλελεύθερους, ο οποίος δεν εκπηγάζει από φιλοσοφικές και πολιτικές ιδέες και μεγάλες αφηγήσεις περί προόδου ή από αντιλήψεις περί δικαίου, ούτε και από κοινωνικές στοχοθετήσεις για οικονομική μεγέθυνση και υλική ευημερία μέσω χειρισμού των φυσικών και ανθρώπινων πόρων. Το «έτος των θαυμάτων» 1989, την ώρα που οι ιδεολόγοι εόρταζαν αυτό που εξέλαβαν ως παγκόσμιο θρίαμβο μιας φιλελεύθερης τάξης πραγμάτων και είχαν ήδη αρχίσει να οραματίζονται πάλι το «τέλος της ιστορίας», εκείνη έγραφε για έναν αμυντικό, στοιχειώδη αλλά απτό πολιτικό φιλελευθερισμό, που έχει ως αφετηρία και κίνητρο τον Φόβο. Πόσο διαψεύσθηκαν και εκτέθηκαν εκείνοι οι θριαμβολογούντες ιδεολόγοι! Αλλά και πόσο δυσκολεύει η Σκλαρ φιλελεύθερους και αντιφιλελεύθερους, ιδίως τώρα που ο καταστροφικός πόλεμος μεγάλης κλίμακας επέστρεψε στην Ευρώπη!
 |
| Judith «Dita» Nisse Shklar, 1928-1992 |
Ας επιστρέψουμε στα συμπεράσματα που αντλεί ο Γ.-Β. Μύλλερ μετά από την εξέταση της πιο ευφυούς, δραστικής και επιδραστικής αντιφιλελεύθερης πολιτικής επιχειρηματολογίας του 20ού Αιώνα, του έργου του Καρλ Σμιτ, υπό το φως των συμβάντων στον αιώνα του Σμιτ και στον τωρινό. Ζητούμενο είναι, λέει ο Μύλλερ, ένας φιλελευθερισμός «όχι γραμμικός ή ιμπεριαλιστικός», που θα αναγνωρίζει τον «ιστορικό ανταγωνισμό και την ενδεχομενικότητα», που θα γνωρίζει ότι «η πολιτική διαφοροποίηση είναι η ουσία της πολιτικής» και «θα εμπλέκεται σε ευεργετικό, φιλάνθρωπο αγώνα» με τον αντίπαλο – με τον «εχθρό», στη γλώσσα του Καρλ Σμιτ.
Ο Μύλλερ παραπέμπει στο βιβλίο της Σκλαρ Ordinary Vices, όπου αυτή τονίζει πόσο δύσκολο είναι, αλλά εξαιρετικά σημαντικό για την πολιτική, το να αντέχεις «τις αντιφάσεις, την πολυπλοκότητα, την ποικιλότητα και τις διακινδυνεύσεις που συνεπάγεται η ελευθερία». Αυτό είναι, άλλωστε, μέγα πολιτικό μάθημα που διαρκώς παραδίδει η ιστορία. Ίσως ο αμυντικός φιλελευθερισμός της Σκλαρ θέτει στους φιλελεύθερους, και σε άλλους, ζητήματα εξίσου δύσκολα και κρίσιμα με εκείνα που τους έθεσε από αντιδιαμετρικά αντίθετη σκοπιά, με την ριζικά αντιφιλελεύθερη πολιτική θεωρία του, ο ευφυής αλλά «επικίνδυνος» νους του Καρλ Σμιτ, ο οποίος βέβαια δεν ήταν δημοκράτης.
Η μικρή «χειροπιαστή ουτοπία» της Σκλαρ είναι άμυνα κατά της δυστοπίας. Προπαντός βλέπει ως κίνδυνο τη σκληρότητα που μπορεί τόσο εύκολα να ξεπηδήσει από την ισχύ του Σμιτιανού Κυρίαρχου, δηλαδή από το κράτος και τα όργανά του, αλλά η Σκλαρ δεν είναι καθόλου αντικρατική και δεν προτείνει «μικρό κράτος» ή «κράτος νυχτοφύλακα». Αντίθετα: Για να εξοριστεί ο φόβος, ζητά ένα μάχιμο παρεμβατικό κράτος, ένα ισχυρό οχυρό κατά της πολιτικής σκληρότητας, που πρέπει να είναι ταυτόχρονα ανακατανεμητικό κράτος, κράτος πρόνοιας. Η Σκλαρ δεν έχει ιδεολογικές ή ιδεαλιστικές αυταπάτες. Ξέρει καλά ότι η άλλη πλευρά του νομίσματος της πολιτικής σκληρότητας είναι πάντα η κοινωνική σκληρότητα. Ο δικός της φιλελευθερισμός πρώτα-πρώτα επιτάσσει να βλέπουμε τα πάντα, ακόμη και αυτά που θεωρούμε επιτυχίες ή επιτεύγματα, από την οπτική γωνία του αδικούμενου, του άτυχου και του πιο αδύναμου.
Η «επιτάχυνση της ιστορίας» είναι τώρα ακόμη μεγαλύτερη από του 1989, αλλά έγινε πια φανερό ότι ο δρόμος της δεν είναι μονής κατεύθυνσης. Για πολλοστή φορά πληροφορούμαστε ότι η επιτάχυνση της ιστορίας μπορεί να έχει είτε θετικό είτε αρνητικό πρόσημο· παραμένει όμως αμφίβολο άν η επανάληψη είναι αποτελεσματική μέθοδος μάθησης.
Τώρα φανερώθηκαν πολύπλοκες προκλήσεις που ήταν αόρατες για την πολιτική του 1989 και επανεμφανίζονται παλιές. Τί γίνεται, όταν ελευθερίες των σημερινών ανθρώπων θεωρούμενες τώρα ως εύλογες, είναι πια επιστημονικά βέβαιο (κλιματική αλλαγή) ότι δεν είναι συμβατές με ζωτικής σημασίας ελευθερίες των απογόνων μας; Μπορεί να έχει αξιώσεις εγκυρότητας από τη σκοπιά της ελευθερίας η επιταγή για διαρκή οικονομική μεγέθυνση, επιταγή ουτοπικού τύπου, και εξαρχής ασύμβατη με έναν πολιτικό φιλελευθερισμό του φόβου; Τί γίνεται όταν ως αντίπαλο δέος της ελεύθερης αυτοδιάθεσης των πολιτών μιας ευρωπαϊκής χώρας, εμφανίζεται - τί άλλο; - ο φόβος της «οικονομικής στασιμότητας» σε όλη την Ευρώπη, ή και φόβος πράγματι ριζικός, ο φόβος της πείνας σε ολόκληρη την Αφρική; Αλλά εδώ επανεμφανίστηκε ο κατεξοχήν φόβος: Ο κίνδυνος πυρηνικού πολέμου, άρα και ενός τύπου πολιτικής ως «σχέσης με τον εχθρό» που είναι αδύνατο να οδηγήσει σε νικητή και ηττημένο.
Τίθεται όμως και το ιστορικο-πολιτικό ερώτημα εάν οι πολλαπλοί διάχυτοι φόβοι στη ρευστή κοινωνία της διακινδύνευσης (βλ. Ζίγκμουντ Μπάουμαν, Ούλριχ Μπεκ) θα αποδειχθούν εξίσου δραστικοί παραγωγοί πολιτικής όπως οι απτοί φόβοι του 20ού Αιώνα και όπως οι ελπίδες τριών αιώνων γεμάτων μεγάλες θετικές ουτοπίες, του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού ή του κομμουνισμού.
'Εχει σήμερα κάποια αξία μια τέτοια αντίληψη περί πολιτικής, γεννημένη στο τέλος του διπολισμού και του Ψυχρού Πολέμου, ένας μινιμαλιστικός φιλελευθερισμός μόνον «από πετσί και κόκαλα» («bare bones liberalism»), στερημένος από τους μύες της ιδεολογίας και της μεγάλης ουτοπίας; Άραγε, μπορεί ένας αμυντικός φιλελευθερισμός του φόβου να αντιμετωπίσει από πιο ευνοϊκή θέση πολυπλοκότητες, αντιφάσεις και διακινδυνεύσεις, απέναντι στις οποίες άλλοι φιλελευθερισμοί, επιθετικοί ή και «ιμπεριαλιστικοί», όπως ο κλασικός φιλοσοφικο-ιδεολογικός και ο κοινωνικο-οικονομικός (ιδίως της αγοραίας ριζοσπαστικής μορφής που πήρε μετά το 1980), αποδείχθηκαν – όπως ακριβώς άλλες, αντίπαλες πολιτικές φιλοσοφίες - αδύναμοι, ουτοπικοί με την πιο αρνητική σημασία της λέξης; Ή μήπως έχει αξία ο πρώτος, ο φιλελευθερισμός για δυστοπικές εποχές, ακριβώς επειδή βιώνουμε ήδη τη δυστοπία, στην οποία συνέργησαν τα μέγιστα οι δεύτεροι;
Γ. Ρ.
Judith Shklar: The Liberalism of Fear
Seyla Benhabib: Judith Nisse Shklar, Biographical Memoirs
Andreas Hess: The Political Theory of Judith N. Shklar
Jacob T. Levy: Who’s Afraid of Judith Shklar?
Jan-Werner Müller: Fear and Freedom: On «Cold War Liberalism»
Stanley Hoffmann: Ευρώπη για τους σωστούς λόγους (στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση, Οκτώβριος 2015) Jan-Werner Müller: A Dangerous Mind - Carl Schmitt in Post-War European Thought
Ηannes Βajohr: The Sources of Liberal Normativity
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου