Ραλφ Φυκς: Αντίδοτα στη φθορά της δημοκρατίας, φραγμοί στην λαϊκίστικη εξέγερση κατά της ελευθερίας

© Die Welt - Ralf Fücks: Demokratie & Populismus, Vier Antworten auf die antiliberale Revolte, 8.10.2017 
 

Tο κράτος και οι πολιτικοί θεσμοί της δημοκρατίας να λειτουργούν προστατευτικά για τους πολίτες, «υπέρ μιας κοινωνίας των πολλών και όχι των λίγων» (Jeremy Corbyn). Να ενδυναμωθούν οι άνθρωποι (ιδίως τα παιδιά και οι έφηβοι) μέσω της παιδείας και εκπαίδευσης, για να γίνουν αυτόβουλοι κυρίαρχοι της ζωής και του μέλλοντός τους. Να αντιρροπηθεί ο φόβος που ενσπείρουν οι εργασιακές και πολιτισμικές αλλαγές. Να αντιστραφεί η τάση όλο και πιο άνισης κατανομής των παραγωγικών πόρων, να μετέχουν στην κατανομή αυτή ευρέα κοινωνικά στρώματα. Να αναβαθμιστεί, υλικά και ηθικά, η απασχόληση των ανθρώπων σε τομείς εκτός της ιδιωτικής αγοράς εργασίας.· Να δούμε πάλι τους δημόσιους οργανισμούς ως βασικούς σταθεροποιητικούς μηχανισμούς σε εποχές αναταραχής και κρίσης και «τις επενδύσεις σε δημόσιους οργανισμούς ως επενδύσεις στη δημοκρατία».

Αυτές είναι, κατά τον Ρ. Φυκς, βασικές αρχές και ισχυρά πολιτικά εργαλεία, προκειμένου να καταπολεμήσει η δημοκρατία τους φόβους των ανθρώπων για «τον παγκόσμιας κλίμακας ανταγωνισμό, για την ψηφιακή επανάσταση και για την τεράστια εισροή ανθρώπων από άλλα μέρη του κόσμου», δηλαδή ερεθίσματα που ενισχύουν και διατηρούν την «αίσθηση απώλειας ελέγχου» και δίνουν όπλα στην αντιδημοκρατική εξέγερση. «Είναι καθήκον την πολιτικής να ελέγχει και να καθοδηγεί τις αλλαγές και όχι απλά να τις διαχειρίζεται», συνοψίζει ο Φυκς.

  

Ζούμε σε μια εποχή θυελλωδών αλλαγών. Η κρίση της Αμερικής και η άνοδος αυταρχικών δυνάμεων αυξάνουν τη διεθνή αβεβαιότητα. Η παγκόσμια διασύνδεση και αλληλεξάρτηση των αγορών αυξάνει την πίεση του ανταγωνισμού και την μεταφέρει έως και μέσα στα μεσαία κοινωνικά στρώματα.

Η ψηφιακή επανάσταση επιδρά πολύ βαθιά στον κόσμο της επαγγελματικής απασχόλησης και στην καθημερινή μας διαβίωση. Πλανητικών διαστάσεων μεταναστευτικά ρεύματα κατακρημνίζουν τα φράγματα ανάμεσα σε μας και τους άλλους. Η χειραφέτηση των γυναικών και η ισότιμη μεταχείριση των μειονοτικών ταυτοτήτων φύλου κλονίζουν τα βάθρα της πατριαρχίας. Όλες αυτές οι αλλαγές συμβαίνουν ταυτόχρονα και με ταχύ ρυθμό.

Για το τμήμα της κοινωνίας μας που είναι εξοπλισμένο με καλά μορφωτικά εφόδια, η επιταχυνόμενη νεωτερικότητα προσφέρει καλές προοπτικές, παρόλη την πίεση και το άγχος. Σε μια Ευρώπη χωρίς σύνορα, η «Γενιά του Erasmus» αισθάνεται «σαν στο σπίτι της». Ο κόσμος είναι ανοιχτός για την γενιά αυτή. Η πολυπολιτισμική κοινωνία είναι γι΄ αυτήν ένας εμπλουτισμός της ζωής της, η παγκοσμιοποίηση πολλαπλασιάζει τις επιλογές της.
Ανάλογα με το τί βοηθά στην βελτίωση της ζωής τους ή πού τους καλεί η αγάπη, αυτοί οι άνθρωποι δεν προσδένονται ούτε σε συγκεκριμένο τόπο ούτε σε μία και μοναδική γλώσσα. Αυτές οι «ελίτ» στις επιστήμες, στην οικονομία, στην πολιτική και στα μέσα ενημέρωσης, είναι οι κοινωνικές ομάδες που έδωσαν μορφή στην φιλελεύθερη-κοσμοπολιτική συναίνεση, η οποία τώρα κλονίζεται από το δημοψήφισμα της Brexit, από την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ και από την άνοδο των εθνικιστικών κομμάτων.

[Η χρηματοπιστωτική κρίση και η καθολική αίσθηση απώλειας ελέγχου]

Πολλοί νομίζουν ότι η αντι-φιλελεύθερη εξέγερση ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία. Όμως τα προμηνύματα της φαινόταν εδώ και πολύ καιρό· και έγιναν σαφώς ορατά το αργότερο το 2007, όταν άρχισε η χρηματοπιστωτική κρίση που πήρε μετά την έκταση μεγάλης κατάρρευσης και κλόνισε εντονότατα την εμπιστοσύνη των πολιτών στις κυβερνώσες ελίτ και στους δημοκρατικούς θεσμούς.

Από τότε, η αίσθηση της απώλειας ελέγχου είναι κυρίαρχη. Δεν είναι τυχαίο, ότι στη Βρετανία, η πολεμική κραυγή των οπαδών της Brexit ήταν το σύνθημα “Let’s take back control” - «Ας ανακτήσουμε τον έλεγχο» - δηλαδή σάλπισαν την υποχώρηση στο περιχαρακωμένο οχυρό του εθνικού κράτους, ως αναζήτηση ασφάλειας έναντι της παγκόσμιας μετανάστευσης και του ελεύθερου εμπορίου. Ο Τραμπ ανέβηκε πάνω σ΄ αυτό το κύμα, εκμεταλλεύτηκε το ευνοϊκό του σπρώξιμο κι έτσι κολύμπησε και αυτός μέχρι τον Λευκό Οίκο.

Βέβαια, μπορεί κανείς να έχει την ελπίδα, ότι η επιτυχία της αντι-φιλελεύθερης εξέγερσης σηματοδοτεί και το ζενίθ της. Μετά από αυτά τα γεγονότα, παρατηρούμε και μια δημοκρατική απάντηση αντίρροπης φοράς. Η υποστήριξη των Αμερικανών στον Τραμπ μειώνεται. Στην Ολλανδία και στη Γαλλία, παρεμποδίστηκε η άνοδος των δεξιών λαϊκιστών στην εξουσία. Το 12,6 % των ψήφων υπέρ του κόμματος Εναλλακτική Πρόταση για τη Γερμανία (AfD) είναι μεν προειδοποιητικό σήμα κινδύνου, ωστόσο δεν συνιστά ακόμη άμεση απειλή για τη δημοκρατία.

Παρόλα αυτά, το να κηρύξουμε παύση συναγερμού θα ήταν επικίνδυνο. Τα αυταρχικά καθεστώτα προελαύνουν, από την Κίνα μέχρι την Τουρκία. Τα πνεύματα της «δημοκρατίας χωρίς ελευθερία» πνέουν και μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα μέρος του πληθυσμού αντιδρά ενάντια σε κάθε τί νέο με αποστροφή και προβάλλει αντίσταση.

[Έλεγχος των νέων καταστάσεων, σχεδιασμός από την δημοκρατική πολιτική: Τα αντίδοτα στον εθνικισμό και στον ισλαμισμό]

Τις αλλαγές που χτυπούν την πόρτα τους και εισβάλλουν στη ζωή τους, οι άνθρωποι αυτοί δεν τις αισθάνονται ως ευκαιρίες και δυνατότητες, αλλά ως απειλές. Σε τούτη τη στάση τους, αναμειγνύεται ο φόβος της επερχόμενης κοινωνικής υποβάθμισης με μια πεισματάρικη και επιθετική υπεράσπιση των παραδοσιακών ρόλων των δύο φύλων και των αυτο-ειδώλων του κάθε έθνους. Η πλειοψηφία των πολιτών είναι μάλλον απαισιόδοξη για το μέλλον. Αυτό είναι το έδαφος που τρέφει τα ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα των «ταυτοτισμών» (identitäre). 
Τα ρεύματα αυτά υπόσχονται ασφάλεια μέσω της απόσυρσης και οχύρωσης σε μια κλειστή κοσμοαντίληψη και σε μια κλειστή κοινότητα. Ο λαϊκίστικος εθνικισμός είναι μια από τις παραλλαγές τους, ο ισλαμισμός είναι μια άλλη. Με την κοινή αποστροφή τους εναντίον της ανοιχτής κοινωνίας, αυτές οι δύο παραλλαγές έχουν περισσότερα κοινά από ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως. 
Το ερώτημα είναι, πώς απαντά στη μεγάλη αβεβαιότητα και ανασφάλεια η φιλελεύθερη δημοκρατία. Διότι, δεν μπορούμε να θωρακιστούμε ενάντια τις αλλαγές της εποχής μας, αλλά πρέπει να αποδεχθούμε την πρόκληση που θέτουν και να αναλάβουμε το καθήκον της μορφοποίησης και του σχεδιασμού τους. Είναι καθήκον την πολιτικής να ελέγχει και να καθοδηγεί τις αλλαγές και όχι απλά να τις διαχειρίζεται. 
Εάν αντιμετωπίσουμε ως απλά φυσικά φαινόμενα αυτά τα κύματα που εισβάλουν και ξεσπούν πάνω μας, δηλαδή τον παγκόσμιας κλίμακας ανταγωνισμό, την ψηφιακή επανάσταση και την τεράστια εισροή ανθρώπων από άλλα μέρη του κόσμου, τότε αυτό θα καταστρέψει τη νομιμοποίηση της δημοκρατίας με ελευθερία. 

[Να καταπολεμηθεί η διαίρεση της κοινωνίας σε κερδισμένους και χαμένους που προκαλεί η χωρίς φραγμούς νεωτερικότητα]

Οι πατέρες της κοινωνικής οικονομίας της αγοράς γνώριζαν πόσο σημαντικό είναι, το να υπάρχει ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που βάζει σε τάξη το ελεύθερο παιχνίδι των δυνάμεων της. Καθώς οι πολιτικές σε εθνικό επιπεδο χάνουν την ισχύ και αποτελεσματικότητά τους, απαιτείται ενίσχυση των ρυθμιστικών κανόνων σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Τούτο ισχύει, λόγου χάρη, τόσο για την προστασία του κλίματος όσο και για μια συντονισμένη πολιτική για τους πρόσφυγες και τη μετανάστευση. 
Ταυτόχρονα, προκύπτει η ανάγκη να ενδυναμωθούν και να αποκτήσουν νέες ικανότητες οι άνθρωποι, για να μπορούν να ανταπεξέλθουν στις τεχνολογικές και κοινωνικές αλλαγές. Η εκπαίδευση και η απόκτηση επαγγελματικών προσόντων δεν αποτελούν εγγύηση για μια επιτυχημένη πορεία στη ζωή. Ωστόσο, είναι τα καλύτερα κεφάλαια με τα οποία μπορεί να προικοδοτήσει τους ανθρώπους η κοινωνία και η πολιτική. 
Όσοι θέλουν να υπερασπιστούν τη δημοκρατία με ελευθερία, πρέπει να σταθούν αντιμέτωποι στη διαίρεση των κοινωνιών σε νικητές και ηττημένους, σε κερδισμένους και χαμένους από την πορεία προς μια νεωτερικότητα χωρίς φραγμούς. Η διαίρεση αυτή υπονομεύει την υπόσχεση και  υποχρέωση παροχής ίσων ευκαιριών για όλους.

 

[Μακρόν και Κόρμπιν - Ο Κόρμπιν ενσαρκώνει την λαχτάρα για αλληλέγγυα κοινότητα και μια προοδευτική εναλλακτική λύση έναντι της εθνικής κοινότητας της Δεξιάς]

Όταν η αυξανόμενη αβεβαιότητα και ανασφάλεια συμπίπτει με αυξανόμενη ανισότητα, τότε δημιουργείται εκρηκτικό μίγμα. Ο λαϊκισμός από τα δεξιά και από τα αριστερά είναι ένα  μήνυμα κινδύνου: Μας προειδοποιεί ότι μέσα στις δυτικές κοινωνίες συμβαίνει μια ζύμωση που μπορεί να τινάξει τα πάντα στον αέρα, αν δεν λάβουμε αντίμετρα. 

Ο πολιτικός φιλελευθερισμός έχει ως αφετηρία και ως στόχο την ελευθερία του ατόμου. Όμως ακόμη και οι φιλελεύθεροι δεν πρέπει να παραβλέπουν την ανάγκη των ανθρώπων για «συνανήκειν» και ένταξη σε σύνολα. Και πρέπει να δειχτεί, πώς μπορεί να συνδυάζεται η ελευθερία με την ασφάλεια, η ποικιλομορφία με την ομοιότητα και οικειότητα, το άνοιγμα στις αλλαγές με την προστασία των ανθρώπων από τις αναστατώσεις, στρεβλώσεις και ανισότητες.
«Μια Ευρώπη που προστατεύει»: Αυτό ήταν ένα από τα κεντρικά συνθήματα της προεκλογικής εκστρατείας του Εμμανουέλ Μακρόν, Κανείς δεν πρέπει να μένει ανυπεράσπιστος έναντι των αναταραχών στην οικονομία και στην κοινωνία. Όλοι έχουν δικαίωμα στην αλληλεγγύη και στην συμμετοχή. Ο Τζέρεμι Κόρμπιν (Jeremy Corbyn), το πολιτικό αστέρι του βρετανικού Εργατικού Κόμματος που ανέτειλε απροσδόκητα, παρά το γεγονός ότι ο σοσιαλισμός του είναι κάπως ρετρό, παλαιομοδίτικος, και ίσως θυμίζει πιο πολύ τη δεκαετία του 1970 παρά ανοίγει νέους ορίζοντες, εν τούτοις συλλαμβάνει καλά και αποτυπώνει πολιτικά αυτή τη βασική αίσθηση της κοινωνίας με το σύνθημα του «Υπέρ μιας κοινωνίας των πολλών και όχι των λίγων». 

Από ιδεολογική άποψη ο Κόρμπιν είναι ένας άνθρωπος του παρελθόντος· ωστόσο οι νέοι άνθρωποι στη Βρετανία τον εμπιστεύονται και αγωνίζονται μαζί του. Ο Κόρμπιν ενσαρκώνει την αριστερή παραλλαγή μιας λαχτάρας για αλληλέγγυα κοινότητα, μια προοδευτική εναλλακτική λύση προς την εθνική κοινότητα της Δεξιάς.
Το σύγχρονο νόημα της ασφάλειας περιλαμβάνει εντός του διαφορετικές πτυχές. Πρώτον, την κλασική προστατευτική λειτουργία του κράτους από εξωτερικούς και εσωτερικούς κινδύνους, ιδίως την προστασία από τη βία και από την αυθαιρεσία. Στους σημερινούς καιρούς της φορτισμένης ιδεολογικά τρομοκρατίας, καιρούς επιστροφής του πολιτικού εξτρεμισμού και του οργανωμένου εγκλήματος, το ζήτημα της εσωτερικής ασφάλειας γίνεται πάλι επίκαιρο και σημαντικό. 

 

[Ενδυνάμωση των ανθρώπων, ιδίως των παιδιών και των εφήβων. Ο ρόλος της εκπαίδευσης]

Όσοι θέλουν να υπερασπιστούν τη δημοκρατία με ελευθερία, δεν πρέπει να την εγκαταλείψουν στα χέρια των εχθρών της ελευθερίας. Πρέπει να ξανασκεφτούν τί σημαίνει η έννοια της «μάχιμης δημοκρατίας», σε ποιό βαθμό και σε ποιά έκταση η προληπτική πολιτική για την ασφάλεια είναι θεμιτή σε μια δημοκρατία, ποιές και πόσες αρμοδιότητες είναι επιθυμητό να χορηγηθούν στις υπηρεσίες του κράτους που μεριμνούν για την ασφάλεια. 
Δεύτερον, τίθεται ως ζήτημα, πόσο ικανοί είναι οι πολίτες ως άτομα για να ενεργούν με αυτοπεποίθηση. Είναι σημαντικό να οικοδομηθεί η ικανότητα και η δύναμη των ανθρώπων, να αντιμετωπίζουν τις τεχνολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές με αυτοπεποίθηση, ως αυτόβουλοι κυρίαρχοι της ζωής τους και του μέλλοντός τους. 
Αυτό που οι ψυχολόγοι ονομάζουν «αντοχή και δύναμη του εγώ», σημαίνει εσωτερική ασφάλεια με την κυριολεκτική έννοια - μια ασφάλεια που προέρχεται από το εσωτερικό του ατόμου. Προκύπτει όταν ένα άτομο έχει βιώματα ότι αυτό το ίδιο είναι κάτι το σημαντικό και οι πράξεις του είναι αποτελεσματικές και δίνουν καρπούς. Εδώ, η παιδεία και η εκπαίδευση παίζουν σημαντικό ρόλο. Πρέπει να εστιάσουμε το εκπαιδευτικό μας σύστημα στην ενίσχυση της εσωτερικής ασφάλειας των παιδιών και των εφήβων. 

[Συμμετοχή ευρέων στρωμάτων στην κατανομή των παραγωγικών πόρων, αντί άνισης κατανομής τους - Αναβάθμιση της απασχόλησης σε τομείς εκτός της ιδιωτικής αγοράς εργασίας]

Τρίτον: Η απελευθέρωση από τον φόβο αποτελεί βασική προϋπόθεση για την ελεύθερη ανάπτυξη των ανθρώπων.
Τι είδους αντασφαλίσεις και εξισορροπητικά στηρίγματα χρειάζονται οι άνθρωποι για να αντιμετωπίσουν με αυτοπεπεποίθηση τις εργασιακές και πολιτισμικές αλλαγές; Είναι επαρκή τα συστήματα της κοινωνικής ασφάλισης που διαθέτουμε σήμερα ή χρειαζόμαστε νέες ιδέες κοινωνικής συμμετοχής για να ανταπεξέλθουμε στην ψηφιακή κοινωνία; 
Δεν πρέπει να περιορίζουμε την κοινωνική και πολιτική μας φαντασία στα υπέρ και τα κατά της θέσπισης βασικού εισοδήματος χωρίς προϋποθέσεις. Τουλάχιστον εξίσου μεγάλη σημασία έχει ένα χρηματοδοτικά εξασφαλισμένο δικαίωμα στην εκπαίδευση και στην κατάρτιση, η συμμετοχή ευρέων κοινωνικών στρωμάτων στην κατανομή των παραγωγικών πόρων [στους οποίους ανήκει τόσο ο υλικός πλούτος μιας χώρας, όσο και το άθροισμα των γνώσεων, ικανοτήτων και εμπειριών των εργαζομένων της, όχι όμως η ίδια η εργασιακή δύναμη αυτή καθ' εαυτή], αλλά και η αναβάθμιση της απασχόλησης σε τομείς εκτός της ιδιωτικής αγοράς εργασίας. 

[Σε εποχές θεμελιακών αναταραχών, οι δημόσιοι οργανισμοί είναι σταθεροποιητικοί μηχανισμοί. Οι επενδύσεις σε δημόσιους οργανισμούς είναι επενδύσεις στη δημοκρατία] Τέταρτον, χρειάζεται να δούμε με νέο βλέμμα τον κεντρικό ρόλο των δημόσιων θεσμών και οργανισμών ως σταθεροποιητικών μηχανισμών σε εποχές θεμελιακών αναταραχών. Το δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, το ευρέως διακλαδισμένο δίκτυο μουσείων, θεάτρων, βιβλιοθκών και αιθουσών συναυλιών, η δημόσια ραδιοτηλεόραση, οι δημοτικές επιχειρήσεις ύδρευσης, αποχέτευσης κτλ, καθώς  και οι οργανισμοί συγκοινωνιών, εκτός από την «κοινή ωφέλεια» εξυπηρετούν και άλλα πράγματα; Είναι ταυτόχρονα και θεσμοί της δημοκρατίας, συμβολικοί αντιπρόσωποι της δημοκρατικής κοινότητας, που προάγουν την συμμετοχή και το «ανήκειν» σε ένα σύνολο. 

Τα τελευταία 25 χρόνια, η δημοσιονομική εξυγίανση πραγματοποιήθηκε κυρίως με μείωση των δημοσίων επενδύσεων. Τώρα πιά οι συνέπειες φαίνονται παντού: Από την άθλια κατάσταση πολλών σχολείων μέχρι και γέφυρες σε άθλια κατάσταση. Αυτή η τάση πρέπει να αντιστραφεί. Οι επενδύσεις σε δημόσιους οργανισμούς είναι επενδύσεις στη δημοκρατία.   

Ο Ralf Fücks διετέλεσε συμπρόεδρος του Ινστιτούτου Heinrich Böll (πολιτικό ινστιτούτο του κόμματος των Πρασίνων στη Γερμανία). Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Βρέμης οικονομική επιστήμη, κοινωνιολογία και ιστορία. Μέλος του Κόμματος των Πρασίνων απο το 1982, χρημάτισε επί έτη μέλος του Προεδρείου του κόμματος. Διετέλεσε αναπληρωτής πρωθυπουργός της Βρέμης (πόλη - Ομόσπονδη Χώρα της Γερμανίας). 

Τον Ιανουάριο του 2012 ήταν ο βασικός εμπνευστής και εισαγωγικός εισηγητής του Συνεδρίου Η Ελλάδα στην Κρίση, το οποίο είχε διοργανώσει στο Βερολίνο το Ινστιτούτο Heinrich Böll.

Βιβλία, αρθρογραφία και ομιλίες του Ralf Fücks: (Αγγλικά)  (Γερμανικά)

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:

Ralf Fücks: Οικο-οπισθοδρομισμός και οικολογική ανανέωση - Η πράσινη επανάσταση



  

 

Χάιντς Μπούντε: Φόβος - Βρισκόμαστε σε ιδεολογικό αδιέξοδο
Heinz Bude: Angst - “Wir sind ideologisch verbaut„ (συνέντευξη, Zeitzeichen, γερμανικά)