Ιησούς και Πιλάτος - Τί είναι αλήθεια;

του Ματίας Ντρομπίνσκι

© Süddeutsche Zeitung - Matthias Drobinski: Karfreitag Was Wahrheit ist, 19.4.2019

  

«Ἴδε ο άνθρωπος» [φράση του Πιλάτου, Ιω. 19,6]. Στέκεται εκεί, προδομένος και παραδομένος στον άρχοντα που έχει εξουσίες για ζωή ή για θάνατο, τον Πόντιο Πιλάτο, τον κυβερνήτη της Ιουδαίας και τοποτηρητή του αυτοκράτορα. Τον ρωτά: «Σὺ εἶ ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων»; [Ιω. 18,33]. Και ο Ιησούς, ο χτυπημένος και βασανισμένος, του απαντά: «ἡ βασιλεία ἡ ἐμὴ οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσμου τούτου» [Ιω. 18,36]. «Είσαι λοιπόν βασιλιάς»; «Σὺ λέγεις ὅτι βασιλεύς εἰμι ἐγώ» [Ιω. 18,37], απαντά ο Ιησούς στον Πιλάτο· «ἐγὼ εἰς τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰς τοῦτο ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμον, ἵνα μαρτυρήσω τῇ ἀληθείᾳ» [«γεννήθηκα και ήρθα στον κόσμο για να λέω την αλήθεια» - Ιω. 18,37]. «Τί ἐστιν ἀλήθεια»; του αποκρίνεται ο Πιλάτος. Αυτό το αδιάφορο ανασήκωμα των ώμων του Πιλάτου το αισθανόμαστε ακόμη και σήμερα. Και ο Ιησούς σιωπά. Αιώνες ολόκληρους, οι εκκλησίες θεωρούσαν την αφήγηση από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο ως το θεμέλιο μιας ερμηνευτικής αξίωσής τους με γενική εφαρμογή: Από τη μιά πλευρά είναι ο Υιός του Θεού, ο πλήρης αληθείας, από την άλλη ο δειλός αντιπρόσωπος του κόσμου τούτου, που νίπτει τας χείρας του ως αθώος και παραδίδει τον Κύριο στον όχλο. Αυτή η ερμηνεία δικαίως έπεσε στα χέρια των αποδομητών και καταδικάστηκε στη λήθη, άν μη τι άλλο επειδή είναι μια εκδοχή κατασκευασμένη και με αντι-ιουδαϊκά συμφραζόμενα. Μόνον ο Πιλάτος μπορούσε να καταδικάζει ανθρώπους σε σταυρικό θάνατο, και όχι κάποια ιουδαϊκή αρχή.

Ωστόσο, ούτως ή άλλως, τα τότε λεχθέντα περί αλήθειας δεν είναι σήμερα ξεπερασμένα και «παλιομοδίτικα» - άν εξαιρέσουμε τις φυσικές επιστήμες; Στην εποχή της εξατομίκευσης, μπορούμε ακόμη να μιλάμε για βεβαιότητες που ισχύουν πέρα από το μεμονωμένο άτομο; Με την διαλογική αξιολογική ηθική (Diskursethik) ως επικρατούσα κοινωνική προϋπόθεση, αλήθεια δεν είναι απλά και μόνον αυτό στο οποίο είναι σύμφωνη, τώρα και μέχρι νεωτέρας, η μεγαλύτερη δυνατή πλειοψηφία;
Στη μεταμοντέρνα εποχή, οι δυό ρόλοι αυτού του αφηγήματος της Μεγάλης Παρασκευής έχουν αντιστραφεί: Τώρα ο Ιησούς μοιάζει με φονταμενταλιστή χωρίς χιούμορ και ο Πιλάτος με φωτισμένο φιλόσοφο, που γνωρίζει ότι στο ερώτημα περί της αλήθειας πρέπει να απαντά κανείς με ένα αδιάφορο ανασήκωμα των ώμων.

© Jon Tyson/Unsplash - Süddeutsche Zeitung

Αυτό βοήθησε στο να εξασθενήσει η δύναμη πολλών δήθεν αιώνιων αληθειών, να ξεσκεπαστούν ως αξιώσεις καθοδηγούμενες από συμφέροντα ή ως ιδεολογικά κατασκευάσματα. Έχει όμως και ένα τίμημα: Η αλήθεια θρυμματίζεται σ' έναν απερίγραπτα μεγάλο σωρό αξιώσεων και διεκδικήσεων αλήθειας· υπάρχει μόνον διάσπαρτη, σαν σκορπισμένα σπυριά. Τώρα υπάρχουν μόνον κόκκοι αλήθειας. Παραδόξως, η διαφωτιστική αμφισβήτηση των αληθειών δεν οδήγησε σε περισσότερο διαφωτισμό, αλλά σε χιλιάδες χιλιάδων διακηρύξεις, καθεμιά από τις οποίες διεκδικεί το αλάθητο.
Το βλέπουμε και σε κάποιες ομάδες ανθρώπων της Αριστεράς. Όποιος δεν αποδέχεται το καθορισμένο φεμινιστικό ή αντι-ρατσιστικό λεξιλόγιο τίθεται εκτός συζήτησης. Ωστόσο, η μετατροπή της αλήθειας σε κόκκους, ο κατακερματισμός της, είναι πολύ πιο διαδεδομένο φαινόμενο στους διογκούμενους κλειστούς κύκλους της Δεξιάς: Εκεί, αλήθεια είναι κάτι που απορρέει από την ατομική βούληση και από την ατομική φαντασία του καθενός. Από την άποψη αυτή, προκαλεί έκπληξη το πόσο ατομικιστές και ενάντιοι στις αυθεντίες είναι οι νέοι δεξιοί. Όπως το βλέπουν οι ίδιοι, αυτό που κάνουν είναι να ξεμασκαρεύουν τις πλασματικές αλήθειες που κατασκευάζει η πολιτικά ορθή πλειοψηφία. Η δυσπιστία τους εναντίον κάθε τί που θεωρείται γενικώς ισχύον είναι συνολική. Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι η προσωποποίηση αυτού του ριζικού σχετικισμού. 

Ένα πράγμα που συμμερίζονται όλοι αυτοί οι διογκούμενοι κλειστοί κύκλοι ανθρώπων είναι το εξής: Θεωρούν περιττό τον αγώνα και την αντιπαράθεση για να διευκρινιστεί τί ισχύει ως έγκυρο, ως αλήθεια, και τί όχι. Η ανάγκη τους για ιδιαίτερη ταυτότητα και η ανάγκη τους να ανήκουν σε ένα σύνολο, λειτουργεί ως φίλτρο και απορρίπτει εκ των προτέρων ό,τι μπορεί να δυσαρεστήσει ή να ενοχλήσει.
Η επιτυχία του σχετικισμού της Δεξιάς συντελεί στο να συνειδητοποιήσουμε ότι το αδιάφορο ανασήκωμα των ώμων ως απάντηση στο ερώτημα περί αλήθειας δεν μπορεί να ικανοποιήσει, να συνειδητοποιήσουμε ότι ο κατακερματισμός είναι πολύ «λίγος» ως απάντηση. Ο Θεμελιώδης Νόμος [το οιονεί «Σύνταγμα»] της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, μολονότι διανύει το 70ό έτος της ηλικίας του, θεωρείται κείμενο νέο και ακμαίο, ακριβώς επειδή περιέχει αλήθειες που είναι πέραν αμφισβήτησης και επανελέγχου. Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου είναι απαραβίαστη, είτε ο άνθρωπος είναι υγιής είτε είναι ετοιμοθάνατος, είτε είναι εξαιρετικά ευφυής είτε είναι παράφρων, είτε είναι ντόπιος είτε είναι ξένος. Γυναίκες και άνδρες είναι ίσοι. Η συνείδηση, η έκφραση γνώμης, η θρησκευτική πίστη είναι ελεύθερες.
Η αλήθεια επιστρέφει επίσης στη λογοτεχνία και τον πολιτισμό γενικά. Δεν υπάρχει κινηματογραφική ταινία που να μην βασίζεται σε «μια αληθινή ιστορία». Εξαιτίας της ανάγκης για αυθεντικότητα γεννιούνται μέχρι και πλαστογραφήματα της αλήθειας, όπως αυτά που κατασκεύασε ο δημοσιογράφος του Spiegel Claas Relotius. Ο φιλόλογος Andreas Kablitz θεωρεί ακόμη και το «μεταμοντέρνο-αποδομητικό δόγμα της ασάφειας» ως συνυπεύθυνο για την άνοδο της Δεξιάς. Ο πολιτικός επιστήμονας Thorben Lütjen επισημαίνει ότι «οι σύγχρονες δημοκρατίες έχουν ανάγκη από ορισμένα εντελώς προνεωτερικά, “παρωχημένα” στηρίγματα και πηγές τροφοδοσίας».

© dpa / Süddeutsche Zeitung

Ωστόσο, στη συζήτηση περί αλήθειας είναι ανέφικτη η επιστροφή στην προνεωτερικότητα. Ευτυχώς, ούτε ο θρησκευτικός ή πολιτισμικός δογματισμός, ούτε η δημιουργία ενός Οργουελικού Υπουργείου Αλήθειας δίνουν λύσεις. Σίγουρα όμως χρειάζεται μια νέα επιθυμία για αναζήτηση της αλήθειας. Και ίσως η σκηνή αυτή της Μεγάλης Παρασκευής, με τον Ιησού και τον Πιλάτο, μας δίνει μια ιδέα για το τί λογής μπορεί να είναι αυτή η αναζήτηση της αλήθειας.
Εκείνος ο Ιησούς, που μαρτυρά την αλήθεια, δεν έχει καμία εξουσία, τον έχουν εγκαταλείψει στον αφανισμό της ζωής του και κάθε αξιοπρέπειας. Το βασίλειο στο οποίο έχει ισχύ η αλήθεια του δεν είναι του κόσμου τούτου. Αυτή είναι μια υπόθεση χρήσιμη, που υπερβαίνει τη θρησκευτική δογματική: Η ακέραιη αλήθεια υπάρχει μόνον πέραν ​​όσων καθορίζουν αυτόβουλα οι άνθρωποι. Αυτό εκθέτει όλους εκείνους που σε τούτο τον κόσμο ισχυρίζονται ότι κατέχουν την αλήθεια: Αυτός ο ισχυρισμός τους είναι αξίωση για δύναμη, όχι αξίωση για αλήθεια. Η αλήθεια που εκπροσωπεί ο Ιησούς είναι από την άλλη πλευρά. Είναι μεροληπτική: Η πλευρά που υποστηρίζει είναι η απειλούμενη, η καταπατημένη αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Βάζει τους ισχυρούς στη θέση τους, κλονίζει την σιγουριά τους. Είναι διαφωτιστική, ακριβώς επειδή δεν αυτοκατανοείται ως μέρος τούτου του κόσμου.
Αυτή είναι η άλυτη αντίφαση της αλήθειας: Πρέπει να την αναζητούμε και να την κυνηγάμε, πρέπει να αγωνιζόμαστε για να τη βρούμε, πρέπει  να διαφωνούμε μεταξύ μας και να αντιδικούμε για το τί είναι αλήθεια, αλλά επίσης πρέπει να γινόμαστε εκπρόσωποι αυτού που έχουμε αναγνωρίσει ως αληθές. Όποιος αρχίζει να ενεργεί μ' αυτό τον τρόπο, σύντομα δεν μπορεί πια να νίπτει κι αυτός τας χείρας του παριστάνοντας τον αθώο, όπως έκανε κάποτε ο Πιλάτος. Αυτό μπορούν να το κάνουν μόνον εκείνοι που λατρεύουν το μεγάλο «Έτσι-ή-Αλλιώς-Το-Ίδιο-Μου-Κάνει», ένα από τα είδωλα της εποχής.
Μπορούμε να πάρουμε ένα προείκασμα, μια γεύση της αλήθειας, να την προσεγγίσουμε μέσω της γνώσης, του προβληματισμού, της αμφιβολίας. Αλλά κανείς δεν μπορεί να γίνει ιδιοκτήτης της. Είναι απολύτως μη διαθέσιμη για κτήση. Οποιος ισχυρίζεται ότι την κατέχει, είναι ψεύτης και απατεώνας· στην καλύτερη περίπτωση είναι ένας τυφλωμένος από την αυταπάτη. Αυτός που λέει την αλήθεια στον εαυτό του και στους άλλους, γνωρίζει πως όταν μιλάει για την αλήθεια, εισέρχεται σε έδαφος ασταθές και επικίνδυνο. Αλλά έχει αρκετό θάρρος και σιγουριά για να το κάνει.

  
O Matthias Drobinski σπούδασε Ιστορική επιστήμη, Καθολική Θεολογία και Γερμανική Φιλολογία στα πανεπιστήμια του Γκίσσεν και του Μάιντς (Γερμανία). Γράφει στα περιοδικά Publik-Forum, Zeitung kritischer Christen και από το 1997 στη Süddeutschen Zeitung.

  

Andreas Kablitz: Postmoderne, die Theorie, die uns die Fake News brachte (Die Welt, 15.10.2018)

Thorben Lütjen: Populismus oder die entgleiste Aufklärung (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 15.01.2019)

Thorben Lütjen: Das Frankenstein-Monster der Republikaner (The European, 21.10.2016)