Πιστοποιητικό γέννησης, η ιστορία του Ντάνιλο Κίς:Ζωή και λογοτεχνία με πόνο κερδισμένη

 της Μάρσι Σορ

   

το άρθρο της Marci Shore Birth Certificate: The Story of Danilo Kiš (παρουσίαση του ομώνυμου βιβλίου του Mark Thompson), δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο του © Institute for Human Sciences (Βιέννη) -  Tr@nsit Online

   

Το Πιστοποιητικό Γέννησης είναι ένα βιβλίο για την εμμονή ενός συγγραφέα με έναν άλλο συγγραφέα. Ο συγγραφέας, Μαρκ Τόμσον, είναι Βρετανός ιστορικός της Γιουγκοσλαβίας. Ο Ντάνιλο Κις ήταν Γιουγκοσλάβος συγγραφέας, καθώς και μεταφραστής της Άννας Αχμάτοβα από τα ρωσικά, του Έντρε Άντυ (Endre Ady) από την ουγγρική γλώσσα και του Ρεημόν Κενώ (Raymond Queneau) από τα γαλλικά. Ήταν ένας Ούγγρος Εβραίος, Μαυροβούνιος και Σέρβος Χριστιανός Ορθόδοξος - μια «εθνογραφική σπανιότητα» που ο ίδιος πίστευε ότι θα πεθάνει μαζί του.
Ο πατέρας Kiš ήταν Ούγγρος Εβραίος. Η μητέρα του ήταν Μαυροβούνια χριστιανή, που καταγόταν από πολεμιστές. Οι Μοντενεγκρίνοι πρόγονοι του Kiš, που έκοβαν άφοβα τα κεφάλια των Τούρκων πολεμιστών, αντιπροσώπευαν όλα όσα δεν ήταν οι Κεντροευρωπαίοι Εβραίοι. Το Μαυροβούνιο ήταν φατρίες, αίμα, τιμή και εκδίκηση. Οι Εβραίοι ήταν στο μεταίχμιο, περιπλανώμενοι, ανέστιοι, φοβισμένοι. Ο Kiš γεννήθηκε το 1935 και πέρασε τα πρώτα επτά χρόνια της ζωής του στη βόρεια γιουγκοσλαβική πόλη Νόβι Σαντ, στη Βοϊβοντίνα, τα επόμενα πέντε στη γενέτειρα του εβραίου πατέρα του, στο Καθολικό χωριό Kerkabarabás της Ουγγαρίας. Ο πατέρας του έπινε πολύ, η μητέρα του έπλεκε, ο Ντάνιλο καθάριζε κοτέτσια. Αργότερα σπούδασε βιολί στην πρωτεύουσα των ηγεμόνων του Μαυροβουνίου Τσέτινιε, πριν πάει να σπουδάσει φιλολογία στο Βελιγράδι της Σερβίας.  

Eduard M. Kiš

Milica Dragićević - Kiš

Danilo Kiš, Subotica, 1937.

Εκεί, στη μεταπολεμική Γιουγκοσλαβική πρωτεύουσα, μια πόλη με τόσο λίγα αυτοκίνητα ώστε δεν υπήρχαν φανάρια, ο Kiš έγινε ένας κοσμοπολίτης του άστεως, ένας μποέμ διανοούμενος των καφέ, μανιώδης καπνιστής και κιθαρίστας επιρρεπής σε καυγάδες, ένας μυθιστοριογράφος που έγραφε την μέρα και έπινε τη νύχτα. Φτωχός, γεμάτος πάθος, συναισθηματικός με τα τραγούδια και πειθαρχημένος με τη λογοτεχνία, ο Kiš έζησε στο Βελιγράδι του εικοστού αιώνα κάπως σαν ήρωας του Ντοστογιέφσκι στην Αγία Πετρούπολη του δέκατου ένατου. 
Ο Kiš ήταν αντι-κομμουνιστής. Ήταν επίσης αντι-εθνικιστής. Ο Thompson τον περιγράφει ως «άνθρωπο φιλελεύθερων πεποιθήσεων και βίαιων συναισθημάτων, «ως έναν συνδυασμό ιδεολογίας και ιδιοσυγκρασίας σχεδόν το ίδιο σπάνιο όσο την εθνογραφική του υπόσταση». Η έλλειψη μονομερούς εθνικής ταυτότητας ήταν κραυγαλέα: ως Εβραίος που είχε ζήσει στην Ουγγαρία, στο Μαυροβούνιο και στη Σερβία, ο Kiš παρατηρούσε «τη σχετικότητα όλων των μύθων», την αναπαραγωγή τους με τη μίμηση, το πως οι εθνικοί θρύλοι μοιάζουν πάντα ο ένας με τον άλλο. «Ο εθνικιστής δεν φοβάται κανέναν», έγραψε ο Kiš , «μόνο το Θεό». Ωστόσο, έναν Θεό στα μέτρα του, τον σωσία του, καθισμένο στο  διπλανό τραπέζι, τον αδελφό του, που είναι το ίδιο αδύναμος όπως ο ίδιος».  

Τη λογοτεχνία - την καλή - ο Kiš την είδε ως αντίδοτο στον εθνικιστικό μύθο και ως υπέρβαση της καταπιεστικής ιδιαιτερότητας. Με τα λόγια του Kiš, η λογοτεχνία ήταν «μια προσπάθεια για ένα παγκόσμιο όραμα με ρεαλισμό». Σύμφωνα με τον Thompson, αυτό σήμαινε τη σωτηρία από την ακατανίκητη ιδιαιτερότητα της δικής του εμπειρίας και από την πολλαπλότητα των εθνοτικών ταυτοτήτων του». Ο Kiš ήταν ένας συγγραφέας αυτής της «Κεντρικής Ευρώπης» που τόσο εύστοχα περιγράφουν οι György Konrád, Μίλαν Κούντερα και Czesław Miłosz. «Ένα μυθικό όνομα για τα διάφορα είδη της νοσταλγίας», όπως το περιγράφει Thompson, η «Κεντρική Ευρώπη» εξέφραζε την επιθυμία για την Ευρώπη εν γένει. 
Όμως η Ευρώπη του Εικοστού αιώνα ήταν ένα λουτρό αίματος. Ο Kiš ήταν έξι ετών την ημέρα του Ιανουαρίου του 1942, όταν η θερμοκρασία έπεσε στους μείον 30 βαθμούς Κελσίου και η  σύμμαχος των Ναζί ουγγρική στρατιωτική δύναμη που είχε υπό τον έλεγχό της το Νόβι Σαντ, συνέλαβε εκατοντάδες Εβραίων και Σέρβων, τους οδήγησε στην όχθη του Δούναβη, τους ανάγκασε να γυμνωθούν και μετά, γυμνούς και παγωμένους, τους πυροβολούσε σε ομάδες των τεσσάρων, σπρώχνοντας τα πτώματα μέσα σε τρύπες του πάγου που είχε καλύψει το ποτάμι. Κάποτε τα πτώματα σφήνωσαν και κάλυψαν όλες τις τρύπες. Τότε σταμάτησαν οι πυροβολισμοί. Ο πατέρας του Kiš επέζησε. Στη συνέχεια ο Ντάνιλο, η αδελφή του και οι γονείς τους έφυγαν από το Νόβι Σαντ. Ταξίδεψαν για μέρες με ένα έλκηθρο, περνώντας αυτό που ο Kiš περιγρέγραψε ως «χιονισμένη έρημο, ένα κενό σαν τον ωκεανό». Τελικά έφτασαν στο χωριό της νοτιοδυτικής Ουγγαρίας, όπου ζούσαν ακόμη οι συγγενείς του Kiš από την πλευρα του πατέρα του, οι μόνοι Εβραίοι στο χωριό αυτό.

Το 1944 ήρθαν οι Ναζί στην Ουγγαρία και πήραν τον πατέρα του Kiš στο Άουσβιτς. Η εμμονή με το θάνατο του πατέρα του στοίχειωσε την είσοδο του Kiš στον κόσμο της λογοτεχνίας. «Κανείς», γράφει ο Thompson για τον Kiš, «δεν προσπάθησε περισσότερο να αποδείξει ότι η πειραματική μυθιστοριογραφία της Ευρώπης του εικοστού αιώνα, μπορεί να δείξει τη δύναμή της μιλώντας για τον ολοκληρωτισμό». Αυτό δεν συνέβη επειδή ο Kiš ακολούθησε τον πατέρα του και πέρασε τις πύλες του Άουσβιτς. Αντιθέτως: Αρνήθηκε. Ένιωθε αποστροφή, φοβούμενος μήπως αυτό γίνει κιτς. Διέπρεψε στην ακατέργαστη συγκίνηση, με ειρωνεία και αυτοσυγκράτηση. Ο Kiš εξελίχθηκε σε νεωτερικό συγγραφέα που βιώνει έντονα αυτό που ο Pericles Lewis έχει περιγράψεί ως «κρίση αντιπροσώπευσης». Ο Kiš είχε εμμονή να εμποτίσει την κόλαση του ολοκληρωτισμού με την «χάρη της μορφής», που ίσως αφήνει το νόημα να προβάλει μέσα από το χάος. 
Το νεωτερικό μυθιστόρημα, που συνοψίζει ο Οδυσσέας του James Joyce, ερευνά το μυστήριο της εσωτερικότητας. Η πολυφωνία του Kiš, οι ανοίκειοι σωσίες του, δείχνουν ότι το να έχεις μια ταυτότητα είναι αδύνατο, αλλά ταυτόχρονα αναγκαίο. Η ταυτότητα, εκτός από πρόβλημα που ερευνά ο μοντερνισμός της τέχνης, είναι  πρόβλημα του σύγχρονου κόσμου εν γένει: η αλλοτρίωση είναι εγγενής στη νεωτερική κατάσταση. Αυτό [που το ήξερε ήδη ο Φρίντριχ Σίλλερ πριν το 1800], ήταν αλήθεια πολύ περισσότερο για τους εξόριστους. 
Το 1979 ο Kiš έκανε το Παρίσι μόνιμη κατοικία του. Στη Γαλλία αρνήθηκε να εξημερωθεί. «Ο Kiš ποτέ δεν κατάλαβε», γράφει ο Thompson  «ότι η έλλειψη καλών τρόπων συμπεριφοράς στη Δύση μπορεί να είναι ασυγχώρητη». Η αποτυχία του να προσαρμοστεί στο Δυτικό τρόπο ίσως είναι μια αποτυχία να δεχτεί γενικότερα την καταστολή, που σύμφωνα με τον Φρόιντ είναι ο πολιτισμός. 

Παρίσι 1985

Στρασβούργο 1964

Την ιδέα του Φρόιντ για το ανοίκειο (Unheimlichkeit), ο Kiš την θεωρούσε ως το «βασικό λογοτεχνικο και μεταφυσικό ερέθισμά» του. Η γερμανική αμετάφραστη στα αγγλικά λέξη Unheimlichkeit σημαίνει «το παράξενο, την κατάσταση του να μην είσαι στον οίκο σου» (ανοίκεια κατάσταση). Για τον Freud (όπως εξίσου και για τον Heidegger), η Unheimlichkeit ήταν άρρηκτα δεμένη με το Μηδέν, το άγχος, το αναπόφευκτο του θανάτου. Η διεισδυτική ανάλυση του Thompson αποκαλύπτει πώς για τον στερημένο Kiš (ως παιδί έχασε τον πατέρα του, ως έφηβος έχασε τη μητέρα του και ως άντρας καταδικάστηκε από την στειρότητα στην ατεκνία), η συνειδητοποίηση του θανάτου φωτίζει την υποκειμενικότητα. «Ο πόνος ήταν φρικτός», έγραψε ο Kiš. «Ένα είδος μεταφυσικού φόβου, φόβο και τρόμου. Ξαφνικά, χωρίς φανερή εξωτερική αιτία, ο αμυντικός μηχανισμός που σου επιτρέπει να αντέχεις τη γνώση της ανθρώπινης θνητότητας γίνεται κομμάτια, και ένα απειλητικό διαυγές φως πέφτει πάνω σου - μια απόλυτη διαύγεια, θα την έλεγα». 

Το Πιστοποιητικό Γέννησης δεν είναι ένα παραδοσιακό βιογραφικό. Είναι, μάλλον ένα λογοτεχνικό πείραμα για έναν πειραματιστή της λογοτεχνικής μορφής. Το πολύ σύντομο αυτοβιογραφικό κείμενο του Kiš, που γράφτηκε το 1983, επίσης με τίτλο «Πιστοποιητικό Γέννησης» δίνει την εξήγηση: το βιβλίο του Thompson είναι σχολιασμός και επεξεργασία του αρχικού Πιστοποιητικού Γέννησης» του Kiš.
Ο Ντάνιλο Κις πέθανε από καρκίνο του πνεύμονα το 1989, 54 χρονών. Ο θάνατός του προηγήθηκε της φρικτής διάλυσης της χώρας του. Όπως και ο Kiš, ο Thompson δεν προσφέρει λυτρωτική τελεολογία. Ωστόσο, αυτό το τυπικό πείραμα του Thompson δεν καταφεύγει στο μηδενισμό. Ο Thompson μας δείχνει, ότι καθ' όλη τη δημιουργική του διερεύνηση, ο Kiš αρνήθηκε να διασχίσει τα σύνορα που από το μοντερνιστικό πειραματισμό με την αφήγηση οδηγούν στο μεταμοντέρνο σκεπτικισμό που αμφιβητεί την ίδια την αφήγηση. Για Kiš υπήρχε πάντα η πίστη ότι μπορεί να βρεθεί η σωστή μορφή. Για τον Thompson επίσης: η ενασχόλησή του με την τραγική ζωή του Kiš, καταλήγει σ' έναν μεταφυσικό θρίαμβο με πόνο κερδισμένο: η αφήγηση είναι ακόμη δυνατή.

Με Ελληνική
κριτικογραφία

Η Marci Shore είναι καθηγήτρια ιστορίας στο πανεπιστήμιο Yale και επισκέπτρια καθηγήτρια του Institute for Human Sciences (Βιέννη). Πρόσφατο βιβλίο της The Taste of Ashes: The Afterlife of Totalitarianism in Eastern Europe.

Mark Thompson, Birth Certificate: The Story of Danilo Kiš, Cornell University Press 2013

Σχετικά: “Durable Fiction. Danilo Kiš and His Library” by Aleš Debeljak. IWMpost 112, p. 21.

Danilo Kiš - Biografija (σε Σερβική γλώσσα - φωτογραφικό υλικό) - Život, literatura (Ζωή, Λογοτεχνία)

Ντάνιλο Κίς: Από τις «Συμβουλές σε νεαρό συγγραφέα»  (στον ιστότοπο Μετά την Κρίση)

Biblionet -  Danilo Kiš