Ένας τύραννος, ένας ποιητής και τρεις αίγαγροι. Οδοιπορικό στη γη και στην ιστορία της Ηπείρου

του Τζων Κίττμερ
 
© Από το blog του Βρετανού Πρέσβη στην Αθήνα, John Kittmer:  Ένας τύραννος, ένας ποιητής και τρεις αίγαγροι, 26.9.2016

 

Ένα εικονικό-ιστορικό και ένα πραγματικό οδοιπορικό στην Ήπειρο. Μια γεύση από την Ηπειρωτική γη και φύση, από την πολυτάραχη ιστορία αυτού του τόπου και από τους απόηχους στην ευρωπαϊκή και εγχώρια λογοτεχνία: Από τη συνάντηση του Λόρδου Βύρωνα με τον Αλή Πασά το 1809, στο φαράγγι του Βίκου, στη Σκάλα του Βραδέτου και στις Δρακόλιμνες της Τύμφης, με την ξεχωριστή χλωρίδα και πανίδα τους, σήμερα.
Σε πείσμα παλιών και νέων μύθων του εθνικού απομονωτισμού, από την εποχή του Μπάυρον και του Αλή Πασά μέχρι σήμερα, αυτό ήταν και είναι πάντα η πραγματική Ευρώπη, από δώ και από κεί της Μάγχης ή του Δούναβη: Μια ήπειρος όπου κυκλοφορούν πρόσωπα, πράγματα, πλούτος και ιδέες, υπερβαίνοντας τα σύνορα κρατών ή αυτοκρατοριών και υπερπηδώντας εμπόδια που ορθώνουν οι αυταρχικές εξουσίες και οι ιδιοτέλειες. Με εξαίρεση, ίσως, τη διχαστική εποχή του Ψυχρού Πολέμου και των δικτατοριών που προηγήθηκαν· αλλά η εποχή αυτή ήταν - για τα μέτρα της ιστορίας - ένα βραχύχρονο διάλειμμα που, ευτυχώς, πάει, πέρασε.

Γ. Ρ.

 

Μια βδομάδα πριν, βρισκόμουν πλάι στον τάφο του Αλή Πασά, στην ακρόπολη του οθωμανικού κάστρου στα Ιωάννινα. Καθώς ατένιζα τα σιδερένια κάγκελα του τάφου, αναλογιζόμουν πόσο περίεργο ήταν το ότι ο Βύρωνας, που επρόκειτο να δώσει τη ζωή του για την ελευθερία της Ελλάδας, έτυχε να αναζητήσει πρώτα τον αυταρχικό «λέοντα των Ιωαννίνων», αφού αποβιβάστηκε στην ακτή της Ελλάδας το 1809, στο τέλος του πλου του από τη Μάλτα.
Ταξιδεύοντας έφιππος, ο Βύρωνας έφτασε στα Ιωάννινα τέλη Σεπτεμβρίου και έμεινε με τον Βρετανό πρόξενο, Ουίλιαμ Ληκ. Ο Αλή Πασάς απουσίαζε τότε εκτός πόλης, αλλά είχε αφήσει μια πρόσκληση για τον Βύρωνα να τον συναντήσει στο παλάτι του στο Τεπελένι, που βρίσκεται βόρια των σύγχρονων ελληνο-αλβανικών συνόρων. Συναντήθηκαν τελικά μέσα Οκτωβρίου, και τον Βύρωνα, ο οποίος κατόπιν θα περιέγραφε τον Αλή ως «αδυσώπητο τύραννο, ένοχο των πιο απαίσιων αγριοτήτων», φαίνεται ότι τον τούμπαραν τα κολακευτικά λόγια και το ενδιαφέρον του δυνάστη για αυτόν.

Thomas Phillips, Πορτραίτο του Μπάυρον (με τη στολή που αγόρασε στο Τεπελένι)

Η διαμονή του Βύρωνα στην Ήπειρο, παρότι σύντομη κι αν ήταν (τέσσαρες βδομάδες χοντρικά), ήταν πολύ σημαντική σε σχέση με την εξέλιξη της ποιητικής σταδιοδρομίας του και την διάδοση του προσωπικού θρύλου του και της φήμης του. Στο σπουδαίο, παρατεταμένης διάρκειας ποίημά του, Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ (“Childe Harold’s Pilgrimage”), το οποίο σχεδίαζε τότε, έγραψε με ενθουσιασμό για «τα άφθονα βουνά τα θεσπέσια» της Ηπείρου. Και ήταν στο Τεπελένι που αγόρασε την εξωτική και θελκτική ηπειρωτική ενδυμασία στην οποία επρόκειτο να ποζάρει αργότερα για το λαμπρό πορτραίτο από τον Τόμας Φίλιπς. Ο Βύρωνας αναφέρθηκε στην ενδυμασία την ίδια στην Ωδή Β’ (στροφή 58) του Τσάιλντ Χάρολντ. Το πορτραίτο το ίδιο κρέμεται πλέον στην κύρια αίθουσα υποδοχής της Πρεσβευτικής Κατοικίας στην Αθήνα, και είναι το πρώτο πράγμα που το βλέπω κάθε μέρα, όταν κατεβαίνω από το διαμέρισμά μου.

Βρέθηκα στα Ιωάννινα στο τέλος πεζοπορίας τεσσάρων ημερών στα βουνά του Ζαγοριού. Εδώ και πολύ χρόνο, ήθελα να περπατήσω δίπλα στο αξιοθαύμαστα βαθύ και όμορφο Φαράγγι του Βίκου και να ανεβώ στη περίφημη Δρακόλιμνη, ψηλά σε ένα αλπικό λειβάδι του όρους Τύμφη.

Παρέα με δυο φίλους από την Αγγλία, αναχωρήσαμε στις 15 Σεπτεμβρίου από το Τσεπέλοβο, και σκαρφαλώσαμε γρήγορα και απότομα από το χωριό πριν να κατεβούμε στο Βραδέτο, όπου απολαύσαμε τις θαυμάσιες στροφές της υπέροχης σκάλας που οδηγεί στις γέφυρες πάνω από το ρεύμα Μεζαριά. Ο αγέρας ήταν φρέσκος και γλυκύς. Αφθονούσαν οι πεταλούδες. Ακρίδες με κόκκινες και γαλάζιες φτερούγες αναπηδούσαν από πέτρα σε πέτρα. Βρήκαμε μανιτάρια κάθε είδους και μεγέθους. Από το Καπέσοβο προσπαθήσαμε να μπούμε στο Φαράγγι του Βίκου, αλλά τελικά δεν ήμασταν πολύ σίγουροι για το μονοπάτι και κάναμε αναστροφή.

Την δεύτερη μέρα, πλησιάσαμε το φαράγγι από το Μονοδέντρι και περπατήσαμε για 6,5 ώρες δίπλα στην χαράδρα. Συγκλονιστική εμπειρία! Τα φυλλοβόλα δάση ήταν δροσερά και φιλικά, το έδαφος ήταν σκεπασμένο με μωβ κυκλάμινα και πράσινες φτέρες. Στις βρύσες, οι παγωμένες πηγές του Βοϊδομάτη λαμπύριζαν και κατέβαιναν με φόρα: μια καλοδεχούμενη ευκαιρία να σβήσουμε τη δίψα μας πριν από την ανηφόρα στο Πάπιγκο.

Την επόμενη μερά, ανεβήκαμε στο καταφύγιο Αστράκας στο διάσελο του όρους της Τύμφης, και αφού αφήσαμε τα σακκίδιά μας εκεί, κατευθυνθήκαμε προς τη Δρακόλιμνη. Καθώς πήραμε την τελική ανηφόρα προς το αλπικό λειβάδι, τρεις αίγαγροι – δυο θηλυκές και ένας αρσενικός με τεράστια κέρατα – μπήκαν στο οροπέδιο, χοροπηδώντας κομψά στα δεξιά μας. Ο αρσενικός σκαρφάλωσε πιο ψηλά από τις συντρόφισσές του, και σε μια πλεονεκτική θέση πάνω από την κοιλάδα σήκωσε το κεφάλι του και έκανε παύση για να παρατηρήσει το τοπίο, λίγο πριν στρίψουν και ξεφύγουν και οι τρεις μαζί. Αν και η τοποθεσία ήταν διαφορετική, το θέαμα μου υπενθύμισε λίγο την περιγραφή του τράγου στο ποίημα «Παν» του Σικελιανού:

Τότε είδαμε – άρχος και ταγός – ο τράγος να σηκώνεται
μονάχος...
...
και ασάλευτος να γείρει
μ’ ανασκωμένο, αφήνοντας να λάμπουνε τα δόντια του,
τ’ απάνω χείλι,
μέγας και ορτός, μυρίζοντας το πέλαγο το αφρόκοπο...

Ήταν μια αξέχαστη στιγμή σε μια αξέχαστη πεζοπορία, που ήταν γεμάτη εκπλήξεις και ευχαριστήσεις. Οι τακτικοί αναγνώστες του μπλογκ αυτού, όμως, δεν θα εκπλαγούν να μάθουν ότι, σε κάθε τόπο που διανυκτερεύαμε, είχαμε εξαιρετική φιλοξενία: την ηπειρωτική αλευρόπιτα, το τοπικό τσίπουρο και την εγκάρδια κουβέντα. Κάθε φορά που φεύγαμε, ακούγαμε στα αυτιά μας τον παραδοσιακό αποχαιρετισμό: «Εις το επανιδείν!». Θα ξαναβρεθώ, χωρίς αμφιβολία.

Ο John Kittmer (1967) είναι Βρετανός διπλωμάτης και υπηρετεί ως πρέσβυς στην Ελλάδα.

Γεννήθηκε στο Σάσσεξ, σπούδασε στο Christ's College του πανεπιστημίου του Καίημπριτζ (BA Κλασικών Σπουδών, 1988), στο King's College του Λονδίνου (Master, 2007) και στο Magdalen College της Οξφόρδης.

   

Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ (“Childe Harold’s Pilgrimage). Το πρωτότυπο μεγάλο ποίημα του Μπάιρον στην αγγλική γλώσσα (pdf)

Στην Μεσαιωνική εποχή, ένας γιός ευγενούς, πριν χρισθεί ιππότης, έφερε τον τίτλο Childe (στα παλαιά αγγλικά Cild σήμαινε νεαρός λόρδος).

 
Απόσπασμα σε ελληνική μετάφραση Στέφανου Μύρτα (η οργή του Βύρωνα για την αρπαγή των μαρμάρων από τον συμπατριώτη του Έλγιν): 

   

[...] Ω! είναι από πέτρα όποιος για σε δε νιώθει, ωραία Ελλάδα,
ό,τι εραστής όπου θεωρεί μπρος του νεκρή ερωμένη,
κι αναίσθητη έχει την καρδιά που αβούρκωτη απομένει,
μετόπες, τείχη και βωμούς βλέποντας σκόνη, αράδα
να σου τα γδύνουν Βρετανοί, που θα 'πρεπε ταμένοι
να στέκουν φυλακάτορες στα λείψανα τεμένη [...]

Μια εικονική «συνέντευξη» του Λόρδου Μπάυρον στις «βυρωνίστριες» Άρια Χήρα, Άρτεμη Χήτα και Άννα Παπαδοπούλου: Το ταξίδι του στην Ελλάδα του 1809 και η περιπλάνηση του στην Ήπειρο, ακμάζουσα τότε, η πιο φτωχή περιφέρεια ενός αποτυχημένου κράτους σήμερα, αλλά πάντοτε πανέμορφη και ζωηρή. Τα Γιάννενα του 1800, κέντρο μιας αυτονομημένης εξουσίας, πόλη εμπόρων και ταξιδιωτών στην Ευρώπη και πιό πέρα, γεννήτρα δασκάλων και σπουδαίων τεχνιτών, «πρώτα στ' άρματα, στα γρόσια και στα γράμματα», εστία του προεπαναστατικού ελληνικού Διαφωτισμού (οι άλλες σημαντικές ήταν στη Θεσσαλία και στην περιοχή Κοζάνης -Σιάτιστας-Καστοριάς).
Ακολουθεί η συνάντηση του Βύρωνα με τον Γιαννιώτη σημαντικό εκπρόσωπο του ελληνικού Διαφωτισμού Αθανάσιο Ψαλίδα, δημοκρατικό στοχαστή και ακαδημαϊκή κεφαλή στην Καπλάνειο Σχολή, ένα έμβρυο ελληνικού πανεπιστημίου του Διαφωτισμού. Η επίσκεψη στο ανάκτορο του Πασά, η πορεία στη Ζίτσα και τελικά στο Τεπελένι, όπου συνάντησε στη γενέθλια πόλη του τον Αλή Πασά Τεπελενλή, στην Ευρώπη αποκαλούμενο «Οθωμανό Βοναπάρτη».

  

Υ.Γ.: Παραμένει πάντα αναπάντητο το ιστορικό ερώτημα, για ποιούς ακριβώς λόγους, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ακυρώθηκε ο ασθενικός μεν, υπαρκτός δε προεπαναστατικός νεοελληνικός Διαφωτισμός του Ψαλίδα, του Μεθόδιου Ανθρακίτη από το χωριό Καμινιά (σήμερα Ανθρακίτη) των Ανατολικών Ζαγορίων, του Ευγένιου Βούλγαρη από την Κέρκυρα, του Αδαμάντιου Κοραή από τη Χίο, του Ιώσηπου Μοισιόδακα, Βλάχου από την Τσερναβόδα στη Βόρεια Βουλγαρία, του Δημητρίου Καταρτζή από την Κωνσταντινούπολη, του Νεόφυτου Δούκα από τα Άνω Σουδενά του Ζαγορίου, του Άνθιμου Γαζή από τις Μηλιές Πηλίου, του Κωνσταντίνου Κούμα από τη Λάρισα και τα Αμπελάκια, του Γρηγορίου Κωνσταντά και του Δανιήλ Φιλιππίδη (οι λεγόμενοι Δημητριείς) από τις Μηλιές Πηλίου, του Κωνσταντίνου Οικονόμου του εξ Οικονόμων από τη Τσαριτσάνη Θεσσαλίας, του Κωνσταντίνου Βαρδαλάχου από τα Κύθηρα και το Κάιρο, του Θεόφιλου Καΐρη από την Άνδρο και άλλων, προπαντός του πιο «πολιτικού» όλων, του Ρήγα Βελεστινλή. Δεν είναι τυχαίο ότι δύο από τους τρείς ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας (οι Σκουφάς και Τσακάλωφ) ήταν Ηπειρώτες. Οι απλουστευτικοί ισχυρισμοί, ότι ποτέ δεν υπήρξε νεοελληνικός Διαφωτισμός ως ρωμαλέο και βιώσιμο ρεύμα ή ότι απλά οι Μεγάλες Δυνάμεις μέσω της δοτής ελληνικής μοναρχίας φρόντισαν να τον πνίξουν στην κούνια του, μοιάζουν πιο πολύ με υπεκφυγές, παρά με επιχειρήματα.

Γ. Ρ. 

Η Ελληνική Δημοκρατία του Ρήγα: πολυεθνική, δημοκρατική, φιλελεύθερη 

- του Αριστόβουλου Μάνεση