Ετιέν Μπαλιμπάρ: Ουκρανία, Μέρος Δεύτερο - Εθνικά κράτη, εθνικισμός, γεωπολιτική, κοσμοπολιτική

© Etienne Balibar: In the War - Nationalism, Imperialism, Cosmopolitics, Commons, 29.06.2022

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

  

Έθνη, εθνικά κράτη, εθνικισμοί

Μπορεί να ειπωθεί ότι οι λέξεις «έθνος» («nation») και «εθνικό κράτος» βρίσκονται τώρα πάλι στο κέντρο της πολιτικής συζήτησης και επαναφέρουν το φάσμα της βίας που προκαλεί γενοκτονίες, της μη ανοχής και του αποκλεισμού των «άλλων»· ταυτόχρονα μας αναγκάζουν να ξανασκεφτούμε το εμφανές γεγονός, ότι η σημασία της πολιτικής μορφής «έθνος» και της μορφής «εθνικό κράτος» («nation-form») ως τελικών σημείων αναφοράς για τον προσδιορισμό των δρώντων παραγόντων της ιστορίας, δεν έχει μειωθεί. Η ουκρανική πλευρά σαφώς εμψυχώνεται από το πνεύμα της «εθνικής» («national») ενότητας και αυτονομίας· το πνεύμα αυτό μπορεί να αποκληθεί «εθνικισμός» - δεν υπάρχει άλλος όρος. Ωστόσο, δεν μπορούμε να τον εξισώσουμε, έτσι απλά, με τον ρωσικό «εθνικιστικό» λόγο. Οι λόγοι της μη ισοδυναμίας δεν είναι μόνον η ανισορροπία των δυνάμεων και οι αντισυμμετρικές θέσεις σε σχέση με το διεθνές δίκαιο, το οποίο θεωρεί ιερή και απαραβίαστη την «κυριαρχία» των κρατών στο βαθμό που αυτά είναι διεθνώς αναγνωρισμένα, πράγμα όμως που εξαρτάται από πολλούς μεταβλητούς παράγοντες. Διότι τίθεται επίσης το ζήτημα, σε τί επιμένουν και εστιάζουν πολιτικά οι δύο εμπόλεμοι. Η ρωσική προπαγάνδα, εκμεταλλευόμενη αφενός το πραγματικό γεγονός ότι μερικές εξτρεμιστικές ομάδες έπαιξαν ενεργό ρόλο στην ουκρανική πολιτική μετά την ανεξαρτησία της χώρας, και αφετέρου το φαντασιακό του «Μεγάλου Πολέμου» εναντίον των Εθνικοσοσιαλιστών μετά το 1941, παρουσιάζει την ουκρανική πολιτική τάξη πραγμάτων ως μια αναγέννηση του «Ναζισμού».

Όμως, στην πραγματικότητα, αυτό που επιδεικνύει ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά είναι το σημερινό καθεστώς της Ρωσίας· αυτά αρχίζουν από τη βίαιη καταστολή των πολιτικών αντιπάλων και φθάνουν μέχρι την ανάπτυξη ενός αυτοκρατορικού λόγου επικεντρωμένου στην ιστορική αποστολή και στην υπέρτερη αξία του «ρωσικού λαού», τον οποίο παρουσιάζουν ως «ανώτερο λαό», ως «λαό κυρίων».

Από όλα αυτά συνάγω δύο αλληλένδετα αξιώματα: Πρώτον, δεν υπάρχει «έθνος» και «εθνικό κράτος» («nation») χωρίς εθνικισμό· συνεπώς μια απόλυτη απόρριψη του εθνικισμού αυτού καθαυτού ως αντιδραστικής ιδεολογίας είναι άνευ νοήματος, εκτός αν αποφασίσουμε ότι πρέπει να απορριφθούν οι ίδιες οι πολιτικές μορφές έθνος και εθνικό κράτος (άποψη που ήταν όντως η θέση που υποστήριζε ένα μεγάλο ρεύμα της σοσιαλιστικής παράδοσης). Και δεύτερον, ο ρευστός χαρακτήρας και η μεταβλητότητα του εθνικισμού συνδέεται αλληλένδετα με το ποιοι εκπροσωπούν τις πολιτικές μορφές έθνος και εθνικό κράτος σε διαφορετικά μέρη του κόσμου και σε διαφορετικές στιγμές της ιστορίας. Η ιστορία των εθνών και των εθνικών κρατών (η οποία σε μεγάλο βαθμό καθορίζεται από τους πολέμους στους οποίους εμπλέκονται) γεννά δραματικές αλλαγές στα κάθε φορά νοήματα και σκοπούς των εθνικιστικών ιδεολογιών, οι οποίες, με τη σειρά τους, ωθούν τα έθνη και τα εθνικά κράτη προς αντίθετες κατευθύνσεις. Ή μάλλον, αυτό που έχει πολιτική σημασία είναι οι μεταβαλλόμενες αναλογίες, τα ανόμοια ισοζύγια των αντιθετικών μορφών του «εθνικισμού», παρόλο που όλες αυτές τις διαφορετικές μορφές τις δηλώνουμε με την ίδια λέξη, «εθνικισμός». Με άλλα λόγια, δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να δώσουμε απάντηση σε ερωτήσεις του τύπου «τί πράγμα είναι ο ουκρανικός εθνικισμός», αλλά, αντίθετα, αυτό που αξίζει πολιτικά να απαντηθεί είναι το εξής ερώτημα: Πως εξελίσσεται, τί πράγμα γίνεται ο ουκρανικός εθνικισμός διαρκούντος του πολέμου;

Και πάλι πρέπει να πω ότι έχω πλήρη συνείδηση πόσο εύθραυστες είναι οι θέσεις που θέλω να εισαγάγω στη συζήτηση. Μπορεί να διαψευσθούν πολύ σύντομα, ωστόσο αξίζει να ληφθούν υπόψη. Πιστεύω ότι το κρίσιμο ζήτημα, γύρω από το οποίο περιστρέφεται ο πολιτικός προσανατολισμός του ουκρανικού εθνικισμού και τα πολιτικά του αποτελέσματα, αφορά το «πολυπολιτισμικό» status μέσα στους θεσμούς του ουκρανικού εθνικού κράτους (με αφετηρία την πολυγλωσσία). Δανείζομαι κατηγορίες εννοιών που είναι τώρα ευρέως αποδεκτές εντός της πολιτικής κοινωνιολογίας, και συγκεκριμένα την αντιπαράθεση δήμου (demos) και εθνότητας (ethnos). Θέλω να προβλέψω ότι είναι πιθανό ένα «αισιόδοξο» σενάριο, συνδεδεμένο με το χαρακτήρα της σημερινής πατριωτικής αντίστασης, η οποία υποδηλώνει ότι η Ουκρανία και η ιδεατή ταυτότητά της μετακινούνται από ένα «εθνοτικού τύπου έθνος και εθνικό κράτος» («ethnic nation») προς την κατεύθυνση ενός «έθνους και εθνικού κράτους των πολιτών του» («civic nation»). Ή, με άλλα λόγια, βαίνει προς υπερίσχυση του δήμου [δηλ. του λαού ως σώματος πολιτών, ως πολιτικού-συνταγματικού συνόλου, ανεξαρτήτως της εθνοτικής καταγωγής κάθε πολίτη] έναντι της εθνότητας (ethnos). Αυτό μπορεί να συναχθεί από το εξής αξιοσημείωτο γεγονός: Αντίθετα από τις προσδοκίες του εισβολέα,  οι δύο «γλωσσικές κοινότητες» που υπάρχουν στην Ουκρανία, οι οποίες, ας μη λησμονούμε, αλληλοεπικαλύπτονται σε μεγάλο βαθμό (πράγμα που σημαίνει ότι οι πιο πολλοί Ουκρανοί είναι δίγλωσσοι), ένωσαν τις δυνάμεις τους στην πατριωτική αντίσταση και ταυτίστηκαν με την ιδέα ενός ανεξάρτητου ουκρανικού εθνικού κράτους. Αυτό φαίνεται να είναι γεγονός αποφασιστικής σημασίας, μολονότι σαφώς υπάρχουν και αντίρροπες δυνάμεις που ενεργούν σε διάφορες περιοχές της χώρας.

Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμη μια γρήγορη περιήγηση στα βασικά χαρακτηριστικά της εκεί ιδεολογικής συζήτησης. Στη ρωσική ιμπεριαλιστική πλευρά, η οποία αρνείται ότι μπορεί να υπάρχει ουκρανικό έθνος, εμφανίζονται μερικές εσωτερικές αντιθέσεις (που δεν εμποδίζουν τους αντίστοιχους ιδεολόγους να ενώνουν τις δυνάμεις τους). Ένα αφήγημα επικεντρώνεται στην ιδέα ότι υπάρχει ένας ενιαίος «ρωσικός κόσμος» με κοινή γενεαλογική καταγωγή, ένα «δένδρο» που έχει ρίζες στη θρησκευτική και γλωσσική ιστορία· οι Ουκρανοί και η γλώσσα τους  είναι απλά και μόνον ένα κλαδί αυτού του «δένδρου», διαχρονικά ενωμένο με τα άλλα κλαδιά, πράγμα που σημαδεύεται συμβολικά με τη «μεταφορά» της [μεσαιωνικής] μητρόπολης από το Κίεβο στη Μόσχα. Ένα άλλο, που μοιάζει πιο πολύ με τα αφηγήματα αποικιοκρατών σε άλλα μέρη του κόσμου, μιλά για τα «Ουκρανικά» ως γλώσσα και για τους «Ουκρανούς» ως πληθυσμό με τέτοιο τρόπο, ώστε τους παρουσιάζει σαν κατώτερη φυλή, ή σαν «λαό χωρίς ιστορία», εξαιρουμένης της ιστορίας και παιδείας που τους προσέδωσε η ενσωμάτωση μέσα στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας. Αυτά τα δύο αφηγήματα προσφέρουν και μια εξήγηση για το πως  δομήθηκε a contrario το εθνικιστικό αφήγημα στην Ουκρανία: Δομήθηκε ως αφήγημα της συνεχούς και αδιάσπαστης ύπαρξης του Ουκρανικού λαού και έθνους, πράγμα που ουσιαστικά ταυτίζεται με την αντίσταση στην καταστροφή της συλλογικής του ταυτότητας, μια καταστροφή που επιζήτησε προπαντός η Ρωσική Αυτοκρατορία.  Αυτό το αφήγημα οικοδομεί μια μυθική συνέχεια που αρχίζει με ένα μεσαιωνικό βασίλειο που ονομαζόταν Ρους και είχε ως πρωτεύουσα την πόλη του Κιέβου και καταλήγει στη σύγχρονη εθνική αναγέννηση· επιμένει στη συνέχεια, παρά την απόλυτη  ετερογένεια, τη χρονική απόσταση και την ασυνέχεια αυτών των δύο κοινωνικών σχηματισμών, αλλά με ενδιάμεσες επιβεβαιώσεις συμβολικού χαρακτήρα (ηγεμονίες «Κοζάκων», η δημοκρατική - αντιτσαρική «Ράντα» στην επαναστατική περίοδο μετά το 1917). Φυσικά η συνέχεια συνδέεται με την ιδέα ότι υπάρχει μια ουσιώδης ταυτότητα βασισμένη στη γλωσσική κοινότητα, το «ξερίζωμα» της οποίας από την αυτοκρατορική εξουσία αποδείχτηκε ανέφικτο. Εδώ, το σκοπούμενο μου δεν είναι πως να ακυρώσω αυτό το αφήγημα (άλλωστε, μοιάζει πολύ με άλλες εθνικές ιδεολογίες παντού στον κόσμο), αλλά αντίθετα, να δείξω γιατί η κληρονομιά του παρελθόντος σ’ αυτή την περιοχή του κόσμου, στην πραγματικότητα είναι μάλλον πιο σύνθετη. Όπως δείχνει και το ίδιο το όνομα της*1, η Ουκρανία (μέσα στα ρευστά όρια της, τα μεταβαλλόμενα ανά τους αιώνες), είναι μια χώρα που βρίσκεται σε οριακή γεωγραφική θέση, είναι borderland, εκεί όπου ο πολιτισμός και το συλλογικό «ανήκειν» σημαδεύονται από πολλαπλότητα και υβριδικό χαρακτήρα, χωρίς, φυσικά, να λείπουν η βία και οι κοινωνικές συγκρούσεις· διότι ανέκαθεν βρισκόταν ανάμεσα σε ανταγωνιζόμενες αυτοκρατορίες (ή βασίλεια), διασχίζονταν torn από τις συγκρούσεις τους, με αποτέλεσμα κατακερματισμούς της και ενσωματώσεις εδαφών της σε ηγεμονικές κρατικές δυνάμεις της περιοχής, δημογραφικές ανατροπές εξαιτίας εκτοπίσεων παλαιών κατοίκων της και εγκαταστάσεων ξένων λαών στο έδαφός της, ακόμη και γενοκτονίες. Ανάμεσα σ’ αυτές τις τελευταίες, υπάρχουν δύο που συνέβησαν στον 20ό Αιώνα: Η εξόντωση των αγροτών από την πείνα, έργο των Μπολσεβίκων, και η εξόντωση των Εβραίων από τους Ναζιστές, με μαζικές εκτελέσεις και στα στρατόπεδα του θανάτου.

Θεμελιώδες φαινόμενο, όπως ήδη ανέφερα, αποτελεί το γεγονός ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού είναι δίγλωσση, πράγμα που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο σχολικό σύστημα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, μέσω του οποίου δημιουργήθηκε η σημερινή μορφωμένη μεσαία κοινωνική τάξη.

Αυτοί είναι μερικοί από τους λόγους για τους οποίους υποστηρίζω ότι ο πιο σημαντικός γενεσιουργός παράγοντας του πατριωτικού πνεύματος που υποστηρίζει τη μαχητική ικανότητα του ουκρανικού λαού σε τούτο τον πόλεμο, δεν είναι το εθνοτικό αφήγημα (ή αποκλειστικά και μόνον αυτό το αφήγημα), αλλά η δημοκρατική καινοτομία της Επανάστασης Μαιντάν, το έτος 2013-2014, η οποία δημιούργησε μια ιδέα για το τί σημαίνει να είσαι πολίτης ανεξάρτητα από το ανήκειν σε μια εθνοτική κοινότητα. Ασφαλώς αυτή η δημοκρατική καινοτομία δεν είναι καθαρή και ανόθευτη, επειδή ταυτόχρονα με αυτήν συνυπήρχαν κινήσεις κλειστών πολιτικών ομάδων και τακτικοί χειρισμοί «ολιγαρχών» και διεφθαρμένων πολιτικών· ωστόσο, ως δημοκρατική εξέγερση  του λαού είναι αναμφισβήτητη, ειδικά αν την δει κανείς έχοντας υπόψη τις τάσεις προς τον αυταρχισμό και τον απολυταρχισμό (ή προς τη «μετα-δημοκρατία») που επικρατούν στην όλη  περιοχή του κόσμου που ήταν κάποτε η ΕΣΣΔ. Ασφαλώς, αυτός είναι και ένας από τους λόγους για τους οποίους δεν μπορεί πια να την ανεχθεί η ρωσική δικτατορία υπό τον Βλαντίμηρ Πούτιν: Διότι  εγκαινίασε μια κριτική εναντίον της διαφθοράς και μια συλλογική κίνηση προς τις επίσημες αξίες των δημοκρατικών πολιτικών συστημάτων της Δυτικής Ευρώπης (τα οποία, όσο και αν είναι και τα ίδια «ολιγαρχικά», ωστόσο αφήνουν χώρο για πολιτικό πλουραλισμό), πράγμα που μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο για τους πολίτες της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Φυσικά, ξέρω ότι άλλες δυνάμεις ωθούν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η πιο ισχυρή από αυτές είναι ο ίδιος ο πόλεμος, ιδίως επειδή είναι αναπόφευκτο να εξαπολύσει ο πόλεμος μια ρωσοφοβία, η οποία δεν «θέτει απέναντι» μόνον τη Ρωσία ως κράτος, αλλά επίσης τον ρωσικό πολιτισμό και τη ρωσική γλώσσα, που τώρα, και τα δύο, τυγχάνουν της χρήσης και της εκτίμησης των ίδιων των πολιτών της Ουκρανίας. Στην παρούσα κατάσταση, ο μεγάλος άγνωστος, ο από πολιτική άποψη κρίσιμος για το μέλλον, κρύβεται στην εξέλιξη αυτής της αντίθεσης.

Γεωπολιτική και διεθνικοί χώροι

Τέλος, θα ήθελα να επιστρέψω στην εξής ιδέα: Οι ταυτόχρονοι «πολλοί πόλεμοι», που στην παρούσα κατάσταση αλληλοεπικαλύπτονται και αλληλοεπικαθορίζονται, γίνονται κατανοήσιμοι και ερμηνεύσιμοι αν λάβουμε υπόψη τους ετερογενείς πολιτικούς χώρους που αλληλοτέμνονται σ’ αυτή τη «γεωγραφικά  οριακή χώρα», την Ουκρανία, σχετίζοντας τους με τις ιδιαίτερες λογικές που διέπουν καθέναν από αυτούς τους «πολέμους».

Ας αρχίσουμε με ένα βασικό παράδοξο, εγγενές σε τέτοιες καταστάσεις, το οποίο οξύνεται από τον ίδιο τον πόλεμο: Τα έθνη που ζητούν την ανεξαρτησία τους, ιδίως όταν παλεύουν εναντίον μιας Αυτοκρατορίας (ή εναντίον μιας πολιτικής οντότητας που προσπαθεί να ανασυστήσει μια αυτοκρατορία του παρελθόντος), ανυπομονούν να επιβεβαιώσουν την κυριαρχία τους. Ωστόσο, η εθνική κυριαρχία (ακόμη και σε περιπτώσεις πολύ ισχυρών εθνών και εθνικών κρατών, a fortiori [πολύ περισσότερο] σε περιπτώσεις μικρότερων), είναι και ήταν ανέκαθεν μια «περιορισμένη» κυριαρχία, προϋποθέσεις της οποίας ήταν και είναι η αναγνώριση από άλλα εθνικά κράτη και η ένταξη σε συστήματα συμμαχιών. Όταν η εποχή των αυτοκρατοριών ήταν στο απόγειο της, η εθνική κυριαρχία είχε μετατραπεί σε μια αυτονομία σε μεγάλο βαθμό τυπική, επειδή ο κόσμος όλος είχε χωριστεί σε ανταγωνιζόμενα «στρατόπεδα», μολονότι δεν επικρατούσαν ίδιες «συμπεριφορές» εντός τους. Εκείνη η κατάσταση επαναλαμβάνεται πάλι σήμερα· μάλιστα, ίσως πρέπει να πούμε ότι ο ουκρανικός «πόλεμος της ανεξαρτησίας» αποδεικνύει ότι ποτέ δεν εξαφανίστηκε, αλλά μόνον μεταβάλλονται οι γεωγραφικές της παράμετροι και υπόκειται σε κάθε φορά διαφορετικούς γεωπολιτικούς συσχετισμούς δυνάμεων. Αυτό που εμφανίζεται τώρα, είναι το γεγονός ότι η Ουκρανία μπορεί να υπερασπιστεί και να σώσει τον εαυτό της μόνον εάν ενταχθεί στη στρατιωτική συμμαχία του ΝΑΤΟ, ή μάλλον στο Δυτικό αυτοκρατορικό οικοδόμημα, το οποίο ηγεμονεύεται από τις ΗΠΑ και είναι στην υπηρεσία των συμφερόντων τους σε πλανητικό επίπεδο· και μπορεί να επιβεβαιώσει και εξελίξει τις δημοκρατικές αξίες της (με τη φιλελεύθερη έννοια) μόνον εάν γίνει μέλος του «οιονεί ομοσπονδιακού» οικοδομήματος που είναι η ΕΕ. Αυτές οι δύο διαδικασίες, που δημιουργούν εξάρτηση ως το πραγματικό περιεχόμενο της κυριαρχίας, διασυνδέονται στενά· και ίσως φαίνονται τώρα δυσδιάκριτες ή και αδιαχώριστες. Διότι ο ίδιος ο πόλεμος αυξάνει την στρατιωτική ολοκλήρωση των χωρών-μελών της ΕΕ, η οποία, με τη σειρά της, λαμβάνει χώρα υπό την αιγίδα της συμμετοχής τους στο ΝΑΤΟ, στο οποίο ο ρόλος των ΗΠΑ είναι καταφανώς κυριαρχικός. Αυτά που στο πρόσφατο παρελθόν (μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου) φαινόταν σαν εξελίξεις των πολιτικών και των στρατιωτικών πραγμάτων αποκλίνουσες μεταξύ τους, εμφανίζονται πάλι τώρα σαν δύο δίδυμες όψεις μιας και της αυτής διαδικασίας. Τα καταστροφικά επακόλουθα είναι η επανεγκαθίδρυση μιας λογικής «αντίπαλων στρατοπέδων» στην παγκόσμια αρένα και η μετάθεση προς κάποιο απροσδιόριστο μέλλον του τέλους αυτής της μακροχρόνιας κατάστασης που ονόμασα «Ευρωπαϊκό εμφύλιο πόλεμο».

Μήπως αυτό το φαινόμενο επιβεβαιώνει τη ρωσική προπαγάνδα, η οποία από την αρχή ισχυρίζεται ότι ο πόλεμος (που αυτή δεν τον αποκαλεί πόλεμο) είναι επακόλουθο της επιθετικής πολιτικής του ΝΑΤΟ, καθώς αυτό επιχειρεί να «σπρώξει στο περιθώριο» την πρώην κομμουνιστική ανταγωνίστρια χώρα (όπως είχαν σχεδιάσει μερικοί νεο-συντηρητικοί ιδεολόγοι); Δεν το πιστεύω, γιατί ακόμη και αν το ΝΑΤΟ είχε πράγματι μια τέτοια πολιτική,  την πολιτική της «περικύκλωσης» αυτού του ευρασιατικού πολιτικού χώρου που παραδοσιακά κυριαρχείται από την Ρωσία, πράγμα που φαίνεται αναντίρρητο, ωστόσο το βασικό και οφθαλμοφανές είναι ότι το ΝΑΤΟ δεν επιτέθηκε στρατιωτικά στη Ρωσία. Σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ποιοι στρατοί εισέβαλαν στην Ουκρανία και την καταστρέφουν ακόμη και τώρα. Επίσης, είναι σαφές ότι ένας συμβιβασμός με το καθεστώς Πούτιν ή μια παράδοση στις απαιτήσεις του δεν πρόκειται να λύσει το παράδοξο της απόκτησης ανεξαρτησίας μέσω της ένταξης σε ένα μεγαλύτερο σύνολο. Από την άλλη πλευρά, κατά τη γνώμη μου είναι επίσης σαφές ότι για μια δημοκρατική χώρα, η προοπτική του να την καταλάβει και να την καταπιεί ξανά μια οπισθοδρομική απολυταρχική αυτοκρατορία, και η προοπτική να ενταχθεί σε μια ομοσπονδία η οποία δημιουργεί ή διαιωνίζει ανισότητες μεν, αλλά έχει θεσπισμένους κανόνες για τη διαπραγμάτευση της συμμετοχής, είναι δύο προοπτικές απολύτως αντίθετες. Στο θέμα αυτό, είναι χρήσιμη μια συζήτηση για τις σύγχρονες μορφές και τις διαβαθμίσεις ιμπεριαλισμών στην οποία ανήκει και η διάκριση ανάμεσα στις διαφορετικές μορφές εξάρτησης που αυτοί επιβάλλουν. Το επόμενο βήμα είναι μια προσπάθεια να ανιχνευτεί και εκτιμηθεί πόσο πιθανό είναι, για την Ουκρανία και για την ίδια την Ευρώπη, τούτη η πολιτική ολοκλήρωση που θα προκύψει ως αναπότρεπτη συνέπεια του «πολέμου της ανεξαρτησίας» των Ουκρανών, να μη ταυτισθεί εντελώς με μια στρατιωτική ολοκλήρωση και  υπαγωγή σε ένα αποκαταστημένο δι-ατλαντικό «στρατόπεδο». Αυτό θα εξαρτηθεί από τις στρατηγικές εξελίξεις του ίδιου του πολέμου: Πόσο χρόνο θα κρατήσει, ποια εμπόλεμη πλευρά θα «νικήσει» ή απλά θα βρεθεί σε ευνοϊκή θέση για να διαπραγματευτεί μια συνθήκη ειρήνης ή μια κατάπαυση του πυρός, ποιες λύσεις θα εξασφαλίσουν τη στήριξη ή την ανοχή της κοινής γνώμης καθεμιάς εμπόλεμης πλευράς, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη και η γνώμη του λαού της Ρωσίας.

Όμως, τώρα απομένει να συζητήσουμε και για την πιο σημαντική, ίσως, παράμετρο.  Δεν θα έπρεπε να βλέπουμε ως τελευταία λέξη και ως έσχατο επιχείρημα αυτής της συζήτησης το επίπεδο της γεωπολιτικής σύγκρουσης μεταξύ στρατιωτικών συμμαχιών και το νέο χάρτη των πλανητικών ιμπεριαλισμών (στον οποίο η Κίνα μπορεί και να είναι ο πιο κρίσιμος παίκτης). Αυτό που προσπάθησα να περιγράψω σχηματικά λίγο πριν ως «υβριδικό χαρακτήρα» ενός πολέμου που δεν είναι «παγκόσμιος πόλεμος», αλλά μάλλον «παγκοσμιοποιημένος πόλεμος», μπορεί να μας οδηγήσει προς διαφορετική κατεύθυνση. Οι πόλεμοι γίνονται κυρίως για όρια και για σύνορα, και υπάρχουν πολλοί τύποι και πολλά  επάλληλα στρώματα τέτοιων ορίων και συνόρων. Σε ένα επίπεδο είναι τα όρια των εθνικών κρατών, που ορίζουν κανόνες συμπερίληψης σε κοινότητες συμπολιτών και αποκλεισμού από αυτές, οι οποίοι κατά κανόνα τίθενται σε ισχύ από τα κράτη. Σε ένα άλλο επίπεδο είναι οι «πλανητικές διαχωριστικές γραμμές» που κατανέμουν σε «ζώνες» τον πλανήτη αυτό καθ’ εαυτό και τους  πληθυσμούς των ανθρώπων αυτούς καθ’ εαυτούς· αυτές οι διαχωριστικές γραμμές είναι αποτέλεσμα των αποικιακών και μετα-αποικιακών ηγεμονιών, της άνισης οικονομικής ανάπτυξης και των διαφορετικών μορφών καπιταλισμού από τόπο σε τόπο. Μιλάμε για την κατανομή των περιοχών του κόσμου και των πληθυσμών του κόσμου σε Πλανητικό Νότο και Πλανητικό Βορρά. Σαφώς η κατανομή αυτή παίζει κρίσιμο ρόλο για το πως αντιλαμβάνονται τον πόλεμο σε διαφορετικά μέρη του κόσμου· ειδικά, τροφοδοτεί την αντίληψη που συμμερίζονται ευρέως στο Νότο, ότι πρόκειται για πόλεμο μεταξύ «ιμπεριαλισμών του Βορρά», ίσως ακόμη και για «πόλεμο δι’ αντιπροσώπων» που τον ξεκίνησε ο πιο ισχυρός ιμπεριαλισμός, και συγκεκριμένα των ΗΠΑ (μολονότι πρέπει να τεθεί το ερώτημα, αν αυτός εξακολουθεί να είναι και τώρα ο πιο ισχυρός).  Ωστόσο, αυτό που θέλω να προσθέσω, είναι το εξής γεγονός: Αυτή η κατανομή σε Βορρά και Νότο, αν και παραμένει ολοζώντανη (και κρίσιμη), συμπλέκεται και με άλλα «πλανητικά» φαινόμενα. Το πιο κρίσιμο εδώ είναι η πλανητική υπερθέρμανση και οι περιβαλλοντικές καταστροφές. Είναι φαινόμενο που μετατοπίζει και ανατρέπει όλες τις διαχωριστικές γραμμές στον κόσμο, ιδίως τα όρια μεταξύ κατοικήσιμων και μη κατοικήσιμων ζωνών και τα «σύνορα» των εκμεταλλεύσιμων ζωνών, με τίμημα τεράστιες καταστροφές φυσικών περιοχών. Σ’ αυτό, ο πόλεμος προσθέτει ένα νέο φαινόμενο, όχι λιγότερο καταστροφικό: Το ενδεχόμενο ή και την πιθανότητα τεράστιας έλλειψης τροφίμων, και σε σύντομο μέλλον λιμού, σε πολλά μέρη του κόσμου, κυρίως όμως στο Νότο, ο οποίος δεν έχει επάρκεια ούτε δημητριακών, ούτε χρηματικών αποθεμάτων για να αγοράσει  σε υψηλές τιμές εμπορεύματα που σπανίζουν. Αυτή είναι καταστροφή σε χειροπιαστή μορφή, και στις τέτοιες θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της αυξημένης παραγωγής και χρήσης οπλικών συστημάτων. Ο Γάλλος φιλόσοφος Μπρούνο Λατούρ (Bruno Latour), που έχει στενές σχέσεις με τα οικολογικά κινήματα, πρόσφατα υπαινίχθηκε ότι έχουν εξαπολυθεί δύο πόλεμοι ταυτόχρονα, ανεξάρτητοι μεταξύ τους: Ο πόλεμος εναντίον της ελευθερίας της Ουκρανίας και ο πόλεμος εναντίον της Γης ως ζωντανού συστήματος. Προσθέτω ότι τείνουν να συνενωθούν  σε μία και την αυτή «γενικευμένη» εμπόλεμη κατάσταση, «υβριδικού» τύπου.  Συνεπώς, οι προοπτικές είναι ζοφερές και τα περιθώρια για να αντιδράσουμε συλλογικά φαίνονται περιορισμένα.

Δεν θα καταλήξω σε τελικό συμπέρασμα. Επιτρέψτε μου να πω μόνον το εξής: Κατατάσσω τον εαυτό μου σ’ εκείνους που βλέπουν την πράγματα υπό την οπτική γωνία του ειρηνισμού με την ευρεία  ιστορική έννοια, ο οποίος ανήκει στις παραδόσεις της Αριστεράς, και υπό την οπτική γωνία του διεθνισμού, ο οποίος είναι αναπόσπαστος από τα περιεχόμενα του αντι-ιμπεριαλισμού. Όμως ο ειρηνισμός είναι παγιδευμένος σε μια κατάσταση η οποία θέτει αντιφατικές και επείγουσες απαιτήσεις, ιδίως από τη σκοπιά των Ευρωπαίων πολιτών, όπως συνέβη και άλλες φορές στο παρελθόν κάθε φορά που διακυβεύονται θεμελιώδεις πτυχές των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Όσο για τον διεθνισμό, αν και είναι πιο αναγκαίος από κάθε άλλη φορά, φαίνεται πως έχει αφοπλισθεί επικίνδυνα. Πρέπει να υποστηρίξουμε «άνευ όρων» έναν λαό που υποφέρει από εγκληματική εισβολή και τεράστιες καταστροφές, και ο οποίος έχει κάθε δικαίωμα να υπερασπισθεί τον εαυτό του και να νικήσει τον καταπιεστή του. Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το καθεστώς του Πούτιν και ο Ρωσικός λαός είναι δύο διαφορετικά πράγματα (όπως ακριβώς ήταν δύο διαφορετικά πράγματα το καθεστώς των Εθνικοσοσιαλιστών και ο Γερμανικός λαός, οι κυβερνήσεις του Μπους ή του Τραμπ και ο Αμερικανικός λαός κτλ)· γι’ αυτόν τον λόγο, πρέπει να καταπολεμήσουμε τη ρωσοφοβία και να επιδείξουμε το μέγιστο της αλληλεγγύης μας προς τους Ρώσους διαφωνούντες που από το εσωτερικό της Ρωσίας αντιστέκονται στην εισβολή.*2 Πρέπει να ενεργοποιήσουμε πάλι την εκστρατεία ενάντια στους πυρηνικούς εξοπλισμούς· και, πιο γενικά, να αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία ώστε να επανέλθει στο προσκήνιο η ιδέα για μια διαφορετική παγκόσμια τάξη πραγμάτων, βασισμένη στην ανεξαρτησία των κρατών και στην αλληλεξάρτηση των λαών, βασισμένη πιο πολύ στην συλλογική ασφάλεια παρά στους εξοπλισμούς, στην κυριαρχία και στις κυρώσεις.

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ (προστέθηκαν στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση)

*1 Ουκρανία, (ουκρ. και ρωσ.) Ου-Κράινα = χώρα της περιμέτρου, χώρα περιφερειακή, χώρα στα όρια, ακριτική

Από κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα (ak̂ ri -, ak̂ ro), προκύπτουν : Σε νότιες Σλαβικές γλώσσες το τοπικό επίρρημα κράι / kraj / крај = πέρα, στο τέλος, πέρα από..., αλλά και περιφερειακά του... (συνώνυμο με το αγγλικό beyond αλλά μερικές φορές και με το around). Στα Σερβικά/Κροατικά Kraina ονομάζονται διάφορες περιοχές συνοριακές, γεωγραφικές ζώνες στα όρια, κυρίως στα άλλοτε όρια μεταξύ της Οθωμανικής και της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Στη σύγχρονη Γερμανική, η λέξη Kreis δηλώνει τη γεωγραφική περιφέρεια. Στην Αρχαία και τη Νέα Ελληνική, η λέξη ά-κρα / ά-κρον (που δηλώνει όμως και την κορυφή, την αιχμή) πιθανώς προέρχεται από την ίδια ρίζα, και στην περίπτωση αυτή το ίδιο φυσικά θα ισχύει και τα πολλά παράγωγά της (π.χ. α-κρίτες, α-κρο-βατώ, ίσως και α-κρι-βής = αυτός που έχει καθορισμένα όρια)

*2 Η κατά λάθος δολοφονία στη Μόσχα της 29χρονης δημοσιογράφου Ντάρια Ντούγκινα, πιθανότατα από ένοπλη οργάνωση Ρώσων αντικαθεστωτικών που στόχευαν τον πατέρα της Αλεξάντρ Ντούγκιν, αναδεικνύει για μια φορά ακόμη το ολοφάνερο σε όσους έχουν μάτια, τετράγωνη λογική και ευαισθησία.

Σκοτώθηκε άδικα. Η νεαρή κόρη πλήρωσε με τη ζωή της για τους φιλοσοφικούς και ιδεολογικούς εμπρησμούς που διέπραξε ο πατέρας της.
Επανεμφανίζεται, τώρα στην απολυταρχική Ρωσία του 2022,  το τεράστιο πρόβλημα που εμπεριέχεται σε όλες τις ένοπλες «επαναστατικές» δράσεις, ανεξαρτήτως των κινήτρων τους, τις οποίες η εκάστοτε «άλλη πλευρά» αποκαλεί «τρομοκρατικές»: Συχνά τέτοιοι ένοπλοι στοχεύουν τον «ΕΣΑτζή βασανιστή» ή τον «αιμοδιψή καπιταλιστή» και τελικά σκοτώνουν τυχαίους περαστικούς (όπως συνέβη με τη δράση της κάθε άλλο παρά δημοκρατικής οργάνωσης «17 Νοέμβρη», στην περίπτωση της κατά λάθος δολοφονίας του Θάνου Αξαρλιάν). Ή επιτίθενται με βόμβα στην πρεσβεία χώρας την οποία θεωρούν ένοχη πολιτικού εγκλήματος και τελικά σκοτώνουν τον εαυτό τους, (όπως συνέβη με τους γνήσιους δημοκρατικούς αγωνιστές κατά τη δικτατορίας, που σκοτώθηκαν στις 2 Σεπτεμβρίου 1970, όταν εκπυρσοκρότησε ο εκρηκτικός μηχανισμός που τοποθέτησαν στην αμερικάνικη πρεσβεία στην Αθήνα - ήταν ο Κύπριος φοιτητής Γιώργος Τσικουρής και η Ιταλίδα Μαρία – Έλενα Αντζελόνι). Άδικα των αδίκων.  

Δυστυχώς το πιο πιθανό είναι ότι η βόμβα στο αυτοκίνητο του Ντούγκιν, η οποία σκότωσε αντ' αυτού την κόρη του (τυχαία το οδηγούσε μόνη), τοποθετήθηκε από Ρωσική αντικαθεστωτική οργάνωση.Ήδη ανέλαβε την ευθύνη ο λεγόμενος Εθνικός Ρεπουμπλικανικός Στρατός (NRA). NRA λοιπόν, όπως άλλοτε IRA στη Β. Ιρλανδία; Επιστρέψαμε λοιπόν στη δεκαετία του 1960; Θα ακούσουμε μήπως πάλι και για «R(ussian)AF» , και για «Brigatte R(u)osse», μόνο που θα είναι σε άλλες χώρες και με άλλες «ιδεολογίες»; Τόσο μεγάλη «παλινδρόμηση της ιστορίας»;
Στην Ουκρανική Υπηρεσία Αντικατασκοπείας SBU, δεν συνέφερε καθόλου να σκοτώσει τον Αλεξάντρ Ντούγκιν. Η SBU τον προτιμά ολοζώντανο, για να τον δακτυλοδείχνει: «Νά ποιοί είναι οι 'γκουρού' του Πούτιν». Για τον ίδιο λόγο τον θέλει ολοζώντανο και η CIA των ΗΠΑ.
Από την άλλη πλευρά, η Ρωσική Υπηρεσία FSB, άν ήθελε να σκοτώσει τον Ντούγκιν (προβοκατόρικα ή για οποιουδήποτε ενδοκαθεστωτικούς λόγους), δεν θα το έκανε έτσι αδέξια, άτσαλα «τρομοκρατικά» τετριμμένο και στερεότυπο. Με ασφάλεια και ακρίβεια θα χρησιμοποιούσε, όπως συνηθίζει δηλητήριο ή πιστόλι. Και μετά, ασυγκρίτως πιο «αξιόπιστα» από τώρα, οι της FSB και του Πούτιν θα διέδιδαν ότι το έκαναν οι Ουκρανοί συνάδελφοί τους της SBU ή οι Αμερικανοί συνάδελφοί τους της CIA. 

Η Ρωσική ιστορία είναι γεμάτη πράξεις ένοπλης «τρομοκρατικής» βίας, όπως π.χ. των Ναρόντνικων αντι-τσαρικών επαναστατών στον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού, με κορυφαία την δολοφονία του Τσάρου Αλέξανδρου Β΄ τον Μάρτιο του 1881 στην Αγία Πετρούπολη από βόμβα (ήταν η δεύτερη απόπειρα εναντίον του). Ο ίδιος ο Στάλιν είχε έντονη «τρομοκρατική» δράση στα νιάτα του, στην αρχή ως Γεωργιανός αντι-Ρώσος εθνικιστής επαναστάτης και αργότερα ως Μπολσεβίκος «επαγγελματίας επαναστάτης».

Θα ήταν ευχής έργο οι απανταχού αντιστασιακοί και αντιδικτατορικοί - εν προκειμένω οι Ρώσοι δημοκράτες - να απορρίψουν εξαρχής τις ένοπλες αντιστασιακές πράξεις και τον ένοπλο αγώνα. Υπάρχουν άλλοι τρόποι, και μάλιστα πολύ πιο αποτελεσματικοί, για να πολεμήσεις ένα καθεστώς δικτατορικό ή απολυταρχικό, ακόμη και άν είναι τόσο ανελέητο όσο το καθεστώς Πούτιν.
Οι δημοκράτες όλου του κόσμου και όλων των αποχρώσεων δεν χρειαζόμαστε - και δεν αντέχουμε - αδικοσκοτωμένες Ντάρια. Κι άς είναι κόρες των όποιων «Αλεξάντρ Ντούγκιν».
Τις αμαρτίες των γονέων ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ να τις πληρώνουν τα τέκνα. Ούτε να πληρώνουν με τη ζωή τους για τον κακό δικτάτορα ή για τον «κακό καπιταλισμό» μεμονωμένοι άνθρωποι, οσοδήποτε «κακοί», πόσο μάλλον εκείνοι που θα βρεθούν «λάθος χρόνο σε λάθος τόπο», όπως ο Θάνος Αξαρλιάν. Και παντού στον κόσμο, καμιά απολυταρχική βαρβαρότητα δεν δικαιολογεί την ένοπλη «επαναστατική» (ή «τρομοκρατική») δράση των δημοκρατών αντιπάλων της απολυταρχίας, είτε είναι καθαρά ατομική είτε συνωμοτικής δημοκρατικής-αντιστασιακής οργάνωσης.
Ούτε καν σε απολυταρχικούς και πολεμοκάπηλους εμπρηστές τύπου Ντούγκιν δεν ταιριάζει αυτός ο τρόπος «εξουδετέρωσης». Αν εγκληματούν, η θέση τους είναι στα εδώλια των δικαστηρίων, όχι στο στόχαστρο του πιστολιού ενός δημοκράτη αγωνιστή. Η θανατολαγνεία δεν ταιριάζει σε δημοκράτες.
Και τελικά, αυτός ο τρόπος αγώνα δεν ταιριάζει σε δημοκράτες για έναν επιπλέον λόγο: Επειδή είναι αδύναμος, αναποτελεσματικός. Γιατί στην εποχή του Διαδικτύου και της μεταφοράς των ειδήσεων σε χρόνο 0, καμιά βόμβα ή ρουκέτα δεν έχει την τρομακτική εκρηκτική ισχύ μιας καλά οργανωμένης ειρηνικής πράξης πολιτικής ανυπακοής, μιας μεγάλης ειρηνικής διαδήλωσης που καταστέλλεται βίαια από τους δικτάτορες, πόσο μάλλον μερικών πολιτικά εκρηκτικών λέξεων μέσα σε ένα Παγκόσμιο Φόρουμ, όπως π.χ. οι λέξεις «πώς τολμάτε;» μέσα σε μια Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ.

Οι ένοπλες «επαναστατικές» πράξεις άς μείνουν προνόμιο για τους κάθε λογής αντιδημοκράτες «επαναστάτες». Έτσι, αυτές τις πράξεις, οι πραγματικοί δημοκράτες θα μπορούν να τις καταδικάζουν πάντα ανεπιφύλακτα. Όπως πρέπει, όπως πριν, έτσι στο μέλλον, έτσι πάντα.

* Αξιοσημείωτο «σημειολογικά»: Ο Αλέξανδρος Ντούγκιν είχε δώσει στην αδικοσκοσκοτωμένη κόρη του το όνομα Ντάρια, το θηλυκό του Δαρείου. Αυτοκρατορικά ονόματα και τα δύο, σημαδιακά δύο αυτοκρατοριών που η μία κατάπιε την άλλη μέ πόλεμο και κατάκτηση.

Ο Αλέξανδρος ο Μέγας είμαι ο πραγματικός πολιτικός πατέρας του Ευρασιανισμού, της ιδεολογίας και του οράματος για έναν ενιαίο αυτοκρατορικό χώρο Ευρώπης και Ασίας, με τη διαφορά ότι εκείνος δεν γνώριζε το απώτατο όριο αυτού του Grossraum, τον Ειρηνικό ωκεανό αλλά αντ' αυτού είχε το βλέμμα του στραμμένο και στην Αφρική. Ο Ντούγκιν εμπνέεται από το αυτοκρατορικό όραμα του Ευρασιανικού Grossraum που κληρονόμησε από τον μέντορά του Μάρτιν Χάιντεγκερ. Τα ονόματα στην οικογένεια Ντούγκιν είναι τα ονόματα δύο αρχαίων αυτοκρατόρων οι οποίοι συγκρούστηκαν μοιραία, στη σκιά του Αλεξανδρινού οράματος, για να ενωθούν οι αυτοκρατορίες τους, Αλλά στο τελικό πολιτικό αποτέλεσμα περιλαμβάνονταν και το τραγικό ακραίο: Να αφανισθούν, μαζί με τα παιδιά τους, οι δύο μέγιστες δυναστείες της αρχαιότητας (Αργεάδες / Τημενίδες και Αχαιμενίδες). Αυτά τα ονόματα αντίπαλων αυτοκρατόρων έγιναν τώρα ονόματα πατέρα και κόρης. Και η κόρη σκοτώθηκε στη θέση του πατέρα. Οι πολιτικές και ιμπεριαλιστικές καταστροφές πάντα είχαν και έχουν ως άλλη πλευρά του νομίσματος βαθύ ανθρώπινο πόνο. 

Οι Έλληνες τραγικοί ποιητές το ήξεραν πολύ καλά αυτό. Οι σημερινές κοινωνίες (υποτίθεται διαφωτισμένες) το έχουν ξεχάσει εντελώς.
Το όνομα Ντάρια δεν είναι από τα πολύ συνηθισμένα ωστόσο συναντάται στη Ρωσία και την Ουκρανία (όπως και το αρσενικό στη Γαλλία ή Ιταλία, Ντάριο, Νταριούς).

 

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

 

 

 

O Etienne Balibar είναι ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris-X Nanterre και στο Πανεπιστήμιο της California (Irvine). Σήμερα διδάσκει ως επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Καλιφόρνια (Irvine), Columbia (N Υόρκης) και Kingston (Λονδίνο). Έγινε πρώτα γνωστός διεθνώς από τη συνεργασία του με τον Αλτουσέρ στο βιβλίο Διαβάζοντας το Κεφάλαιο (1965). Έκτοτε και με το μετέπειτα πλούσιο έργο του (π.χ. Η Φιλοσοφία του Μαρξ), αποτέλεσε σημείο αναφοράς στις μαρξιστικές και μεταμαρξιστικές τάσεις. Μετά τη δεκαετία του ’80 εγκαινίασε ένα ιδιαίτερο φιλοσοφικό ερευνητικό πρόγραμμα στη Νεότερη & Σύγχρονη Φιλοσοφία καθώς επίσης στην Πολιτική και Ηθική Φιλοσοφία για την ισοελευθερία, την ιδιότητα του Πολίτη, τον ρατσισμό και εθνικισμό, τη Δημοκρατία, την Ευρώπη, τη βία και τον πόλεμο. Μετά το 2010, η έρευνα του κορυφώνεται και συγκεντρώνεται σε έργα όπως το La proposition de l’ egaliberte (2010), Violence et Civilite (2010), Citoyen Sujet et autres essais d’ Αnthropologie Philosophique (2001).
Μερικά βιβλία του (ελλ.): Πολιτική και αλήθεια, Νήσος (2005), Η Ευρώπη, η Αμερική, ο πόλεμος, Δαρδανός Χρήστος Ε. (2004), Η φιλοσοφία του Μαρξ, Νήσος (1996), Ο Σπινόζα και η πολιτική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (1996), Φυλή, έθνος, τάξη: Διφορούμενες ταυτότητες (συλλογ.), εκδ. Ο Πολίτης (1991).

Περί Ευρώπης: Europe, Crise et Fin? (2016, ελλ. «Ευρώπη, κρίση και τέλος;»), Nous Citoyens d' Europe? Les frontières, l’État, le peuple (2001) Europe, Constitution, Frontière (2005). 

Κάτοχος του Βραβείου Χάννα Άρεντ για την Πολιτική Σκέψη για το έτος 2017. Το βραβείο θεσπίσθηκε το 1995 και δίδεται κάθε χρόνο από διεθνή κριτική επιτροπή σε άτομα «που παρεμβαίνουν με θάρρος στην δημόσια σφαίρα» για να συμβάλλουν στην πολιτική σκέψη και πράξη, συνεχίζοντας επάξια την παράδοση της Άρεντ στον πολιτικό στοχασμό.Απονέμεται από κοινού από το επίσημο πολιτικό ινστιτούτο του γερμανικού Κόμματος των Πρασίνων «Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ» (Heinrich-Böll-Stiftung) και από την Γερουσία της Ελεύθερης Χανσεατικής Πόλης της Βρέμης, δηλαδή την κυβέρνηση της ομώνυμης πόλης - Ομόσπονδης Χώρας. 

 

  

 

Ο Ετιέν Μπαλιμπάρ και ο Μίκαελ Λέβι σε συζήτηση με τους Σίλβια Φεντερίτσι και Μαρτσέλο Μούστο: Πόλεμος, ΝΑΤΟ και μελλοντικά σενάρια για την Ουκρανία 

(ελληνικά στην Εφημερίδα των Συντακτών, 27.06.2022)

 

Ετιέν Μπαλιμπάρ στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση

 

 

Sandro Mezzadra: Deserting the War (Transversal, 3/2022) 

 

Jürgen Habermas: (αγγλ. War and Indignation - The West’s Red Line Dilemma, στο Reset/Dialogues, 6 May 2022)

Νικόλας Βουλέλης: Ουκρανία, Ελλάδα και Αριστερά  (Εφημερίδα των Συντακτών)