Η πανδημία θα επιταχύνει την αλλαγή πολιτικού παραδείγματος που ξεκίνησε το 2010

συνέντευξη του κοινωνιολόγου Αντρέας Ρέκβιτς

© Die Tageszeitung (taz): Soziologe über Corona-Maßnahmen: „Es geht immer um die Balance“, 22.3.2020

Η συνέντευξη δόθηκε στον πολιτικό συντάκτη της Tageszeitung Στέφαν Ράινεκε

taz: Κύριε Reckwitz, οι απαγορεύσεις εξόδου είναι ένα κοινωνικό πείραμα μεγάλης κλίμακας. Τι βλέπουμε εδώ;

Andreas Reckwitz: Βιώνουμε μια διαχείριση καταστροφής από το κράτος, μολονότι δεν έχει συμβεί η καταστροφή. Αντίθετα, επιχειρείται να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι με προληπτικά μέτρα. Βρισκόμαστε στο στάδιο της διαχείρισης κινδύνου από το κράτος, αλλά ποτέ δεν έχει ξανασυμβεί να παίρνει όλο αυτό τόσο μεγάλη έκταση.  

 

Σε τούτη την κρίση, η οποία μόλις πριν από δύο εβδομάδες ήταν κάτι αδιανόητο, αναιρέθηκαν θεμελιώδη δικαιώματα με πολύ μεγάλη ευκολία και σχεδόν χωρίς καμιά αντίσταση. Πόσο σοβαρό είναι αυτό; 

Κάθε περιορισμός θεμελιωδών δικαιωμάτων πρέπει πάντοτε να προβληματίζει. Στην περίπτωση αυτή, είναι ίσως επαρκώς δικαιολογημένος ως βραχυπρόθεσμο μέτρο. Θα ήταν αμφισβητήσιμος εάν η πολιτική διαχείριση του κινδύνου ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική λύση, παρά μόνον αυτά τα μέτρα, διότι έτσι μας υπαγορεύει η επιστήμη. Υπάρχουν βέβαια επιστημονικά επιχειρήματα που προβάλλουν οι ιολόγοι, αλλά, εδώ έχουμε πολιτικές αποφάσεις· και μπορείς να ασκήσεις τέτοιες ή διαφορετικές πολιτικές. Αυτό χαρακτηρίζει το Πολιτικόν, η δυνατότητα να πράττεις έτσι η αλλιώς.

Είναι χαρακτηριστικό σε κάθε διαχείριση κινδύνου, ότι ο ένας κίνδυνος, αυτός που θέλεις να ελαχιστοποιήσεις (στην περίπτωσή μας, ένα υψηλό ποσοστό προσβολής από τον ιό  μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα) προκαλεί και άλλους κινδύνους (τον περιορισμό των προσωπικών δικαιωμάτων, οικονομικούς κινδύνους, τους ψυχολογικούς κινδύνους των μακρών απαγορευτικών διαδικασιών). Στη διαχείριση κινδύνων τίθεται πάντοτε το ζήτημα της ισορροπίας μεταξύ πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων, ποτέ δεν έχουμε το απόλυτα σωστό.

Έρημοι δρόμοι, άδειο το μετρό – η δημόσια ζωή συρρικώνεται © Sebastian Wells/OSTKREUZ/taz

Μερικοί νεαροί δεν δίστασαν ακόμη και να στήσουν αυτοσχέδια «Κορώνα-πάρτυ». Τι σημαίνει αυτό; Τις τελευταίες δεκαετίες, η διαχείριση κινδύνων είχε γίνει σχεδόν εξ ολοκλήρου ατομική υπόθεση. Η συνταγή που είχε επικρατήσει έλεγε: Το άτομο έπρεπε να φροντίζει τον εαυτό του και να προστατεύεται, όλα ήταν θέμα προσωπικής ευθύνης. Ο τρόπος σκέψης που απαιτείται τώρα για να ελαχιστοποιηθούν οι κίνδυνοι στους οποίους εκθέτουμε άλλα άτομα, δηλαδή το να σκεφτόμαστε συλλογικά, φαίνεται σε ορισμένους ανθρώπους δύσκολο πράγμα. 
 
Η εξατομικευμένη κοινωνία, στην οποία οποία όλα περιστρέφονται γύρω από την αυτοπραγμάτωση του ατόμου, είναι ικανή για την απαραίτητη τώρα πια αλληλεγγύη;
Εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι η όψιμη νεωτερική κοινωνία στην οποία ζούμε δεν είναι καλά προετοιμασμένη για τις απαιτήσεις που τίθενται σε μια κατάσταση πραγμάτων συλλογικής διακινδύνευσης. Έχει συμβεί βαθειά αλλαγή αξιών, έχουν ατονήσει οι αξίες που δίνουν προτεραιότητα στις υποχρεώσεις και αντ' αυτών έχουν υπερισχύσει οι αξίες της αυτοπραγμάτωσης. Το να περιορίζεις τις ατομικές σου επιθυμίες και ανάγκες, μας έχει γίνει κάτι ξένο, ανοίκειο. Αλλά υπάρχει και μια άλλη πλευρά.
Υπάρχει αρκετή προδιάθεση για πειραματισμό και ευελιξία στις καθημερινές πρακτικές της όψιμης νεωτερικής κοινωνίας, ιδιαίτερα στις νεότερες ηλικίες των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων που ζουν στις πόλεις. Μπορούν να προσαρμόζονται καλά σε ασυνήθιστες καταστάσεις. Αυτό το βλέπουμε και τώρα. Μέσα στην κρίση δοκιμάζονται νέες δυνατότητες· από την αυθόρμητη αλληλοβοήθεια μεταξύ των γειτόνων έως την πιο εντατική χρήση των ψηφιακών μέσων επικοινωνίας. 

Ποιες είναι οι διαφορετικές επιπτώσεις της πανδημίας κορωνοϊού ανά κοινωνική τάξη και ομάδα; Αυτό είναι ένα κρίσιμο σημείο. Από τη μία πλευρά, μπορούμε βέβαια να πούμε ότι η κρίση του κορωνοϊού επηρεάζει τους πάντες. Αλλά το πώς επηρεάζει και το είδος της ανησυχίας που προκαλεί είναι σαφώς διαφορετικό ανάλογα με την κοινωνική τάξη και το κοινωνικό περιβάλλον του κάθε ατόμου. Υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα σε όσους έχουν τη δυνατότητα να εργάζονται από το σπίτι - όπως σε πολλές περιπτώσεις εργασίας που στηρίζεται στη γνώση - και έτσι να συνεχίσουν να μισθοδοτούνται, και σε όσους κινδυνεύουν να χάσουν τα προς το ζην εξαιτίας της πτώσης της ζήτησης. Το δεύτερο ισχύει για απλά επαγγέλματα υπηρεσιών καθώς και για επαγγελματίες του πολιτιστικού τομέα ή επιχειρηματίες στο λιανικό εμπόριο. 

Τίποτε δεν θα είναι ίδιο όπως πριν· αυτό ακούμε παντού. Αλλά τι ακριβώς; Μπορεί κανείς να διακρίνει από τώρα τι θα αλλάξει στην πολιτική και στην οικονομία εξαιτίας της κρίσης του κορωνοϊού;
Καταρχάς, θέλω να είμαι προσεκτικός με τέτοιες δραματικές εκφράσεις. Για μας τους κοινωνιολόγους, το κύριο ζήτημα είναι πάντα η Longue durée, η μακρόχρονη διαρθρωτική αλλαγή. Τίθεται το ερώτημα, τί επίδραση ασκούν γεγονότα μεμονωμένα, αλλά πολύ δραστικά. Ο μεγάλος άγνωστος εδώ είναι το πόσο βαθιά θα είναι η οικονομική κρίση. Τούτου λεχθέντος, υποπτεύομαι ότι μετά την κρίση του κορωνοϊού θα ενταθούν οι διαδικασίες αλλαγής που είχαν ήδη ξεκινήσει πριν από αυτή την κρίση.  

Για παράδειγμα;
Πρώτον, είναι πιθανό η κρίση αυτή να επιταχύνει την ψηφιοποίηση της κοινωνίας. Διότι διαρκούσας της κρίσης προσφεύγουμε στη χρήση ψηφιακών εργαλείων: Home­ Office, ψηφιακή διδασκαλία, ψηφιακή συμβουλευτική και υποστήριξη, αγορές στο διαδίκτυο. Η κοινωνική ζωή στον ψηφιακό κόσμο δεν απαιτεί φυσική παρουσία, πράγμα που τώρα, σε συνθήκες πανδημίας, αποτελεί πλεονέκτημα. Είναι πιθανό ότι και στη συνέχεια, μετά την κρίση, οι άνθρωποι, θα χρησιμοποιήσουν ως υποστήριγμα αυτές τις εμπειρίες που βιώνουν τώρα. Δεύτερον, μπορούμε να αναμένουμε ότι η κρίση αυξάνει την συνειδητοποίηση ότι οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης έχουν ανάγκη από περισσότερους κανόνες και ρυθμίσεις.

Δηλαδή θα επιστρέψει το εθνικό κράτος ως κεντρικός και πιο ισχυρός παίκτης;

Ναι, αυτό είναι το τρίτο πεδίο αλλαγής, αλλά είναι ανεξάρτητο από το αν τα κρατικά όργανα είναι οργανωμένα σε επίπεδο εθνικό ή διεθνικό - υπερεθνικό. Πρέπει να πάμε λίγο πίσω, να δούμε τι συνέβη εν τω μεταξύ. Από το 1945 έως τη δεκαετία του 1970, κυριαρχούσε στις δυτικές κοινωνίες, από την πολιτική Αριστερά μέχρι και την Δεξιά, ένα ρυθμιστικό παράδειγμα. Ένα κράτος ενεργό στο οικονομικό και κοινωνικό πεδίο, το οποίο συμβάδιζε με πολιτικές ιδέες που είχαν ως επίκεντρο την κοινότητα.
Στη δεκαετία του 1970 αυτό εισήλθε σε κρίση· το διαδέχθηκε ένα φιλελεύθερο παράδειγμα τόνωσης της οικονομικής και κοινωνικής δυναμικής, επικεντρωμένο στην απορύθμιση και στην άρση ορίων και εμποδίων. Αφενός ο οικονομικός νεοφιλελευθερισμός, αφετέρου ο αριστερός πολιτισμικός φιλελευθερισμός. Μετά το 2010, αυτό το φιλελεύθερο μοντέλο έχει εισέλθει σε περίοδο υποχώρησης και άμυνας. Η οικονομική κρίση ήταν ασφαλώς ένα σημείο καμπής και η άνοδος του λαϊκισμού είναι ένα σύμπτωμα. Από το 2010 πάνω-κάτω, βρισκόμαστε σε μια φάση αλλαγής του πολιτικού παραδείγματος. Η κρίση του κορωνοϊού μπορεί να τροφοδοτήσει ακόμη πιο πολύ αυτή την αλλαγή.  

Η κρίση του κορωνοϊού είναι ορόσημο που σηματοδοτεί το τέλος του νεοφιλελευθερισμού;
Θα ήταν υπερβολικά εύκολο, υπεραπλούστευση, να μιλήσει κανείς έτσι. Ωστόσο γίνεται τώρα φανερο ότι η κοινωνία έχει ανάγκη από ένα κράτος ικανό να ρυθμίζει, πράγμα παραμελημένο τις τελευταίες δεκαετίες· όπως π.χ. να εξασφαλίζει ένα λειτουργικό σύστημα δημόσιας υγείας. Πέραν τούτου, εάν ως απάντηση στην κρίση του κορωνοϊού, θα προαχθούν και οι σχέσεις κοινωνικής αλληλεγγύης, είναι κάτι που πρέπει να αναμένουμε για να δούμε κατά πόσον θα συμβεί ή όχι.
Το ερώτημα είναι τι λογής μπορεί να είναι το νέο παράδειγμα. Πολλά πράγματα υποδηλώνουν ότι θα ρυθμίζει πιο έντονα την κοινωνική δυναμική, χωρίς να θέλει να επιστρέψει με νοσταλγία στη «μορφοποιημένη κοινωνία» [«formierte Gesellschaft» - κατά την έκφραση του Ludwig Erhardt, Χριστιανοδημοκράτη υπουργού Oικονομικών της Ομοσπονδιακής Γερμανίας 1949 - 1963 και καγκελάριου 1963 - 1966] της μεταπολεμικής περιόδου. Επομένως, εναλλακτική λύση στον λαϊκισμό θα ήταν ένα είδος φιλελευθερισμού που θέτει πλαίσια, που οριοθετεί και αυτοοριοθετείται (einbettender Liberalismus).

Ωστόσο, οι επιπτώσεις της νεοφιλελεύθερης στροφής εξακολουθούν να είναι παρούσες. Η κοινωνική ανισότητα εξακολουθεί να αυξάνεται σε πολλές χώρες του ΟΟΣΑ. Τα εθνικά κράτη δεν έχουν την ικανότητα να βάλουν ένα τέλος στην διασυνορική παγκόσμια φοροδιαφυγή. Ο αυτοοριοθετούμενος φιλελευθερισμός για τον οποίο μιλάτε, είναι μια περιγραφή δομικών αλλαγών που ήδη εξελίσσονται; Ή μια απαίτηση; 
Μου φαίνεται ότι βρισκόμαστε σήμερα σε μια κατάσταση αλλαγής πολιτικού παραδείγματος παρόμοια με αυτή της δεκαετίας του 1970. Σε ορισμένους τομείς είναι ευδιάκριτη μια αλλαγή πολιτικών συνειδήσεων·  για παράδειγμα όσον αφορά την ιατροφαρμακευτική ασφάλιση στις ΗΠΑ ή την ενίσχυση των νοσηλευτικών επαγγελμάτων και τη νομοθέτηση ανώτατου επιτρεπόμενου ύψους των ενοικίων κατοικίας στη Γερμανία. Σε διεθνές επίπεδο τη βλέπουμε στο κίνημα της νεολαίας για την κλιματική κρίση Παρασκευές για το Μέλλον. Προς το παρόν, όλο αυτό δεν έχει ακόμη κρυσταλλωθεί σε ένα ολοκληρωμένο νέο πολιτικό παράδειγμα.

Ο Andreas Reckwitz (1970) σπούδασε κοινωνιολογία, πολιτική επιστήμη και φιλοσοφία στα πανεπιστήμια της Βόννης, του Αμβούργου και του Κέημπριτζ. Σήμερα είναι καθηγητής της Γενικής Κοινωνιολογίας και Πολιτισμικής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Χούμπολντ του Βερολίνου. Προηγουμένως διετέλεσε καθηγητής Συγκριτικής Πολιτισμικής Κοινωνιολογίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Viadrina της Φρανφούρτης επί του Όντερ, καθώς επίσης στο πανεπιστήμιο της Κονστάντς. Δίδαξε επίσης στο πανεπιστήμιο του Μπέρκλευ (Καλιφόρνια) και στην LSE (Λονδίνο). Είναι μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Γκαίτε με αρμοδιότητα „Επιστήμη και und Zeitgeschehen“ am Goethe-Institut.

Βιβλία: „Die Gesellschaft der Singularitäten. Zum Strukturwandel der Moderne (Suhrkamp, 2017), Das Ende der Illusionen. Politik, Ökonomie und Kultur in der Spätmoderne“ (Suhrkamp, 2019), Kreativität und soziale Praxis. Studien zur Sozial- und Gesellschaftstheorie (2016), Das hybride Subjekt. Eine Theorie der Subjektkulturen von der bürgerlichen Moderne zur Postmoderne (2005), Struktur. Zur sozialwissenschaftlichen Analyse von Regeln und Regelmäßigkeiten (Westdeutscher Verlag, 1997)

Ο Stefan Reinecke (1959) σπούδασε φιλολογία και πολιτική επιστήμη. Πολιτικός και κοινοβουλευτικός συντάκτης της taz και συγγραφέας πολιτικών και ιστορικών βιβλίων καθώς επίσης με θέμα τον κινηματογράφο. Μεταξύ αυτών: Hollywood goes Vietnam. Der Vietnamkrieg im US-amerikanischen Film (1993), Nicolai Bucharin (1996), Die neue NATO. Vom Verteidigungsbündnis zur Interventionsmacht? (2000), καθώς και δύο βιογραφίες των Γερμανών νομικών και κοινοβουλευτικών Otto Schilly (2003) και Hans-Christian Ströbele (2016).

Marc Saxer: Πολιτισμικός εμφύλιος πόλεμος των μεσαίων τάξεων, αυταπάτες των φιλελεύθερων, η διέξοδος: Στρατηγική κοινωνικών αγώνων για αναγνώριση και αναδιανομή