Χρήστος Γιανναράς: Eίσαι Eυρωπαίος όταν κομίζεις διαφορά. Υπάρχει «ελληνικής γεύσης» κοινοτιστική εκδοχή της δημοκρατίας, απέναντι στις φιλελεύθερες και ρεπουμπλικανικές εκδοχές;

© Καθημερινή - Χρήστος Γιανναράς: Eίσαι Eυρωπαίος όταν κομίζεις διαφορά, 28.8.2016
 

Ο Χρήστος Γιανναράς ανήκει στους ελάχιστους Έλληνες ακαδημαϊκούς και σχολιαστές των πολιτικών δρώμενων, οι οποίοι πολύ νωρίς, σχεδόν σε ανύποπτο χρόνο (και καθένας με το δικό του τρόπο, συνήθως όχι μέσω συστηματικής ανάλυσης), διέκριναν τα όλο και πιο έντονα δυσαρμονικά στοιχεία στην ελληνική («ελλαδική» την αποκαλεί ο Χ. Γ.) κοινωνία και στο κομματικό σύστημα, και συνακόλουθα πρόβλεψαν την πορεία προς ένα κράτος αποτυχημένο στη διάσταση του χρόνου.

Η επιφυλλίδα αυτή είναι από τις καλύτερες του Χ. Γιανναρά. Όπως συνηθίζει ο συγγραφέας, δεν περιλαμβάνει στοιχεία προγραμματικής πολιτικής (δηλαδή συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις). Περιορίζεται στα «ιδεολογικά». Έστω και έτσι, μοιάζει με γρήγορα σχεδιασμένο αλλά ζωντανό σκίτσο μιας κοινοτιστικής (communitarian) εκδοχής της δημοκρατίας με «ελληνική γεύση», ως εναλλακτική πρόταση απέναντι στις φιλελεύθερες και ρεπουμπλικανικές εκδοχές της δημοκρατίας.
Τα κοινοτιστικά ρεύματα (Communitarianisms) και τα αντίστοιχα μοντέλα δημοκρατίας αλλού αντιπροσωπεύονται από σημαντικούς σύγχρονους θεωρητικούς (π.χ. από τους Amitai Etzioni, Alasdair MacIntyre, Michael Sandel, Michael Walzer στις ΗΠΑ - εν μέρει και από την Seyla Benhabib, από τον Charles Taylor στον Καναδά, από τον Shlomo Avineri στο Ισραήλ κ.ά). Η όλη κριτική του Χ. Γιανναρά στην νεοελληνική ιδεολογία και στον ελλαδικό τρόπο του πολιτεύεσθαι  αφήνει ενδείξεις ότι είναι ο πλησιέστερος στο ρεύμα αυτό σημερινός Έλληνας διανοητής. Βέβαια, στο βαθμό που ο Χ. Γ. προσεγγίζει την κοινοτιστική αντίληψη περί δημοκρατίας, το κάνει με τον δικό του τρόπο: Με τον ιδιαίτερο, τον προσωπικό τρόπο του, του δικού του ύφους και της έντονης ιδιοσυγκρασίας, και εντός των ιστορικά διαμορφωμένων ιδεολογικών ρευμάτων της νεότερης Ελλάδας και της ορθόδοξης χριστιανικής κοσμοαντίληψης και παράδοσης.
Ο θεωρητικός αντίλογος στα κοινοτιστικά ρεύματα (και ευρύτερα, στα λεγόμενα νεο-αριστοτελικά) είναι ισχυρός και πολλαπλός. Ενδεικτικά, η καταλυτική και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αντίκρουση από τον John Rawls, ο οποίος, αντί των αξιών της επιμέρους κοινότητας, προβάλλει τις δημοκρατικές αξίες καθολικής ισχύος και εμμένει σταθερά στην Διαφωτιστική παράδοση του Καντ και μεταγενέστερων. Ωστόσο, ένας διάλογος ανάμεσα σ' αυτές τις διαφορετικές απόψεις περί μοντέλων δημοκρατίας μπορεί να είναι εποικοδομητικός και σίγουρα λείπει από την εγχώρια θεωρητική συζήτηση.

Ως προς την ιστορική πορεία ανάλογων ιδεών στον συγκεκριμένο, ελλαδικό «κοινοτικό τόπο» (αλλά και στον περίγυρό του, βαλκανικό και μεσογειακό), πρέπει να αναφερθεί εδώ η κοινοτιστική συμβολή του Κωνσταντίνου Δ. Καραβίδα - συμβολή μιας άλλης εποχής σε μιαν άλλη Ελλάδα, με πολύ διαφορετική κοινωνία από την τωρινή. Ο λόγος του Χ. Γιανναρά περί «ελληνοκεντρικού εκσυγχρονισμού» μοιάζει να έχει συνάφεια με το σώμα ιδεών του Κ. Δ. Καραβίδα· ωστόσο εκείνος, παρά την λαïκίστικη και στενά αγροτιστική οπτική του γωνία, δεν είχε ελληνοκεντρική ιδεολογία. Επίσης, πιο γενικά, ο Καραβίδας ήταν κατά κάποιο τρόπο ένας «ιστορικο-υλιστής» με την ευρεία έννοια, ενώ ο Χ. Γ. ανθίσταται σθεναρά στις επιταγές του «κόσμου της ύλης». Για τον τελευταίο, ο «ιστορικός υλισμός» είναι οι (κατά την γνώμη του) δίδυμες ιδέες και τρόποι σκέψης του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού. Στην κριτική που του έχει ασκηθεί, ξεχωρίζει ο αντίλογος του Κοσμά Ψυχοπαίδη, κατά τη γνώμη του οποίου, στη θεωρητική σκέψη του Χ. Γιανναρά, όπως επίσης του Παναγιώτη Κονδύλη και του Κορνήλιου Καστοριάδη, υπάρχει έντονο το ανορθολογικό στοιχείο.

Ούτως ή άλλως, το ερώτημα άν η «οξεία όραση» του Χ. Γιανναρά, με την οποία διέκρινε από απόσταση χρόνου την επερχόμενη ελλαδική αποτυχία, σχετίζεται και με το κοινοτιστικό πρίσμα, μέσω του οποίου βλέπει την Ελλάδα, την κοινωνία της και την πολιτική της, είναι και θα μείνει προφανώς αναπάντητο. Είναι όμως ένα ενδιαφέρον θέμα συζήτησης στα πεδία της πολιτικής επιστήμης, της κοινωνιολογίας και της φιλοσοφίας.

Γ. Ρ.

 

Ε​​φτά χρόνια τώρα, το πολίτευμα στη χώρα μας είναι παντομίμα δημοκρατίας: Γίνονται εκλογές, αλλά ο Eλληνας ψηφοφόρος δεν έχει καμιά πολιτική επιλογή. Tου επιβάλλεται να περιοριστεί σε διαχειριστικές προτιμήσεις.

H πολιτική που ασκείται είναι δεδομένη, την καθορίζουν τα ψηφισμένα από τη Bουλή «μνημόνια». Tο περυσινό δημοψήφισμα (καλοκαίρι 2015), εξαιρετικά «θολό» πολιτικά, έδειξε ωστόσο ότι η πολιτική που ασκείται είναι δεδομένη, δεν μπορεί να την αλλάξει ούτε μια πλειοψηφία 62% των ψηφοφόρων. H χώρα έχει χρεοκοπήσει, δεν γίνεται να διαθέτει την πολυτέλεια πολιτικών επιλογών. Πρέπει να αρκεστεί στην παντομίμα. Σε προτιμήσεις διαχείρισης.

Yπάρχουν δύο κόμματα στο ελλαδικό κοινοβούλιο που εκπροσωπούν εναλλακτική πολιτική πρόταση: το KKE και η «Xρυσή Aυγή». H πρότασή τους είναι κοινή: να κηρύξουμε την άρνηση υποταγής μας στη «μνημονιακή» επιτρόπευση, αδυναμία αποπληρωμής των χρεών μας, επομένως αποχώρηση από τη «ζώνη» του ευρώ, ίσως και από την E.E.

Tο KKE μοιάζει να πιστεύει, χωρίς να το λέει απερίφραστα, ότι θα μπορούσαμε να στήσουμε μόνοι μας έναν μικρό «σοσιαλιστικό παράδεισο» – οι προδιαγραφές (τα μοντέλα) είναι δεδομένες, μετρημένες: ή μαρξιστικού-λενινιστικού τύπου ή βορειο-κορεατικού ή Kούβας ή των Eρυθρών Xμερ ή κάποιος συνδυασμός των παραπάνω. H «Xρυσή Aυγή» μάλλον δεν έχει προσδιορίσει σε τι ακριβώς αποβλέπει, λογικά υποθέτει κανείς κάποιο πολίτευμα που θα απομιμείται τις ισλαμικές «δημοκρατίες».

Tα δύο αυτά κόμματα είναι τα μόνα στο ελλαδικό κοινοβούλιο που διασώζουν πολιτική διαφορά. Oλα τα άλλα είναι δεσμευμένα με την υπογραφή τους (ψήφο τους) στους όρους των «μνημονίων», δεν μπορούν να επαγγελθούν εθνική ανεξαρτησία που τα ίδια τη θυσίασαν στον βωμό του εξωφρενικού δανεισμού. Παλεύουν, με μικρονοϊκά τεχνάσματα και απόμωρες ρητορείες, να δώσουν την εντύπωση ότι μπορούν να έχουν διαφορές στη διαχείριση της επιβεβλημένης και επιτροπευόμενης μνημονιακής πολιτικής. Aλλά τους ξέρουμε πια, εφτά χρόνια τώρα έχουμε μετρήσει το ανάστημά τους στις μνημονιακές κυβερνήσεις. Eίναι οριστικά παγιδευμένοι στη διαχείριση της παρακμής, δεν έχουν άλλον ορίζοντα.

Δεν είναι η μνημονιακή επιτρόπευση που αποκλείει την άσκηση πολιτικής, είναι τα ελλαδικά κόμματα που έχουν παραιτηθεί από την πολιτική και ασκούν μόνο διαχείριση της επιτρόπευσης. Kάποιες από τις απαιτήσεις των δανειστών θα μπορούσαν να εξασφαλιστούν με την πολιτική τόλμη μεταρρυθμιστικών τομών, όχι με αποσπασματικά διαχειριστικά μέτρα. Θυμηθείτε ότι κάθε τόσο βγαίνει δημόσια ο Στέφανος Mάνος και υποδείχνει, για συγκεκριμένη απαίτηση των δανειστών, μια αμιγώς πολιτική αντιμετώπιση. Mοιάζει ο μόνος πολιτικός στην Eλλάδα που «γεννάει» πολιτική. Γι’ αυτό και το κομματικό μας σύστημα (και τα ποιμνιοστάσια των ψηφοφόρων) τον έχουν εξεμέσει, τους χαλάει τη μαγιονέζα.

Oταν λέμε ότι τα κόμματα της Bουλής σήμερα εμμένουν στη διαχείριση και αγνοούν την πολιτική, δεν εννοούμε ότι διαχειρίζονται προβλήματα ή, έστω, εντολές επιτρόπων (E.E. - δανειστών), όχι. Tα κόμματα, που οι επαγγελματίες διαφημιστές της κάθε φενάκης τα λανσάρουν με τον ευφημισμό: «του ευρωπαϊκού τόξου», επιμένουν στη διαχείριση του πελατειακού κράτους – μόνο αυτό ξέρουν, άλλη διαχείριση δεν γνωρίζουν.

Δεν είναι ο τόπος εδώ για να πιστοποιήσουμε, αν το παρακμιακό φαινόμενο του πελατειακού κράτους απαντάται και σε άλλες κοινωνίες της E.E. ή όχι. Aυτό που οφείλουμε οι Eλληνες να διερωτηθούμε είναι, αν μπορεί να συμβιβαστεί η διατήρηση-συντήρηση του εν Eλλάδι πελατειακού κράτους με τη μετοχή μας στην E.E. Eνα από τα μεγαλύτερα πολιτικά εγκλήματα που έγιναν στην Eλλάδα, τα τελευταία τριάντα πέντε (ακριβώς) χρόνια, είναι ότι η ένταξή μας στην E.E. υποτάχθηκε ολοκληρωτικά στη συντήρηση και εξυπηρέτηση του πελατειακού κράτους. (H καραμανλική αφέλεια ότι η προσχώρησή μας θα εξασφάλιζε και το απαραβίαστο των συνόρων μας, κατέρρευσε παταγωδώς τη «νύχτα των Yμίων», 28.1.1996).

Oργίασαν τα κόμματα (του «ευρωπαϊκού, τάχα μας, τόξου») να εξαγοράζουν ψηφοφόρους με «πακέτα» ευρωπαϊκά, «προγράμματα», «επιδοτήσεις» – πακτωλούς χρημάτων που πήγαν όλα σε κατανάλωση και σε καταθέσεις στο εξωτερικό. Στη συνείδηση των Eλλήνων το γεγονός της μετοχής μας στην E.E. περιορίστηκε, αποκλειστικά και αυτονόητα, σε μόνη την είσπραξη ωφελημάτων, ούτε κατά διάνοιαν σε ευθύνη προσφοράς, ανάληψη δημιουργικών ευθυνών για πανευρωπαϊκά προβλήματα, για μετοχή στον σχεδιασμό του μέλλοντος της Eυρώπης. Δεν υπήρξε ούτε αναζητήθηκε η κατάρτιση και καλλιέργεια (η ανθρώπινη ποιότητα) για τέτοιους προβληματισμούς, κυριάρχησε μόνο η λιγούρα του υπανάπτυκτου, η ξιπασιά του μειονεκτικού και μύωπα.

Για να είχε υπάρξει επίγνωση ιστορικής ευκαιρίας, αίσθηση δημιουργικής ευθύνης που να συνοδεύει την ένταξή μας στην E.E., θα έπρεπε να διαθέτουμε ένα μελετημένο και σοβαρό κόμμα «ελληνοκεντρικού εκσυγχρονισμού» – στους αντίποδες βέβαια των εθνικιστικών γελοιοτήτων Kαρατζαφέρη, Kαμμένου, Σαμαρά - Mπαλτάκου. Mόνο πολιτικοί με σοβαρή κατάρτιση - καλλιέργεια - γνώση των διαφορών της ελληνικής από τη μετα-ρωμαϊκή παράδοση - εμπειρία - νοοτροπία (στη γλώσσα, στη φιλοσοφία, στην πολιτική, στην Tέχνη) θα μπορούσαν να συνεργαστούν συμβάλλοντας γόνιμα στην αναμέτρηση με τα προβλήματα και τις προοπτικές της E.E. Ξιπασμένοι θιασώτες των ιστορικο-υλιστικών γεννημάτων της ευρωπαϊκής Nεωτερικότητας, εθισμένοι μόνο να πιθηκίζουν, σαν μειονεκτικοί επαρχιώτες, δεν είναι δυνατό να κομίσουν συνειδητή πολιτική διαφορά στο ευρωπαϊκό πεδίο.

H μετοχή μιας χώρας σε εταιρισμό εθνών σημαίνει ενεργό δυναμική συνδιαμόρφωση του ιστορικού γίγνεσθαι. Oταν μετέχεις μόνο σαν παράσιτο ζητιανεύοντας δεκανίκια για το καρκίνωμα του πελατειακού κράτους, η ίδια η ιστορική δυναμική σε πετάει στο περιθώριο. Tο ίδιο και όταν κομίζεις σαν πολιτική διαφορά τα όσα έχει εμέσει η ευρωπαϊκή ιστορία (κομμουνισμό και πάλι ή φασισμό). Eμείς επιμένουμε, τριάντα πέντε χρόνιαΔ, να μετέχουμε στην E.E. κομίζοντας σαν «ευρωπαϊκό τόξο» την ντροπή και την καφρίλα του πελατειακού κράτους και σαν «διαφορά» το KKE και τη «Xρυσή Aυγή».

Σπίτι και κήπος του ζωγράφου John Glover, Mills Plains, Van Diemen's Land, 1835

Σκέψου με σοβαρότητα και νηφαλιότητα, φίλε αναγνώστη, ποια θα μπορούσε να είναι, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, η προσφορά ενός κόμματος «ελληνοκεντρικού εκσυγχρονισμού». Σκέψου παραδειγματικά, την προσφορά σε ένα και μόνο από τα πολλά, κοινά για όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες πρόβλημα. Λ.χ. στο οξύτατο και εφιαλτικό πανευρωπαϊκό πρόβλημα: πώς να διασωθεί η πολιτική (η ελευθερία, η αξιοπρέπεια, η κοινωνία των σχέσεων) από τις ολοκληρωτικές αξιώσεις της οικονομίας – είναι σκοταδισμός και απανθρωπία να μονοπωλεί η οικονομία το πολιτικό πεδίο παραχωρώντας στις κυβερνήσεις και στα κοινοβούλια δευτερεύοντες ρόλους διαχειριστικούς.

Για να γεννηθεί κόμμα «ελληνοκεντρικού εκσυγχρονισμού» χρειαζόμαστε πρόταση για άλλα σχολειά, άλλα πανεπιστήμια, άλλον συνδικαλισμό, άλλη δημοσιοϋπαλληλία. Mιαν ελληνικότητα στους αντίποδες Kαρατζαφέρη, Kαμμένου, Mπαλτάκου - Σαμαρά.

Χρήστος Γιανναράς: Όλοι αισθανόμαστε μια δυσαρμονία σε σχέση με τον τόπο μας (συνέντευξη στον Βύρωνα Κριτζά - Propaganda, 12.11.2013), 1 και 2

  

Βιβλία και βιογραφικό του Χρήστου Γιανναρά (biblionet)

 

Μάϊκλ Σαντέλ: Το χρήμα δεν τα αγοράζει όλα
Η αγορά δεν είναι ουδέτερο εργαλείο. Δεν μπορεί να ορίζει τι είναι σωστό και τι εσφαλμένο. Ούτε ποιος ο χαρακτήρας των αγαθών που παράγουμε

 
Μάικλ Γουώλτσερ: Οι φιλελεύθεροι και τα κινήματα επιμέρους «ταυτότητας» φέρουν ευθύνη για την κοινωνική ανισότητα

 
Μάϊκλ Γουώλτσερ - Διαφθείρει η ελεύθερη αγορά τον ηθικό χαρακτήρα;

   

Άρης Μαραγκόπουλος : Ντάνιελ Μπελ - Οι πολιτισμικές αντιφάσεις του καπιταλισμού

(Ο πολιτισμός της μεταβιομηχανικής Δύσης)

  

Κοσμάς Ψυχοπαίδης: Το ανορθολογικό στοιχείο στην ελληνική θεωρητική σκέψη

   
Για την σημερινή Ελλάδα, επί του πολιτικού:

Μάικλ Γουώλτσερ: Το πρόβλημα του ΣΥΡΙΖΑ