Γιατί η μετα-αναπτυξιακή κοινωνία δεν θα υπάρξει στο ορατό μέλλον ;

του Bartosz Bartkowski

 

Το άρθρο 3 Reasons Why a Post-Growth Society Is Not Within Reach δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο Τhe Sceptical Economist - A blog about sustainability and pragmatism (9 Απριλίου 2014).

Τhe Sceptical Economist δημιουργήθηκε απο τον νέο Πολωνό οικονομικό επιστήμονα Bartosz Bartkowski, ερευνητή στον τομέα της οικονομικής αξιολόγησης της βιοποικιλότητας, στο  Helmholtz-Centre for Environmental Research της Λειψίας.

 

Για λόγους που εξηγούνται αλλού (Limitations of GDP as Welfare Indicator και The case of A-Growth, Not De-Growth), ανήκω σε εκείνους που ονειρεύονται μια κοινωνία μετα - μεγεθυνσιακή ή μετα-αναπτυξιακή (post-growth society). Φυσικά, δεν είναι πολύ σαφές πως θα μοιάζει μια τέτοια κοινωνία, και ακόμη λιγότερο ξέρουμε πως θα φθάσουμε σ' αυτήν. Επίσης, πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο - π.χ. αυτοί που θα συμμετάσχουν στο 4ο Διεθνές Συνέδριο Αποανάπτυξης, στη Λειψία, το Σεπτέμβριο του 2014 - συμφωνούν ότι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα του σημερινού κοινωνικού και οικονομικού μοντέλου, είναι το εξής: Είναι υπερβολικά εξαρτημένο από την οικονομική μεγέθυνση. Συμφωνούν επίσης, ότι τα πρώτα τουλάχιστον βήματα προς την κατεύθυνση αυτή, θα πρέπει να γίνουν σύντομα, γιατί όσο περισσότερο περιμένουμε, τόσο περισσότερο εκθέτουμε τον πολιτισμό μας σε κινδύνους κατάρρευσης διαφόρων ειδών. Άν και είναι επείγουσα η ανάγκη υπέρβασης, πέρα από την οικονομική μεγέθυνση, τα εμπόδια είναι πολλά. Θα ήθελα λοιπόν να παρουσιάσω τρεις λόγους, για τους οποίους μια τέτοια κοινωνία στο ορατό μέλλον δεν είναι επιτεύξιμη. Οι λόγοι αυτοί σχετίζονται με τρεις πτυχές της ανθρώπινης ψυχολογίας: την νωθρότητα, τη δύναμη των αφηγήσεων και τη συντηρητική αδράνεια.

Ας ξεκινήσουμε με την νωθρότητα. Εννοώ έναν μάλλον απλό μηχανισμό: αν δεχθούμε ότι η αύξηση του ΑΕΠ δεν είναι ακριβές μέτρο για να μετράμε την κοινωνική και οικονομική πρόοδο μιας κοινωνίας (παραβλέποντας προς στιγμήν το αμφιλεγόμενο ερώτημα εάν είναι σωστό να μιλάμε για «πρόοδο» στο θέμα  αυτό), θα πρέπει να απαντήσουμε σε δύο ερωτήματα: Τι είναι καλή ζωή, και με βάση αυτό, ποιοί δείκτες της κοινωνικής και οικονομικής προόδου θα χρειαζόταν για να κατευθύνουν τις πολιτικές αποφάσεις. Όπως υποδεικνύεται π.χ. από την Επιτροπή Σαρκοζί, πολλά πράγματα, άν και είναι ζωτικής σημασίας για την καλή ζωή, δεν λαμβάνονται υπόψη όταν προσκολλούμαστε στο ΑΕΠ: Από την εργασία με νόημα μέχρι την κοινωνική συνοχή, την εκπαίδευση, την ισότητα, την ελευθερία επιλογών στη ζωή, την αυτο-αποδοχή και αυτοεκτίμηση, και πολλά άλλα. Είναι απίθανο να μπορέσουμε να κατασκευάσουμε έναν ενιαίο δείκτη που θα καλύπτει με ακρίβεια όλες τις ουσιαστικές πτυχές της καλής ζωής. Αντίθετα, θα χρειαζόταν ολόκληρη σειρά δεικτών. Μερικοί από αυτούς μπορεί να είναι ποσοτικοί (π.χ. το οικολογικό αποτύπωμα), άλλοι μόνο ποιοτικοί. Ωστόσο, το να χαράζεται πολιτική έχοντας ως γνώμονα πολλούς διαφορετικούς δείκτες, όχι συγκρίσιμους μεταξύ τους και χωρίς κάποια κοινή βάση, είναι τρομερά άβολο και προβληματικό. Δεν πρέπει να απορούμε που οι οικονομολόγοι μισούν αυτή την ιδέα. Επίσης, όπως σωστά επισημαίνουν, η αξιολόγηση των πολιτικών αποφάσεων με πολλαπλά κριτήρια, διατρέχει κίνδυνο χειραγώγησης. Και δεν θα γλυτώσουμε από αυτό το πρόβλημα, επιλέγοντας έναν μοναδικό δείκτη. Τέτοιος δείκτης δεν θα βρεθεί. Αποκαλώ νωθρότητα την απροθυμία μας να το αποδεχτούμε. Εμμένουμε στο ΑΕΠ, γιατί είναι κάτι απλό και σαφές: Αν μεγαλώνει, αυτό είναι καλό (υποτίθεται). Αν όχι, έχουμε πρόβλημα. Τόσο απλό. Το να ξεπεράσουμε αυτή τη «νωθρότητα» είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να πορευτούμε προς την μετα - αναπτυξιακή κοινωνία.

Ένας άλλος λόγος για την αντοχή του κοινωνικο - οικονομικού συστήματος που βασίζεται στην μεγέθυνση, είναι η ύπαρξη ισχυρών αφηγήσεων που συνδέονται με αυτό. Υπάρχουν πολλές τέτοιες αφηγήσεις, αλλά η πιο σημαντική είναι η εξής: Αυτό το σύστημα που βασίζεται στην μεγέθυνση, και θα θέλαμε τώρα να το εγκαταλείψουμε, στο παρελθόν ήταν εξαιρετικά επιτυχές. Τουλάχιστον, βλέποντας από τη σκοπιά των πλούσιων χωρών (που είναι σήμερα οι πομποί  των αφηγήσεων που διοχετεύονται σε όλο τον κόσμο), η οικονομική μεγέθυνση έχει βγάλει από τη φτώχεια εκατομμύρια ανθρώπων. Ενεργοποίησε ή τουλάχιστον συνεισέφερε σε κοινωνικά επιτεύγματα, όπως είναι η δραματική βελτίωση στο προσδόκιμο της ζωής και στην μόρφωση των ανθρώπων, η δημιουργία των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης και η γενικευμένη «εξίσωση» της πρόσβασης σε βασικά αγαθά και υπηρεσίες. Τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του 1950, δεν θα μπορούσε κανείς να καταλογίσει πολλά στην οικονομική μεγέθυνση. Η συσχέτισή της με την αύξηση της ευημερίας ήταν αναμφισβήτητη. Ακόμη και σήμερα, αν και γνωρίζουμε ότι η οικονομική μεγέθυνση δεν έρχεται χωρίς κόστος, η σαρωτική επιτυχία της Κίνας και άλλων αναδυόμενων οικονομιών να βγάλουν τους πληθυσμούς τους από τη φτώχεια, συνδεδέεται άρρηκτα με αυτό. Οι αφηγήσεις αυτές είναι ισχυρές και δεν πρέπει να υποτιμάται ο ρόλος που παίζουν στην εσωτερική σταθεροποίηση της κοινωνίας μας της οικονομικής μεγέθυνσης. Όταν εξαφανισθεί η συλλογική ανάμνηση των επιτυχιών του παρελθόντος (καθώς φεύγουν από τη ζωή οι γενιές που τις βίωσαν), οι αφηγήσεις αυτές ίσως χάσουν τη δύναμή τους. Αλλά αυτή η κοινωνική διαδικασία της λήθης μπορεί να διαρκέσει πολύ καιρό, υπερβολικά πολύ ώστε να βοηθήσει για μια ομαλή μετάβαση προς την μετα - μεγεθυνσιακή κοινωνία.

 

Ο τρίτος λόγος που μας κρατά ακόμη μακριά από μια κοινωνία μετα - μεγεθυνσιακή, είναι αυτό που ονόμασα ήδη «συντηρητική αδράνεια». Είναι η γενική δυσκολία της ανθρωπότητας να αποδέχεται αλλαγές, και ειδικότερα αλλαγές που επέρχονται με δική τη βούληση και πρωτοβουλία. Παρ' όλες τις διαμάχες μέσα στο κίνημα για μια κοινωνία που υπερβαίνει την οικονομική μεγέθυνση, για το πως ακριβώς θα μοιάζει μια τέτοια κοινωνία, ένα είναι σαφές: δεν μπορούμε να φτάσουμε εκεί, αν δεν αλλάξει δραματικά ο τρόπος λειτουργίας της κοινωνίας μας, και το πιο σημαντικό, άν δεν αλλάξει ο προσωπικός μας τρόπος ζωής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 , ο Άλβιν Τόφλερ (Alvin Tofler) έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Future Shock, στο οποίο υποστήριξε ότι ο ρυθμός με τον οποίο οι σύγχρονες κοινωνίες αλλάζουν, φορτίζει τα μέλη τους με ένα τεράστιο στρες. Είμαστε από τη φύση μας όντα συντηρητικά, πράγμα που είναι συνέπεια της εγγενούς τάσης μας για αποφυγή της αβεβαιότητας και για αποστροφή του κινδύνου (risk aversion): ως γνωστόν, κάθε αλλαγή συνδέεται με αβεβαιότητα. Από τη στιγμή που μισούμε την αβεβαιότητα, προσπαθούμε, αν είναι εφικτό, να αποφεύγουμε τις αλλαγές, και σε κάθε περίπτωση τις φοβόμαστε. Αυτό κάνει σκληρή τη ζωή μέσα στον ταχέως μεταβαλλόμενο κόσμο μας. Αλλά τουλάχιστον, αυτές είναι αλλαγές που μοιάζουν να είναι ανεξάρτητες από τη δική μας δράση: Μοιάζουν να συμβαίνουν έτσι ή αλλοιώς, χωρίς να μας ρωτάνε. Από την άλλη πλευρά, η μετάβαση προς την μετα - μεγεθυνσιακή κοινωνία, είναι εσκεμμένη, είναι μια αλλαγή μετά από απόφαση. Πρέπει να αποδεχθούμε την ανάγκη τεράστιων αλλαγών στον τρόπο ζωής, χωρίς να είναι καθόλου βέβαιο ποιο θα είναι το τελικό αποτέλεσμα. Αυτή η ασυμφωνία είναι μια πιθανή εξήγηση για το γνωστό φαινόμενο της τόσο συνηθισμένης διάστασης μεταξύ της ευαισθητοποίησης και της δράσης. Εξηγεί επίσης, την εξίσου διαδεδομένη ελπίδα, ότι η πολιτική θα αναλάβει το βάρος της αλλαγής, χωρίς να χρειασθεί δική μας συμμετοχή και προσπάθεια. Πολλοί άνθρωποι ξέρουν τι σημαίνει αειφορία και τι πρέπει να κάνουν οι ίδιοι για να τη διευκολύνουν. Αλλά δεν το κάνουν, περιορίζονται στα λιγότερο επαχθή καθήκοντα (διαχωρίζουμε τα ανακυκλώσιμα σκουπίδια μας, αλλά πάμε για διακοπές με αεροπλάνο) και περιμένουν ότι η πολιτική θα κάνει τα υπόλοιπα. Αν και αυτό είναι κατανοητό για λόγους αποστροφής του κινδύνου, ευκολίας και κοινωνικών διλημμάτων (τι θ' αλλάξει άν εγώ αποφεύγω το αεροπλάνο, όταν όλοι οι άλλοι το χρησιμοποιούν;), η αλλαγή σε ατομικό επίπεδο με προσωπική μας βούληση είναι μια άλλη απαραίτητη προϋπόθεση για επιτυχή μετάβαση έξω από το σύστημα που βασίζεται στη μεγέθυνση.

Γνωρίζω ότι υπάρχουν και άλλα εμπόδια που μας εμποδίζουν να πάμε πέρα από την οικονομική μεγέθυνση. Ωστόσο, νομίζω ότι αυτά τα τρία «ψυχολογικά» εμπόδια είναι από τα πιο σημαντικά. Την ίδια στιγμή έχω την εντύπωση ότι συχνά η συζήτηση δεν τα λαμβάνει υπόψη.  
Δεν πρέπει να κατηγορούμε βιαστικά τους ανθρώπους για τη συμπεριφορά τους ή να τους αποκαλούμε παράλογους, μόνο και μόνο επειδή δεν αλλάζουν εύκολα τη συμπεριφορά τους, άν και γνωρίζουν ότι είναι ανάγκη να το πράξουν. Επίσης, φαίνεται ότι οι ενημερωτικές εκστρατείες από μόνες τους δεν θα λύσουν το πρόβλημα. Ειλικρινά, δεν ξέρω τι θα το λύσει. Το να αντιμετωπίσεις τα ψυχολογικά όρια των άλλων είναι μάλλον το πιο απαιτητικό πράγμα που μπορώ να φανταστώ - εκτός ίσως από το να αντιμετωπίσεις τα ψυχολογικά όρια μέσα στον εαυτό σου.

O Bartosz Bartkowski είναι ερευνητής στον τομέα της οικονομικής αξιολόγησης της βιοποικιλότητας, στο  Helmholtz-Centre for Environmental Research της Λειψίας.  Στον ιστότοπο The Sceptical Economist [προηγουμένως ιστότοπος ZielonyGrzyb] πραγματεύεται θέματα σχετικά με την αειφορία - με την ευρεία έννοια - από τη σκοπιά της οικονομικής επιστήμης, της οικολογίας, της πολιτικής, της κοινωνικής επιστήμης και της ηθικής.
     

Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, ειδικά οι οικονομικές πτυχές, η οικονομική αποτίμηση των δράσεων για προστασία των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας, είναι βασικοί τομείς ενδιαφέροντος. Επίσης, η κριτική αντιμετώπιση της οικονομικής ορθοδοξίας, ιδίως για ό,τι αφορά την υπόθεση ότι η ορθοδοξία αυτή είναι ορθολογική, την [ποσοτική] μέτρηση της προόδου και την εκτίμηση της μη αγοραίας αξίας των αγαθών.
    

Βιοποικιλότητα, η αγαπημένη μου δημοφιλής λέξη, του  Bartosz Bartkowski (Μετά την Κρίση)  

 

Ο ιστότοπος  The Sceptical Economist  - Green worldview with a pinch of realism and pragmatism
   

Γλωσσάρι περιβαλλοντικών όρων του Helmholtz-Centre for Environmental Research (στα αγγλικά)

Πέρα από τη μεγέθυνση, του Άγγελου Ελεφάντη (για την περίφημη "Ομιλία του Ρόμπερτ Κέννεντυ στο Πανεπιστήμιο του Κάνσας", 1968) - στον ιστότοπο Μετά την Κρίση