Παγκοσμιοποίηση και εθνικισμός

του Χρίστου Αλεξόπουλου
  
© Μεταρρύθμιση - Χρίστος Αλεξόπουλος: Παγκοσμιοποίηση και εθνικισμός 28.08.2016
   

Τον Ιούλιο του 2016 πραγματοποιήθηκε στο Chengdu στη Δυτική Κίνα η σύνοδος κορυφής των είκοσι ισχυρότερων χωρών του πλανήτη (G20). Από τα πιο ενδιαφέροντα, που καταγράφονται σε αυτή την σύνοδο, είναι μια πολυσέλιδη έκθεση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και μια πρόταση-ευχή στην ανακοίνωση των G20, η οποία εξεδόθη με το κλείσιμο των εργασιών αυτής της διαδικασίας.
Στην έκθεση του ΔΝΤ διατυπώνεται η προειδοποίηση, ότι η αυξανόμενη οικονομική και κοινωνική ανισότητα απειλεί την πολιτική στήριξη στον φιλελευθερισμό σε πλανητικό επίπεδο.
Το μήνυμα στην ανακοίνωση των G20 επισημαίνει, ότι «τα πλεονεκτήματα της οικονομικής ανάπτυξης πρέπει να διανέμονται ευρύτερα στις κοινωνίες για να ενισχύεται η συνοχή».

GIS Pacific Trade Map, prepared and mounted by ethnographers and artists, based on data for all global shipping over 120 tons for 2010 (Image courtesy of © George Marcus - © Field, Jourmal of Social Engaged Art criticism)

[Οι ισχυροί κυβερνώντες του κόσμου δεν απέκτησαν ξαφνικά κοινωνική ευαισθησία. Απλά φοβούνται ότι το σύστημα της παγκοσμιοποίησης γίνεται όλο και πιο ανορθολογικό και (αυτο)καταστροφικό]

Άρχισε να συνειδητοποιείται, ότι η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να συνεχίσει να λειτουργεί ως μέσο για την συσσώρευση πλούτου σε μια ολιγομελή οικονομική ελίτ και οι κοινωνίες να φτωχοποιούνται με ταχείς ρυθμούς. Αυτό βέβαια, δεν σημαίνει ότι λαμβάνεται υπόψη το κριτήριο της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Απλά άρχισε να γίνεται αντιληπτό, ότι σύντομα η κατάσταση θα είναι οριακή. Είτε θα έχουμε κοινωνικές αναταράξεις με επικίνδυνες προεκτάσεις, είτε θα απογειωθεί πολιτικά ο λαϊκισμός και η οπτική του εθνικισμού θα θέσει σε αμφισβήτηση την παγκοσμιοποίηση.

© Chris Rubey -  Population Rising (Work In Progress)

Είναι εμφανές: ακόμη δεν έχει συνειδητοποιηθεί ότι η παγκοσμιοποίηση στερείται οράματος με κοινωνικό προσανατολισμό. Δεν είναι εύκολο να αποκτήσει, διότι έχει διαμορφωθεί μια πολύ σύνθετη πραγματικότητα, την οποία δεν μπορεί να διαχειρισθεί το πολιτικό σύστημα σε πλανητικό επίπεδο, αφού δεν υπάρχουν θεσμοί τέτοιας εμβέλειας.

Η δυσκολία μάλιστα καθίσταται ακόμη μεγαλύτερη, αν λάβουμε υπόψη, ότι η παγκοσμιοποίηση ουσιαστικά διαμορφώνει συνθήκες διαπλοκής και αλληλεπίδρασης σε διεθνές επίπεδο σε πολλούς τομείς (από την οικονομία, την πολιτική και τον πολιτισμό μέχρι το περιβάλλον και τις επικοινωνίες), οι οποίες έχουν επιπτώσεις σε άτομα, κοινωνίες και κράτη.  

© Chris Rubey -  Population Rising (Work In Progress)

[Η παγκοσμιοποίηση προέκυψε από αλλαγές στις αγορές - δεν σχεδιάστηκε πολιτικά. Παγκόσμια διακίνηση κεφαλαίων και εμπόριο χωρίς εθνικούς φραγμούς, πλανητικές παραγωγικές διαδικασίες]

Για την οικοδόμηση της παγκοσμιοποίησης συνέβαλαν αρκετοί παράγοντες, οι οποίοι δεν ήταν αποτέλεσμα σχεδιασμού πολιτικών θεσμών, που εκφράζουν τη βούληση των πολιτών τόσο ως ατόμων όσο και ως κοινωνίας. Γι’ αυτό και δεν ελέγχονται, ούτε αποτελούν οραματικές επιλογές, οι οποίες είναι επαληθεύσιμες τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο.

Συγκεκριμένα η ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίων σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες επιτάχυνε την διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, ενώ ταυτοχρόνως, χωρίς να διαθέτει την κοινωνική νομιμοποίηση, επιβάλλει πολιτικές αποφάσεις και οριοθετεί τις συνθήκες της καθημερινότητας των πολιτών.

Επίσης ανάλογα με τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους των επιμέρους χωρών και το συμφέρον των διακινούντων τα επενδυτικά κεφάλαια, οριοθετείται και ο παγκόσμιος καταμερισμός εργασίας, με αποτέλεσμα να ευδοκιμεί η αλληλεξάρτηση των κρατών, των κοινωνιών και των ατόμων.

Αλλού γίνεται η επεξεργασία των πρώτων υλών, αλλού μπορεί να παράγονται επιμέρους εξαρτήματα και αλλού το τελικό προϊόν.

Βασικό κριτήριο είναι η μέγιστη δυνατή κερδοφορία των διακινούντων τα κεφάλαια και όχι η ευημερία των ανθρώπων. Γι’ αυτό και πολλές περιοχές του πλανήτη, αν και είναι πλούσιες σε φυσικούς πόρους, ζουν στη φτώχεια και σε αρκετές περιπτώσεις λιμοκτονούν.

Η οικονομική διάσταση της παγκοσμιοποίησης συμπληρώθηκε με τις πολιτικές αποφάσεις για την απελευθέρωση του παγκόσμιου εμπορίου.

© Chris Rubey -  Population Rising (Work In Progress)

[Επιταχυντές της παγκοσμιοποίησης: Πληθυσμιακή αύξηση, τεχνολογική πρόοδος, ψηφιακή τεχνολογία, διαδίκτυο, μόδα-lifestyle, νέοι τρόποι μεταφορών, το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής]

Θετικό υπόστρωμα για την συνεχή επέκταση της παγκοσμιοποίησης ήταν και συνεχίζει να είναι η πληθυσμιακή έκρηξη σε αρκετές χώρες, σε συνδυσμό με την ανάπτυξη της κινητικότητας για την ανεύρεση εργασίας και την αρνητική οικονομική πορεία των χωρών προέλευσης των μετακινούμενων πληθυσμών, οι οποίοι αποτελούν «φθηνό» εργατικό δυναμικό στις χώρες υποδοχής.

Επίσης θετικά σε σχέση με την πορεία της παγκοσμιοποίησης λειτούργησε και η τεχνολογική πρόοδος ιδιαιτέρως στους τομείς της επικοινωνίας και των μεταφορών.

Η ψηφιακή τεχνολογία συνέβαλε αποφασιστικά στην αναίρεση των χρονικών και τοπικών ορίων σε σχέση με την διακίνηση της πληροφορίας, με αποτέλεσμα να ανοίξουν ευρείς ορίζοντες για την γενίκευση ενός τρόπου ζωής, ο οποίος διευκολύνει και την κατανάλωση προϊόντων και αξιών μαζικά.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μόδα, η οποία διευρύνει τα όρια της επιρροής της ομογενοποιώντας ορισμένες πτυχές της ζωής και της καταναλωτικής λειτουργίας κοινωνιών με διαφορετική ιστορική και πολιτισμική διαδρομή.

Ο τομέας των μεταφορών αναπτύχθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό με την αξιοποίηση της τεχνολογικής προόδου. Με χαμηλό κόστος παρέχει την δυνατότητα μεταφοράς προϊόντων με μαζικό τρόπο (π.χ. κοντέϊνερ) και σε λειτουργικό χρόνο. Έτσι διευκολύνεται και η παραγωγή εξαρτημάτων ενός τελικού προϊόντος σε διαφορετικές χώρες, ανάλογα με τους φυσικούς πόρους, που διαθέτουν και το κόστος εργασίας.

Και στον τομέα του περιβάλλοντος παρατηρούνται ανάλογα φαινόμενα, με τις κοινές προσπάθειες που γίνονται για την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων στον πλανήτη από την ανθρώπινη δραστηριότητα.

Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι αποφάσεις, οι οποίες λαμβάνονται στις διάφορες παγκόσμιας εμβέλειας συνδιασκέψεις για την μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, ώστε να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη.

Βέβαια την μεγαλύτερη συμμετοχή στην δημιουργία των περιβαλλοντικών προβλημάτων και στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής την έχουν οι πιο ισχυρές χώρες. Αυτές όμως είναι εκείνες, που καθυστερούν περισσότερο στη λήψη μέτρων, διότι το κόστος, που συνεπάγονται, είναι υψηλό και σχετίζεται με τον προσανατολισμό του μοντέλου οικονομικής οργάνωσης.  

[Οι αγορές δεν είναι ορθολογικά συστήματα: αποσταθεροποιούν το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης στο οποίο στηρίζονται. Το παγκόσμιο lifestyle είναι μόνον «επιφάνεια»: αδυνατεί να στηρίξει το σύστημα]
Όπως ήδη διαφαίνεται από την μέχρι τώρα προσέγγιση των τομέων, οι οποίοι κινούνται με λογική παγκοσμιοποίησης, υπάρχουν και αρνητικές επιπτώσεις. Αναφέρθηκαν οι επισημάνσεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και η ανακοίνωση των G20. Σύμφωνα με αυτές είναι εμφανές, ότι οι ισχυροί κερδοσκοπούν σε βάρος των αδύναμων και επιβάλλουν τους όρους της συνεργασίας στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης μεταξύ των χωρών, η οποία δρομολογείται από την διαχείριση της παγκοσμιοποίησης σε πολιτικό επίπεδο.

Επίσης η αχόταγη κερδοσκοπική λογική των αγορών διαμορφώνει συνθήκες κοινωνικής και πολιτικής ρευστότητας, που είναι δύσκολα ελεγχόμενα μεγέθη σε συνθήκες δημοκρατίας, όταν το πολιτικό σύστημα αδυνατεί να λειτουργήσει ρυθμιστικά. Η φτωχοποίηση της μεσαίας κοινωνικής τάξης, στην οποία στηρίχθηκε η καπιταλιστική ανάπτυξη, σταδιακά θα προκαλέσει επικίνδυνες για το σύστημα αναταράξεις. Ήδη σε χώρες, που αντιμετωπίζουν οικονομική κρίση όπως η Ελλάδα, αρχίζει να εξασθενεί η κοινωνική συνοχή και να αποσταθεροποιείται το μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης.

Και η εργασιακή κινητικότητα στερεί ανθρώπινο κεφάλαιο από τις χώρες προέλευσης των αναζητούντων εργασία στις ισχυρές οικονομικά χώρες. Αυτό, εάν δεν καταδικάζει σε στασιμότητα, σίγουρα επιβραδύνει την προοπτική εξόδου από την κρίση στις χώρες που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα.

Εκτός και αν οι έχοντες τα ηνία της παγκοσμιοποίησης, στην πορεία προς το μέλλον πιστεύουν ότι θα ελέγχουν επικοινωνιακά τις εξελίξεις, διότι οι κοινωνίες σταδιακά χάνουν την πολιτισμική τους ταυτότητα και στη θέση της οικοδομείται η λογική του Lifestyle, την οποία προωθούν με τα πρότυπα της ψηφιακής, εικονικής αποτύπωσης της πραγματικότητας.

Μόνο που η δυναμική της εξέλιξης δεν είναι ευθύγραμμη και μονοδιάστατη. Οι κοινωνίες και οι πολίτες δεν λειτουργούν με συνείδηση παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας. Ακόμη σκέπτονται και κινούνται με ορίζοντα την τοπική κοινωνία και το εθνικό κράτος.

© Chris Rubey -  Population Rising (Work In Progress)

[Εθνικισμός και δεξιός λαϊκισμός - (Αυτο)καταστροφικές ψευδαισθήσεις για επιστροφή στον παλιό παγκόσμιο καταμερισμό με βάση τα εθνικά κράτη - ανεπάρκεια των πολιτικών ελίτ να αντλούν νομιμοποίηση σε υπερεθνικό επίπεδο]
Ούτε το πολιτικό σύστημα συνειδητοποίησε και πολύ περισσότερο δεν έχει αναπτύξει τις κατάλληλες πολιτικές και τα εργαλεία, που θα του επιτρέψουν να λειτουργεί υπερεθνικά, με κοινωνική νομιμοποίηση για κάτι τέτοιο.

Γι’ αυτό και ο κίνδυνος του εθνικισμού και του ακροδεξιού λαϊκισμού είναι «προ των πυλών», τα οποία βασίζονται επικοινωνιακά στην συναισθηματική αυτοαξιολόγηση των πολιτών με σημείο αναφοράς το παρελθόν και κυρίως αυτό, που μπορεί να δρομολογήσει φαντασιώσεις σε σχέση με το μέλλον, με τους κατάλληλους χειρισμούς βέβαια.

Εάν δεν γίνει αναδιανομή πλούτου με στόχο την μείωση των μεγάλων οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων, η παγκοσμιοποίηση θα διαμορφώσει τις προϋποθέσεις για την άνοδο του εθνικισμού και του λαϊκισμού. Ιδιαιτέρως στην Ευρώπη αρχίζουν να κινούνται ανοδικά σε αρκετές χώρες.

Το πολύ δυσάρεστο είναι, ότι η επιστροφή στο παρελθόν στην εποχή του παγκόσμιου καταμερισμού εργασίας και της αλληλεξάρτησης των χωρών θα είναι καταστροφική.

Ιδιαιτέρως οι αδύναμες περιφερειακές χώρες δεν θα έχουν ένα βιώσιμο μέλλον.

Globalization: Should Every Country be Like Singapore? - © Parag Khanna

[Για μια διαφορετική, «αναστοχαστική παγκοσμιοποίηση» (Ulrich Beck) με όραμα και ανθρωπισμό, χρειάζονται αντίστοιχα πολιτικά και κοινωνικά υποκείμενα. Προς το παρόν δεν υπάρχουν]

Από το άλλο μέρος η παγκοσμιοποίηση με τα χαρακτηριστικά, που έχει τώρα, δρομολογεί αναταράξεις πλανητικής εμβέλειας, χωρίς να είναι η έκβαση τους ομαλή και προβλέψιμες ως προς το κόστος τους στην ανθρωπότητα.

Ο άνθρωπος δεν είναι εργαλείο, με την έννοια μιας μηχανικής κατασκευής. Όμως η παγκοσμιοποίηση, όπως πραγματώνεται τώρα, τον χρησιμοποιεί με αυτή την λογική. Γι’ αυτό χρειάζεται άμεσα επαναπροσδιορισμό. Δεν μπορεί η αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση των κοινωνιών και των πολιτών να υλοποιείται μηχανιστικά, χωρίς να στοχεύει σε ένα όραμα με χαρακτηριστικά κοινωνικού ανθρωπισμού.

Η παγκοσμιοποίηση με όραμα όμως προϋποθέτει την ύπαρξη ανάλογων διαστάσεων πολιτικού και κοινωνικού-συλλογικού υποκειμένου. Προς το παρόν δεν υπάρχουν και τα δύο.

Τώρα η παγκοσμιοποίηση δεν έχει όραμα και κινείται με κανόνες, οι οποίοι τροφοδοτούν τις κοινωνικές ανισότητες και την συσσώρευση πλούτου στα χέρια μιας ολιγομελούς οικονομικής ελίτ σε παγκόσμιο επίπεδο.

«Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα». Οι συνθήκες όμως για μια διαφορετική πορεία στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, με όραμα του οποίου ο προσανατολισμός είναι ο κοινωνικός ανθρωπισμός και η βιωσιμότητα του πλανήτη, ωριμάζουν έστω και αργά.

[Οι μεσότιτλοι προστεθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση]

Ο Χρίστος Αλεξόπουλος είναι ερευνητής κοινωνιολόγος

Αρθρογραφία του στη Μεταρρύθμιση
 


 
  
Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση:
  

Χρίστος Αλεξόπουλος: Πολιτική παρακμή στην Ευρώπη, επαρχιωτισμός των ηγεσιών

Χρίστος Αλεξόπουλος: Χωρίς πολιτική συνοχή - Οι πολιτικές ελίτ απέτυχαν, στην Ελλάδα και στη λοιπή Ευρώπη

Μεγάλη κοινωνική ανισότητα και υστέρηση στην ανταγωνιστικότητα συνυπάρχουν ως εκφυλιστικά φαινόμενα

   

(Βλ. και ΙΜΚ - Institut für Makroökonomie und Konjukturforschung: Die Verteilung selbst hat Auswirkungen auf das Wachstum)
  
IMK:Griechenland & Eurokrise