Το φθινόπωρο του πλανητάρχη: Οι ΗΠΑ του Τραμπ και οι διεθνείς συμφωνίες για το Ιράν και για το κλίμα

Οι μονομερείς και μοναχικές πράξεις απόσυρσης των ΗΠΑ από σημαντικές διεθνείς συμφωνίες, πρόσφατα από τη συμφωνία για την μη ανάπτυξη πυρηνικών όπλων εκ μέρους του Ιράν, πέρισυ η αποχώρηση από τη Συμφωνία του Παρισιού για το Κλίμα του Πλανήτη, αντιμετωπίζονται από πολλούς, ακόμη και τώρα, ως εκδηλώσεις ισχύος της Αμερικής. Ίσως να εκλαμβάνονται ως εφαρμογή έμπρακτη, και με προοπτικές επιτυχίας, του δόγματος Τραμπ «να ξανακάνουμε την Αμερική μεγάλη». Μερικές φορές  οι αποσύρσεις παρομοιάζονται με παρελθούσες πράξεις επίδειξης δύναμης των ΗΠΑ, σε εποχές που οι όροι μονοπολικός κόσμος και πλανηταρχία είχαν πλήρη αντιστοιχία με την πραγματικότητα· όπως ήταν η στρατιωτική επέμβαση στους ενδογιουγκοσλαβικούς πολέμους της δεκαετίας του 1990. Είναι όμως έτσι;

Ι.

Πρώτα-πρώτα, η μονομερής και μοναχική αποχώρηση των ΗΠΑ, χώρας - μόνιμου μέρους του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, από τη συμφωνία που είχε προ ετών επιτευχθεί πολυμερώς για το πυρηνικό πρόγραμμα της Τεχεράνης, δεν είναι ισοδύναμο γεγονός στη διεθνή τάξη πραγμάτων με τη σύμπραξη μιας άτυπης συμμαχίας πολλών χωρών, εκτός του πλαισίου των αποφάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, και τις στρατιωτικές επεμβάσεις στους ενδογιουγκοσλαβικούς πολέμους το 1996 -1999 υπό την ηγεσία της διοίκησης Κλίντον.

Στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας απλώς επιβεβαιώθηκε η μη ισχύς του παλαιού δόγματος «μή επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων χωρών» - ούτε καν σε υποθέσεις χωρών με ομοσπονδιακή δομή, οι συνταγματικές ιδιαιτερότητες των οποίων ορίζουν με πιο σύνθετο και δυσδιάκριτο τρόπο τα όρια μεταξύ «εσωτερικών» και «εξωτερικών» υποθέσεων.

Το δόγμα αυτό ουσιαστικά είχε ακυρωθεί πολύ παλαιότερα, στην εποχή του διπολικού κόσμου. Στον ένα πόλο καταλύθηκε με τις στρατιωτικές επεμβάσεις στην Ουγγαρία το 1956, την Τσεχοσλοβακία το 1968 (Άνοιξη της Πράγας), στον άλλο πόλο με τις επεμβάσεις στον Παναμά και στη λοιπή Κεντρική Αμερική (για να μη μιλήσουμε για την αποτυχημένη επέμβαση των πρώην αποικιακών δυνάμεων Βρετανίας και Γαλλίας στη διώρυγα του Σουέζ το 1956, παρά την αντίθεση των ΗΠΑ, ή για τα τανκς του Σοβιετικού στρατού κατοχής που κατέπνιξαν την εξέγερση των εργατών στο Ανατολικό Βερολίνο το 1953). Οι «προσκλήσεις των νόμιμων κυβερνήσεων» στα στρατεύματα των 2 υπερδυνάμεων - βλ. επίσης Βιετνάμ και Αφγανιστάν - ήταν μάλλον φύλλα συκής που δεν μπορούσαν να κρύψουν την διπολική υποκρισία και όχι πιστοποιητικά νομιμοποίησης.

Από την άλλη πλευρά, στο πεδίο της «ρεαλιστικής» πολιτικής, το 1996-1999 με τη διεθνοποίηση των αλλεπάλληλων Γιουγκοσλαβικών πολέμων σηματοδότησε έναν μη νομιμοποιημένο μέσω του ΟΗΕ, ωστόσο οριστικό ενταφιασμό των τελευταίων καταλοίπων του διπολικού κόσμου. Οι ΗΠΑ έδρασαν χωρίς νομιμοποίηση, αλλά και ως ο ισχυρός επικεφαλής μιας συμμαχίας πολλών χωρών, ΝΑΤΟικών και μή, και «ως αρχηγός που πήρε την ευθύνη». Και το γεγονός συνέβη σε καιρούς που το απόγειο της δύναμης της Αμερικής ήταν μεν παρελθόν, ωστόσο ο κόσμος ήταν σαφώς μονοπολικός και η πλανηταρχική θέση των ΗΠΑ ήταν αδιαμφισβήτητη. 

ΙΙ.

Η τωρινή κίνηση Τραμπ, να εγκαταλείψουν μόνες οι ΗΠΑ τη συμφωνία με το Ιράν - πολύ περισσότερο, η εξίσου μοναχική αποχώρηση των ΗΠΑ από τη Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα - είναι διαφορετικές και νεοφανείς πράξεις σε διαφορετικό παγκόσμιο περιβάλλον: Επιχειρούν να σηματοδοτήσουν μια μονομερή απόσυρση των ΗΠΑ από τα διεθνή συστήματα ισορροπιών εν γένει, είτε διπολικής φύσης, είτε μονοπολικής, είτε τριπολικής ή πολυπολικής.

Αυτό, οι σχολιαστές συνήθως το αποκαλούν «τάση απομονωτισμού», που δεν ήταν κάτι πρωτοφανές στην ιστορία των ΗΠΑ, ιδίως του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, προτού η Αμερική γίνει κυρίαρχη υπερδύναμη. Αλλά στην τωρινή παγκόσμια κατάσταση, τέτοιες κινήσεις μπορεί ταυτόχρονα να σηματοδοτούν και κάτι άλλο: Μια υπερδύναμη σε αποδρομή, έναν άρρωστο ή παρακμάζοντα γίγαντα.
Το ίδιο νόημα βγαίνει και από πολλά άλλα σήματα που στέλνει η πολιτική των ΗΠΑ ως όλον, δηλαδή ο Τραμπισμός μαζί με το παραδοσιακό ρεπουμπλικανικό κατεστημένο (πλην ελαχίστων εξαιρέσεων), συν την αμηχανία ή αφωνία της αντιπολίτευσης του Δημοκρατικού Κόμματος, εσωτερικά διχασμένης και χωρίς πολιτικό σχέδιο.  Τα χαοτικά φαινόμενα στον Λευκό Οίκο και στο όλο σύστημα εξουσίας των ΗΠΑ, νομοθετικό, δικαστικό και εκτελεστικό, είναι σήματα «μεγάλης αναστάτωσης στη Δύναμη».

Το πιο μελαγχολικό φως το ρίχνουν στις ΗΠΑ τα δεδομένα της οικονομίας με ακραία και διογκούμενη κοινωνική ανισότητα και με τους χρηματιστηριακούς δείκτες σε πρωτοφανή, επικίνδυνα ύψη, η δυσαρέσκεια και αποπροσανατολισμός του εκλογικού σώματος, η όλο και πιο ετεροβαρής συμβιωτική σχέση μιας χώρας μεγα-καταναλώτριας και μεγα-δανειολήπτριας με τους Ασιάτες μεγαλεμπόρους και μεγαλοδανειστές της. Η νέα μονοκομματική αυτοκρατορία στην Κίνα, που συνδυάζει τον επιχειρηματία - επενδυτή με ανεξάντλητα οικονομικά και τον βεμπεριανό γραφειοκράτη με απεριόριστη εξουσία και πίστη μοιρασμένη στο Κομμουνιστικό Κόμμα και στον Κομφούκιο, εκπέμπει παράδοξα μια εικόνα αυτοπεποίθησης και «ήρεμης δύναμης - που ενεργεί με τα λεφτά της». Είναι μια εικόνα που φοβίζει την Αμερική.

Όμως, γράφει ο Μάρτιν Γουλφ στους Finacial Times, 

η πραγματική απειλή «είναι η παρακμή της Δύσης, των ΗΠΑ κατεξοχήν συμπεριλαμβανομένων: Η κυριαρχία της προσοδοθηρίας (rent extraction) ως μοναδικού τρόπου οικονομικής ζωής, η αδιαφορία για την τύχη πολλών πολιτών της Δύσης, ο ρόλος του χρήματος ως διαφθορέα της πολιτικής, η αδιαφορία για την αλήθεια και η θυσία των μακροπρόθεσμων επενδύσεων στο βωμό της ιδιωτικής και δημόσιας κατανάλωσης. 

Το γεγονός ότι ο καλύτερος τρόπος για να να ξεφύγουμε από τις χρηματοπιστωτικές και δημοσιονομικές κρίσεις που μπορέσαμε να βρούμε, ήταν νομισματικές πολιτικές που διακινδυνεύουν να τροφοδοτούν νέες φούσκες, είναι πραγματική τραγωδία. Μπορούσαμε να κάνουμε κάτι καλύτερο.
Η Δύση μπορεί και πρέπει να συμβιώσει με μια Κίνα που γίνεται δυνατή. Αλλά πρέπει να το κάνει μένοντας πιστή “στους καλύτερους αγγέλους της” [ευσπλαχνία, αυτοέλεγχος, τήρηση ηθικών αρχών καθολικής ισχύος, λογική - από το βιβλίο του Steven Pinker “The Better Angels of Our Nature - Why Violence Has Declined”, 2011]. Για να διαχειριστεί επιτυχώς αυτή τη στροφή του τροχού της ιστορίας, η Δύση πρέπει να κοιτάξει μέσα της».

ΙΙΙ. 

Από την εποχή της Ρώμης, οι ιστορικές περίοδοι παρακμής μεγάλων δυνάμεων είναι εποχές αναστάτωσης και διακινδύνευσης. Πολύ περισσότερο όταν ο ρυθμός της μεταβολής επιταχύνεται και παύει να είναι εποπτεύσιμος. Τα 40 χρόνια σκληρού διπολισμού (1950-1989) βόλευαν τις ανερχόμενες κοινωνικές δυνάμεις, αλλά και τον πολύ λαό που είχε να επουλώσει τις πληγές του πολέμου και τις προ του πολέμου, στην Ελλάδα και στο σύνολο της πολιτικής Δύσης. Όμως, για μεγάλα κομμάτια του πλανήτη (στη Λατινική Αμερική, σε όλη την Ανατολική Ευρώπη, στην Αφρική), ήταν χρόνια καταστροφικά, ταπεινωτικά και μισητά. Και κράτησαν πολύ, έμοιαζαν αιωνιότητα. Μετά το 1989, η «μονοπολική στιγμή» (Charles Krauthammer) πλανηταρχίας των ΗΠΑ έμελλε τελικά να κρατήσει 20 χρόνια. Λιγότερα, αλλά πάντως σχεδόν μια γενιά. Ο μονοπολικός κόσμος κατέρρευσε το 2008 και έσπασε στο σημείο που πολλοί θεωρούσαν ως ισχυρό του κρίκο: Στην «βιομηχανία» χρηματοοικονομικών προϊόντων που είχε - και έχει - αφεθεί «ελεύθερη» (δηλαδή απορρυθμισμένη, χωρίς κανονιστικό πλαίσιο και δημοκρατικό πολιτικό έλεγχο).

Εδώ και 10 χρόνια ζούμε σε πολυπολικό κόσμο, αλλά με ρευστούς, όλο και πιο γρήγορα μεταβαλλόμενους συσχετισμούς. Δεν προλαβαίνουμε να συνειδητοποιήσουμε how the time goes past, που λένε στην Αμερική. Σε γειτονιές ρευστών γεωπολιτικών ζωνών - όπως είναι η Ελλάδα στη γειτονιά  της Μέσης Ανατολής και της Ανατολικής Μεσογείου, σε μια Ευρωπαϊκή Ένωση που δυσκολεύεται να ξαναβρεί τον χαμένο βηματισμό της - η ρευστότητα, η μονομερής δράση και οι αποσύρσεις ισχυρών «παικτών» από τα διεθνή συστήματα ισορροπιών κάνουν το γεωπολιτικό παιχνίδι απρόβλεπτο και επικίνδυνο. O μονομερής και απομονωτιστής που εγκαταλείπει διεθνείς συμφωνίες, ανειλημμένες υποχρεώσεις και διακρατικές ισορροπίες γίνεται στην πράξη ταραχοποιός και εμπρηστής.  Όπως έγινε στον Μεσοπόλεμο. Και μετά έτρεχαν για να σώσουν ό,τι μπορούσε ακόμη να σωθεί, πληρώνοντας βαρύτατο φόρο αίματος. 
Τότε έγινε η Αμερική μεγάλη. Αφήνοντας όμως τα κόκαλα των παιδιών της στο Περλ Χάρμπορ και σε όλο τον Ειρηνικό, στη Νορμανδία, στις Αρδέννες και στην Ιταλία, μαζί με τα κόκαλα των παιδιών της Ιαπωνίας και της Γερμανίας. Γιατί είχαν φροντίσει οι προηγούμενοι, οι υποστηρικτές της μονομερούς πολιτικής και του απομονωτισμού στα φρούρια των εθνικών κρατών, Ευρωπαίοι και Αμερικανοί, δημοκράτες και δικτάτορες. Και με ευθύνες δικές τους ήταν πιά αργά, πολύ αργά, για να γίνει κάτι πιο υποφερτό και ανθρώπινο. Ο πολιτισμένος, διαφωτισμένος κόσμος «ακτινοβολούσε από το κακό που θριάμβευε παντού» και οι πιο εκτυφλωτικές μαύρες λάμψεις του ήταν το Άουσβιτς, η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Ομοίως, στα άλλα μέτωπα του Β' Πολέμου, τα παιδιά της Σοβιετικής Ένωσης πλήρωσαν βαρύ και άδικο τίμημα για τον εξουσιομανή καιροσκοπισμό και τον μονομερή «σοσιαλισμό» σε μια μόνον χώρα του δικτάτορά τους και των ανθρώπων του.

Είναι ο Ντόναλντ Τραμπ το αντεστραμμένο είδωλο του Φραγκλίνου Ρούσβελτ; Ο Τίμοθυ Σνάιντερ, που μελέτησε πολύ την ιστορία ως καταστροφή και τους ολοκληρωτισμούς, λέει ότι δεν μένει πολύς καιρός για να κριθεί η τύχη των ΗΠΑ ως δημοκρατίας. Το μέλλον θα δείξει, και ίσως δεν θα αργήσει, άν στέκει ή όχι η υπόθεση περί μεγάλου ασθενούς πέρα από τον Ατλαντικό.
 

Γιώργος Β. Ριτζούλης