«Ανάμεσα στον εύγλωττο ουμανισμό και στην αναλφάβητη βαρβαρότητα» (Τόμας Μαν, Το Μαγικό Βουνό)*

O Τόμας Μαν άρχισε να γράφει το Μαγικό Βουνό το 1912-13. Τα Βαλκάνια κάπνιζαν, όλη η Ευρώπη μύριζε ήδη μπαρούτι, σε λίγο άρχισε ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος που ξεκλήρισε τη νεολαία της ηπείρου στα χαρακώματα του Βελγίου, της Ουκρανίας, του Καϊμάκτσαλαν, της Καλλίπολης. Το μυθιστόρημα ολοκληρώθηκε μετά από 12 χρόνια, το 1924, ενώ ακόμη αναδυόταν από τα χώματα η μυρωδιά του αίματος, ωστόσο μπορούσε να γίνει κι ένας πρώτος ψύχραιμος απολογισμός. Ο Τόμας Μαν έκανε τον δικό του. Ο γιός του μεγαλεμπόρου από το Λύμπεκ και της Γερμανο-Βραζιλιάνας συγγραφέως, ο «απολιτικός στοχαστής», ο κήρυκας της αντιδιαφωτιστικής πολιτισμικής απαισιοδοξίας, ο προπαγανδιστής ενός ιδιαίτερου εθνικού δρόμου (Sonderweg) της Γερμανίας, υποκλίθηκε στα επιχειρήματα του αδελφού του και ιδεολογικού αντιπάλου του, του Χάινριχ Μαν. Ο Τόμας Μαν άλλαξε κι έγινε άλλος άνθρωπος: Μαχητικός δημοκράτης, διεθνιστής, σκυταλοδρόμος του Διαφωτισμού. Όμως η μεγάλη πλειοψηφία του πολιτικού προσωπικού των ευρωπαϊκών χωρών - συντηρητικοί, εθνικιστές, φιλελεύθεροι ή κομμουνιστές μετά τον Λένιν - και οι εθνικές ή υπερεθνικές οικονομικές ελίτ της ηπείρου, έκαναν άλλους, δικούς τους απολογισμούς. Συνέχισαν απτόητοι, καθένας στο δρόμο του δικού του στενού συμφέροντος. Δεκαπέντε χρόνια μετά, η Ευρώπη μπήκε υπνοβατώντας στο δεύτερο σφαγείο και ολοκαύτωμα, χειρότερο του πρώτου.

Το Μαγικό Βουνό, το κλασικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στο Νταβός, απεικόνισε την αυτοκαταστροφή του Διαφωτισμού και τα δεινά της ηπείρου μας στο πρώτο μισό του 20ού Αιώνα. Ωστόσο, μέσα από τις στάχτες της καμένης ηπείρου, ο ουμανισμός αναδύθηκε σαν φοίνικας μετά το 1945 φωνάζοντας «ποτέ ξανά». Και δυνάμωσε τη χειροπιαστή ουτοπία της ενωμένης Ευρώπης.

Στη συνέχεια, το χιονισμένο Νταβός, το σανατόριο για ευκατάστατους φυματικούς, έγινε τόπος-σύμβολο του καπιταλιστικού πνεύματος της μεταπολεμικής εποχής, η σκηνή όπου συναθροίζονται και ιερουργούν οι λειτουργοί του. Παντοδύναμοι μεγαλοεπιχειρηματίες και πανίσχυροι ή λιγότερο ισχυροί πολιτικοί ηγέτες. Και τώρα τί; Μέχρι και η ίδια η σκηνή φαίνεται να «γέρνει». Μαζί με όλο το τοπίο. Αλλά οι πολλοί και προεξάρχοντες λειτουργοί της θρησκείας του χρήματος και τα πολιτικά τους εξαπτέρυγα συνεχίζουν απτόητοι ευθεία μπροστά. Υπνοβατούν όπως άλλοτε.

Μόνον λίγοι από το ιερατείο, εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα, προβληματίζονται μήπως η νέα «φυματίωση» πλανητικής κλίμακας, η εμπύρετη κλιματική κρίση, προσβάλλει - όπως η άλλη, η παλιά - όχι μόνον τον πλανητικό Νότο, αλλά και τους «ευκατάστατους». Και προβληματίζονται μήπως ο διαβρωτικός μύκητας της οικονομικής ανισότητας, ταξικής και διαγενεακής, σαπίσει το κλαδί που πάνω του κάθονται. Αυτοί ανοίγουν χαραμάδες στις ερμητικές πύλες του ναού, μήπως και κάνει καλό στην υγεία του καπιταλισμού ο ψυχρός καθαρός αέρας. Έτσι, εισβάλλουν στο άδυτο ακόμη και τα κινήματα των νεότατων γενεών για το κλίμα και την κοινωνική δικαιοσύνη: Είναι ανυπόμονα, γιατί ξέρουν ότι δεν υπάρχει χρόνος, και, όπως λέει η νεαρή πολιτική επιστήμονας από την Αργεντινή Alyssa Battistoni, ο αγώνας εναντίον της αλλαγής του κλίματος θα κριθεί και θα κερδηθεί - ή θα χαθεί, και θα υποστούμε τις συνέπειες - εντός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, όχι στο όποιο «μετά», εάν και όταν υπάρξει Και είναι διψασμένα για επιρροή στη δημόσια συζήτηση, γιατί ξέρουν ότι εκεί γεννιέται η πραγματική πολιτική ισχύς.  

Μήπως χτύπησε πάλι η ώρα για επιχειρήματα, για ρητορική που αστράφτει, για μονομαχίες στρατηγικής και αγώνες για να κατακτηθούν καρδιές και πνεύματα; Τότε, στον καιρό του Τόμας Μαν, με τον Νάφτα, τον Σετεμπρίνι, τη μαντάμ Σωσά και τον Πέπερκορν, οι ουμανιστές ηττήθηκαν· Οι βάρβαροι έθαψαν τα άνθη της Ευρώπης στα χαρακώματα του Βερντέν και του Γκρόντεκ και τα φαρμάκωσαν με τα αέρια στη Φλάνδρα. Ως πρόλογο σκότωσαν τον Ζαν Ζωρές σ' ένα καφέ της Μονμάρτρης και ως επίλογο πέταξαν τη Ρόζα Λούξεμπουργκ σ΄ ένα ποτάμι του Βερολίνου.

Στρατιωτικά Κοιμητήρια νεκρών του Α' Παγκοσμίου Πολέμου:

Το Αγγλικό Κιρέτσκιοϊ-Χορτάκιοϊ (Εξοχή/Ασβεστοχώρι Θεσσαλονίκης),

το Γαλλικό και Σερβικό (Ζέιτινλικ, οδός Λαγκαδά στη Θεσσαλονίκη)

Ποιοί θα νικήσουν τώρα; Ποιοί έχουν αντοχή και μυαλό παρθένο, απρόσβλητο από τις εγωκεντρικές αξίες και το άπληστο, ηδονιστικό πνεύμα της εποχής μας, ώστε να μην υπνοβατούν, να πολεμούν σαν Τολκινικοί ήρωες μέσα στα κάστρα του Άρχοντα; Άραγε, σαν μια αντιστροφή του Σαββοπουλικού Canto, τώρα «οι ανήλικοι μας παίρνουν στον ώμο, ενώ κι αυτοί ψάχνουν το δρόμο»; Και ποιός νέος Τόμας Μαν, ποιός συγγραφέας, δραματουργός ή σκηνοθέτης του καιρού μας θα μπορέσει να απαθανατίσει αυτούς τους επικούς αγώνες και την τωρινή ιστορική στιγμή;

Ο νηφάλιος απολογισμός της Γκρέτα Τούνμπεργκ ακούγεται πικρός: «Εδώ κι ένα χρόνο, τα φώτα πέφτουν πάνω μου, τα λόγια μου ακούγονται, όμως στην πράξη καμία πρόοδος». Και τι θα άλλαζε στο Νταβός; «Δεν περίμενα δα και τίποτε καλύτερο», συμπληρώνει. Όμως «εάν οι παλαιότερες γενεές δεν θέλουν να συνεργαστούν μαζί μας για να βρούμε μαζί λύσεις, τότε εμείς πρέπει να εξεγερθούμε», είπε αγέρωχα μέσα στο ναό του Νταβός η 18χρονη Νατάσα Μουάνσα (Natasha Mwansa) από την αφρικανική Ζάμπια. 

Ξέρουν καλά τι συμβαίνει εδώ: Απλά και μόνον αγώνας για κυριαρχία στη δημόσια συζήτηση. Αλλά η Χάννα Άρεντ μας έμαθε πώς όποια πλευρά καταφέρει να ορίσει την ημερήσια διάταξη, δημιουργεί πολιτική ισχύ για τον εαυτό της. 

«Ισχύς δημιουργείται μόνον εκεί όπου οι λόγοι και τα έργα δεν έχουν πάρει διαζύγιο, μόνον εκεί όπου οι λόγοι δεν είναι κενοί και τα έργα δεν είναι βάναυσα, εκεί όπου οι λόγοι δεν χρησιμοποιούνται για να βιάζουν και για να καταστρέφουν αλλά για να εγκαθιδρύουν σχέσεις και να δημιουργούν νέες πραγματικότητες. Η ισχύς είναι εκείνη που διασφαλίζει την ύπαρξη της δημόσιας σφαίρας, την δυνατότητα να υπάρχει ο χώρος της εμφάνισης, μέσα στον οποίο αλληλεπιδρούν άνθρωποι που δρουν και ομιλούν»  (Hannah Arendt: The Human Condition, Σικάγο, University of Chicago Press, 1958, σελ. 200 - ελλ. μτφ: Η ανθρώπινη κατάσταση - Vita activa - μτφ. Στ. Ροζάνης, Γ. Λυκιαρδόπουλος, 1986, 2009)

Μόνον έτσι αλλάζουν οι συσχετισμοί δύναμης και συγκεντρώνονται δυνάμεις για τους διαρκείς αγώνες που έρχονται, ειρηνικά όπλα για διεκδίκηση της πολιτισμικής ηγεμονίας. Η πραγματική πολιτική ισχύς δεν βγαίνει «από την κάννη του τουφεκιού», αλλά στηρίζεται σε κοινές πεποιθήσεις, δηλαδή «σε μια γνώμη επί της οποίας πολλοί συμφωνούν δημοσίως»· δημιουργείται εκεί όπου πολλοί καταλήγουν αβίαστα σε συμφωνία για να δράσουν με συγκεκριμένο τρόπο.
Ό,τι εκ πρώτης όψεως μοιάζει εφηβική αλαζονεία της Γκρέτας, ίσως είναι ψύχραιμη αποφασιστικότητα μετά από ρεαλιστική εκτίμηση της κατάστασης: «Η γενιά μας δεν είναι σαν τις δικές σας· εμείς δεν θα καταθέσουμε τα όπλα». Ξέρει ότι δεν αποκλείεται το χειρότερο ενδεχόμενο, η επανάληψη των συμπεριφορών που οδήγησαν στην «εποχή της καταστροφής» (Έρικ Χόμπσμπάουμ). Ίσως, τελικά, οι «ώριμες» γενεές αποδειχτούν και πάλι «κούφιοι άνθρωποι», γενεές αδύναμες και «χωρίς πεποίθηση», ανίκανες να τραβήξουν το «χειρόφρενο έκτακτης ανάγκης», ναρκισσιστικές και αδιόρθωτες - όπως συμπέρανε για το 1914, το 1919, το 1925, το 1937 η μεγάλη πεζογραφία, ποίηση, δοκιμιογραφία και ιστοριογραφία: Τόμας Μαν, Τ.Σ. Έλιοτ, Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς, Γκέοργκ Τρακλ, Βάλτερ Μπένγιαμιν και πολλοί άλλοι. Όμως, ακόμη κι άν έρθουν έτσι τα πράγματα, «το να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια δεν μπορεί ποτέ, μα ποτέ, να αποτελεί επιλογή».

Γ. Ρ. 
 

* «Zwischen rednerischem Humanismus und analphabetischer Barbarei» (Τhomas Mann, Der Zauberberg)

Alyssa Battistoni: Αγώνας εναντίον της αλλαγής του κλίματος - Θα κερδηθεί (ή θα χαθεί) εντός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής
 
Η ανομολόγητη συμφωνία φιλελεύθερων και λαϊκιστών: Tο οικονομικό Σύνταγμα είναι (και θα είναι) υπερκρατικό, διεθνές· το πολιτικό Σύνταγμα να μείνει περιορισμένο στο εθνικό κράτος
 
Άγγελοι της Ιστορίας και νεοτερικοί ψευδοπροφήτες

 

Jürgen Habermas: Πολιτική ισχύς, εξουσία και επικοινωνία σύμφωνα με την Χάννα Άρεντ - Μια κριτική διερεύνηση (Μέρος 1ο - Μέρος 2ο)
 
 

  

Ulrich Beck

Ulrich Beck: Ευρωπαίοι ορθώστε το ανάστημά σας και ξεσηκωθείτε - Ή μαζί και ωφελημένοι ή χωρισμένοι και χαμένοι 

Ulrike Guérot: Η ακραία ανισότητα και οι απατηλοί μύθοι που αφηγούνται οι κοινωνικές ελίτ  

Wolfgang Streeck: Η επιστροφή των απωθημένων 

Immanuel Wallerstein: “Το κέντρο δεν αντέχει”

Jürgen Habermas: Τι απέγινε η φιλοευρωπαϊκή Αριστερά;

Azra Nuhefendić: 1914-2014, μια ιστορία για τα 100 χρόνια (που δεν τα στοχαστήκαμε): Ο παππούς Αλία πάει στον πόλεμο 

Δημήτρης Χριστόπουλος: «Never again»? Ευρώπη 1914 - 2014, το μάθημα από το Σεράγεβο και οι ανεπίδεκτοι μαθήσεως

 

Γιώργος Σουβλής: Έρικ Χομπσμπάουμ,1917–2012  (Marginalia)

J.R.R. Tolkien: «Δυστυχώς, δεν είμαι Εβραίος». Το βρετανικό φλέγμα σε ζοφερούς καιρούς - Η απαντητική επιστολή του J.R.R. Tolkien στους Γερμανούς εκδότες, που ήθελαν να τους διαβεβαιώσει για την άρια καταγωγή του.
 

Υπάρχει ακόμη «άνθρωπος» και ανθρωπισμός; Φουκώ και Χάιντεγκερ ή Τσόμσκυ και Μαρκούζε;
 

«Οι πολλοί», οι ελίτ και ο Λένιν. Υπενθύμιση του αυτονόητου: Πάντα οι μειοψηφίες - ξυπόλητες ή κομψά ντυμένες - «σκαρφαλώνουν μέσα σε σκοτάδια απόλυτα
     
Κώστας Αθανασίου: Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, «Ο μαύρος οβελίσκος» - Από τον έναν πόλεμο στον άλλο (εφημ. Εποχή)   

Isabelle Axelsson, Loukina Tille, Vanessa Nakate, Greta Thunberg, Luisa Neubauer
(© AP/Markus Schreiber, μέσω The Mainichi - Japan's National Daily Since 1922)