Ο Ενρίκο Μπερλινγκουέρ (1922 - 11 Ιουνίου 1984) εναντίον του καταναλωτισμού

 Τριάντα χρόνια μετά τον θάνατό του

  
του Αλεσσάντρο Λεογκράντε
  
Alessandro Leogrande -  Berlinguer contro il consumismo © Lo Straniero (Νοέμβριος 2010)

Μερική μετάφραση - σχολιασμός απο τον Θανάση Γιαλκέτση ("Εφημερίδα των Συντακτών") 

   

Τον Ιανουάριο του 1977 ο Enrico Berlinguer εισήγαγε στην πολιτική συζήτηση της Ιταλίας μια πρόταση λιτότητας. Το έκανε σε δύο διάσημες ομιλίες, στη Ρώμη και το Μιλάνο. Στη Ρώμη, στο Teatro Eliseo, σε συνέδριο για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας και τους διανοούμενους. Στο Μιλάνο, στο Teatro Lirico, σε μια συνάντηση με τους κομμουνιστές εργάτες. Οι Edizioni del' Asino επανέκδοσαν to 2010 τις δύο αυτές παρεμβάσεις σε έναν μικρό τόμο (La via dell’austerità - Ο δρόμος της λιτότητας -  Προς ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης, με πρόλογο του Salvatore Mannuzzu - περιέχεται στη νέα ελληνική έκδοση). Προηγουμένως το είχαν εκδόσει οι Editori Riuniti, αλλά η έκδοση εκείνη είναι εξαντλημένη. 
Αυτές οι δύο μεγάλης σημασίας ομιλίες, δέχθηκαν τότε πολλές επικρίσεις και επαίνους, σήμερα όμως είναι σχεδόν ξεχασμένες. Αξίζει όμως να ξαναδιαβαστούν και να αναλυθούν εκ νέου, γιατί πολλές απο τις ιδέες του ευρωκομμουνισμού, όπως η ρήξη με το Σοβιετικό σύστημα (που ήλθε πολύ καθυστερημένα), η κριτική εναντίον της διαφθοράς του κομματικού συστήματος ή αυτή η πρόταση της λιτότητας, υποδεικνύουν δρόμους διεξόδου από μια κρίση, που όπως φαίνεται, θα έχει «λαμπρό» μέλλον. Κρίση συστημική, κρίση του συνόλου της ιταλικής κοινωνίας και όχι μόνον του κομματικού συστήματος. 

Με την κόρη του Μπιάνκα

Τι έλεγε ο Μπερλινγκουέρ; Με το σύγχρονο μοντέλο ανάπτυξης που κατέληξε στην ύφεση ή και άρχισε να καταρρέει, το κόστος της φθοράς, της αποσύνθεσης, της ανεργίας, θα το πληρώσουν εκείνοι που βρίσκονται στη δυσμενέστερη θέση. Τώρα αυτό είναι ολοφάνερο, τότε μόλις που το υποπτευόταν κάποιοι. Η μόνη λύση, έλεγε, είναι μια ριζική αλλαγή πορείας του όλου συστήματος, με κατεύθυνση μια μορφή λιτότητας:  

«Για μας, η λιτότητα», δήλωνε ο Μπερλινγκουέρ, «είναι μέσο για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα στη ρίζα του και να θέσουμε τις βάσεις για την υπέρβαση ενός συστήματος, που έχει εισέλθει σε διαρθρωτική και όχι κυκλική κρίση. Ένα σύστημα, του οποίου χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι η σπατάλη και η υπερβολή, η έκρηξη της ιδιαιτερότητας και του ατομικισμού, ο πιο άγριος, ο πιο απερίσκεπτος καταναλωτισμός».

Επίσης, «η λιτότητα, έτσι διατυπωμένη, είναι όπλο για τον αγώνα στη σύγχρονη εποχή», σε μια κοινωνία που χωρίς αυτό τον αγώνα είναι καταδικασμένη στην οπισθοδρόμηση, στην υπανάπτυξη και σε όλο και πιο ανισόρροπη και άνιση κατάσταση. 

Το ενδιαφέρον στα λόγια του Μπερλινγκουέρ δεν προέρχεται μόνο από το γεγονός ότι ειπώθηκαν στην αρχή του '77 (πολύ πριν γεννηθεί στην Ιταλία το περιβαλλοντικό κίνημα και αρχίσει να μιλά για τα μεγάλα ζητήματα της μεγένθυσης και της ανάπτυξης), αλλά πάνω απ' όλα, γιατί ήταν ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, σε μια ταραγμένη περίοδο της ιστορίας της Ιταλικής Δημοκρατίας. 

Με σφοδρή αντίδραση να έρχεται από τη Νέα Αριστερά, το θέμα των θυσιών (ως αναγκαιότητα για την καταπολέμηση της οικονομικής κρίσης), εισήλθε στη συζήτηση του Κομμουνιστικού Κόμματος. Μίλησαν γι αυτό ο Nαπολιτάνο, ο Αμέντολα και ο γραμματέας της εργατικής ομοσπονδίας CGIL Λάμα. Επιλέγοντας τη λέξη «λιτότητα» αντί «θυσίες» (μια λέξη που εξακολουθούσε να είναι πολύ δημοφιλής, ακόμη και στην εποχή της κυβέρνησης Μπερλουσκόνι - Τρεμόντι), ο Μπερλινγκουέρ δεν είπε μόνο τι να αποφύγουμε, αλλά και κάτι πολύ πιο συγκεκριμένο. Συνοψίζοντας τα λόγια του ήταν το εξής: Αυτό δεν είναι αμυντική πολιτική: Αντί να επιχειρούμε να αναβιώσουμε το ίδιο ακριβώς μοντέλο ανάπτυξης, αναμένοντας να επαναληφθεί αύριο η ίδια μεγέθυνση με την ίδια κοινωνική και οικονομική δομή, με τη συμμετοχή των εργαζομένων και των κατώτερων τάξεων στην κατανομή του κόστους της κρίσης σήμερα, είναι σαν να αναποδογυρίζουμε το τραπέζι. Αναποδογύρισμα του τραπεζιού σημαίνει να στοχεύσουμε στην καρδιά του ίδιου του μοντέλου της καπιταλιστικής ανάπτυξης και της ιδιαίτερης ιταλικής έκδοσής του, χαρακτηριστικό της οποίας είναι η ακινησία της δομής και η ανεξέλεγκτη πληθωρικότητά της.

Τότε, όπως και τώρα, πολλοί πίστευαν ότι το μόνο φάρμακο για την οικονομική κρίση ήταν να αυξηθεί η κατανάλωση και να δουλέψουν οι μοχλοί του πολιτισμικού ατομικισμού αλά ιταλικά, που με τη δύναμη της φαντασίας και όχι μόνο με την πραγματικότητα του πορτοφολιού θα επιτύχουν την επανεκκίνηση της ανάπτυξης. Χωρίς να αλλάξουν ούτε στο ελάχιστο οι τεράστιες ανισότητες μεταξύ πλουσίων και φτωχών, η τερατώδης ανασφάλεια, η άβυσσος του πληθωρισμού τότε και του δημόσιου χρέους τώρα, τα φέουδα στα οποία ήταν και είναι χωρισμένη η οικονομία. Κατά τον Μπερλινγκουέρ αυτό θα οδηγούσε στο χάος: το θέμα ήταν να βγούμε έξω από την δίνη και να μιλήσουμε σε μια νέα βάση. 
Σήμερα, η ανισορροπία είναι ακόμη μεγαλύτερη όπως και το κενό μέσα στο οποίο θα πέσουν τέτοιες σκέψεις. Αλλά και τότε, όπως σημειώνει στον πρόλογο ο Mannuzzu, αυτές οι ομιλίες του Μπερλινγκουέρ δεν εισακούστηκαν. Η μοναξιά του Μπερλινγκουέρ (η οποία έγινε πολύ πιο εμφανής αργότερα, μετά την απαγωγή και το θάνατο του Άλντο Μόρο, την πορεία των σαράντα χιλιάδων, τον θρίαμβο του Κράξι και των οπαδών του) άρχισε από τότε: κατά παράδοξο τρόπο, λίγους μόνον μήνες μετά την μεγαλύτερη εκλογική επιτυχία που είχε κομμουνιστικό κόμμα σε μια δυτική χώρα. 

Μέσα στην αριστερά, ο Μπερλινγκουέρ συνάντησε αντίθεση από δύο μέτωπα: Αφενός ήταν η νέα αριστερά (ειδικά η πλευρά του «1968», που ανακάλυπτε και διεκδικούσε την υποκειμενικότητα και τη θεωρία των αναγκών). Αυτή είδε τη λιτότητα ως επιτομή της συναίνεσης στη γκρίζα δημοκρατία, ως την άλλη πλευρά του νομίσματος του ιστορικού συμβιβασμού. Αφετέρου το Σοσιαλιστικό Κόμμα, που είχε βάλει στην άκρη τις ιδέες του Νέννι και του Λομπάρντι, στράφηκε εναντίον του «μοναχισμού» των κομμουνιστών και άρχισε να υποστηρίζει και να απολαμβάνει την απελευθέρωση του ατομιστικού ηδονισμού. Στη δεκαετία του 1980 αυτό θα δυναμώσει ακόμη πιο πολύ, δείχνοντας την πραγματική του κατεύθυνση. Η μοναξιά του Μπερλινγκουέρ δεν ήταν μόνον πολιτική μοναξιά, αλλά και μοναξιά μέσα στην κοινωνική και πολιτιστική εξέλιξη με την ευρύτερη έννοια. Την αντιμετώπισε επίσης και στο εσωτερικό του κόμματός του, ιδίως μέσα στις πλούσιες «κόκκινες» περιφέρειες της χώρας. Είναι λογικό ότι ακόμη και οι διανοούμενοι και οι εργαζόμενοι στους οποίους απευθύνθηκε με τις ομιλίες του, δεν τον κατάλαβαν εντελώς.

Η μοναξιά του Μπερλινγκουέρ ήταν τελικά η μοναξιά της κομμουνιστικής ιδιομορφίας (που κληρονόμησε τις ιδέες και την αυστηρότητα του κινήματος των Ιταλών εργαζομένων), μπροστά στο θρίαμβο του φιλελεύθερου - δημοκρατικού μοντέλου, ειδικά του αριστερού (που ελάχιστα ενδιαφέρονταν για την κοινωνική δυστυχία και δεν είχε την τάση να επικρίνει τον δικό του καπιταλισμό), το οποίο υποστηρίχθηκε από τις κορυφαίες εφημερίδες και περιοδικά της χώρας.

Στον «δρόμο της λιτότητας» του Μπερλινγκουέρ απομένουν λοιπόν θαμμένα μόνον τα «αρχαιολογικά» κατάλοιπα της πρώτης δημοκρατίας; Υπάρχει μόνο μια κρυμμένη ιδέα, το ίχνος μιας πιθανής διαφορετικής διαδρομής, που δεν την περπάτησε κανείς; Όχι, υπάρχει κάτι περισσότερο. Η λέξη που αναφέρεται συχνότερα στις δύο ομιλίες του Μπερλινγκουέρ, πιο συχνά απο την «λιτότητα», είναι η «σπατάλη», τα πράγματα τα πεταμένα που πάνε χαμένα, χωρίς σκοπό. Η σπατάλη είναι ο καρκίνος και η καταδίκη του μοντέλου της παραγωγής και της ανάπτυξης. Σπατάλη πόρων, σπατάλη ενέργειας, σπατάλη του πλούτου, σπατάλη της νοημοσύνης ...και στη συνέχεια σπάταλη κατανάλωση, σπατάλη, σπατάλη, σπατάλη της ζωής. Η κατανάλωση που παράγει σπατάλη και απόβλητα είναι ο καλύτερος σύμμαχος της αδικίας. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Ο Μπερλινγκουέρ διαισθάνθηκε αμυδρά (και ήταν μεταξύ των πρώτων που το διαισθάνθηκε), ότι το ευρωπαϊκό και αμερικανικό μοντέλο ανάπτυξης δεν μπορεί να επεκταθεί σε όλο τον πλανήτη, και θα προκαλούσε την καταστροφή του μέσα σε λίγες δεκαετίες. Όπως μετά το τέλος των αποικιών, η είσοδος των χωρών του Νότου στον προηγμένο κόσμο ήταν αναπότρεπτη, η αντιμετώπιση του ζητήματος της παγκόσμιας δικαιοσύνης (και της δίκαιης κατανομής των πόρων) ήταν επίσης αναπόφευκτη. Με άλλα λόγια (δεν τα είπε ξεκάθαρα, αλλά σίγουρα τα σκέφτηκε): το να υπερασπίζεται κανείς την κατανάλωση της μεσαίας ιταλικής τάξης, αλλά και των εργαζομένων που φιλοδοξούσαν να εισέλθουν σ' αυτό το πλαίσιο, σημαίνει να νομιμοποιεί τη βίαιη εξαθλίωση των εργαζομένων στη Σαγκάη, στη Βομβάη ή στην Κινσάσα.

Όπως είπε πολλά χρόνια αργότερα ο Βόλφγκανγκ Ζάκς (Wolfgang Sachs), παραφράζοντας τον Μαρξ: υπάρχει ασφαλώς ένα επίπεδο ανάπτυξης, κάτω από το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει δικαιοσύνη. Αλλά επίσης υπάρχει (και το βλέπουμε), ένα επίπεδο ανάπτυξης πάνω από το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει ισότητα. Ο Μπερλινγκουέρ τα πρόβλεψε όλα αυτά, και στη διαδρομή του μέλλοντος βρέθηκαν οι συνοδοιπόροι που συμμερίστηκαν όσα είπε στις ομιλίες του. Αλλά αυτό που εξακολουθεί να έχει μεγάλη σημασία, είναι ότι τα πράγματα αυτά ειπώθηκαν από έναν γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος, στην αρχή της μακράς ιταλικής κρίσης που ακόμη δεν έχει ολοκληρώσει την διαδρομή της.

Τρεις μόνον κριτικές μπορούν να γίνουν στον Μπερλινγκουέρ. Η πρώτη είναι, ότι δεν αντιμετώπισε ανοιχτά την άποψη του Λάμα, ο οποίος μαζί με τον Ναπολιτάνο και άλλους, επανέφεραν το παλιό καλό πνεύμα της πολιτικής: που προτείνει να κάνουμε σήμερα θυσίες που θα δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη του αύριο. Η αποφυγή κάθε αντίθεσης (στρατηγική που είναι φανερή στα δύο κείμενα) είναι πολιτικά κατανοητή, αλλά δημιούργησε σύγχυση και βοήθησε να συσχετίζεται μέσα στα μυαλά των ανθρώπων η λιτότητα με τη συμμόρφωση και την υποταγή. 

Η δεύτερη είναι, ότι ασκώντας κριτική στον καταναλωτισμό, ο λόγος του Μπερλινγουέρ περιείχε τον κίνδυνο να θυσιάσει κάθε άνοιγμα στη σφαίρα της υποκειμενικότητας (που τότε άρχιζε να επανεξετάζεται ως θέμα). Με άλλα λόγια: υπάρχει διαφορά μεταξύ του ατόμου και του ατομικισμού; Μεταξύ υποκειμενικότητας και καταναλωτικού ηδονισμού; Και, το πιο σημαντικό, ποια κατανάλωση, ατομική και συλλογική, είναι αποδεκτή και ποια όχι; Ποια κατανάλωση είναι απελευθερωτική, συμβατή με τις ανάγκες, ποια είναι σπατάλη και πηγή αποβλήτων; Πολλά χρόνια αργότερα, προβληματισμένος για την ανάγκη μιας οικολογικής αλλαγής που δεν θα επιβληθεί αυταρχικά εκ των άνω, ο [γνωστός Ιταλός Πράσινος πολιτικός] Αλεξάντερ Λάνγκερ (Alexander Langer) διαισθάνθηκε ότι το βασικό πολιτικό ζήτημα είναι: πώς να κάνουμε κοινωνικά επιθυμητή την οικολογική αλλαγή, που θα περιλαμβάνει και λιτότητα; Ήταν βασικό ζήτημα και για τον Μπερλινγκουέρ, αν και δεν το αντιμετώπισε στην ομιλία του. Αλλά το ερώτημα παραμένει ανοιχτό. Ακόμη και σήμερα, στον 21ο αιώνα, το θέμα δεν είναι να δαιμονοποιήσουμε την κατανάλωση per se, αλλά επινοηθούν νέες μορφές, μη καταστροφικές, για την κατανάλωση, για τις ανάγκες, τις επιθυμίες. Η διαφορά ανάμεσα σε μια προοδευτική και αντιδραστική εκδοχή λιτότητας βρίσκεται ακριβώς εδώ. 
Το τρίτο σημείο κριτικής αφορά τα συμπεράσματα του δεύτερου λόγου, που απευθύνονταν προς τους εργαζόμενους. Η ομιλία του Μπερλινγκουέρ αναφερόταν στον κεντρικό ρόλο μιας πολιτικής λιτότητας του τύπου που πρότεινε και στον ηγετικό ρόλο του Κομμουνιστικού Κόμματος μέσα στο σύνολο της ιταλικής Αριστεράς. Καταλήγει με ένα εγκώμιο του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού που επιστέγαζε τότε την κομμουνιστική ποικιλομορφία, τη στιγμή που αυτός ακριβώς ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός (ειδικά όταν εφαρμοζόταν με επιμέλεια από τους εσωκομματικούς οπαδούς του Μπερλινγκουέρ), εξουδετέρωνε τους στοχασμούς μερικών από τις πιο ενδιαφέρουσες μειοψηφίες στο εσωτερικό του κόμματος για τη σύγκλιση γύρω από ένα νέο μοντέλο ανάπτυξης και εξασφάλιζε ότι οι πολίτες δεν θα ακούσουν αυτές τις μειοψηφίες. 

Ωστόσο, αυτά τα τρία κριτικά σημεία δεν μειώνουν την αξία της ομιλίας του Μπερλινγκουέρ. Αυτό που μένει, είναι το τεράστιο πνευματικό θάρρος εκείνου, που μπόρεσε να πει πράγματα που εκ των υστέρων αποδείχθηκαν σχεδόν προφητικά. Εκείνου, που μπόρεσε να τα πεί αυτά όχι ως ακαδημαϊκός, αλλά ως γραμματέας του κόμματος της αξιωματικής αντιπολίτευσης, στριμωγμένου από Χριστιανοδημοκράτες και Σοσιαλιστές, που είχαν τον δικό τους διαφορετικό τρόπο να βλέπουν τα πράγματα - τα είπε γιατί δεν μπορούσε να παρακολουθεί τα γεγονότα άπραγος, βλέποντας αυτούς να πυροβολούν το πόδι τους. Εκείνου που γνώριζε τα πάντα, και παρόλα αυτά, επέλεξε να μιλήσει  καθαρά. Βλέποντας κανείς τις μεταγενέστερες απόψεις που επικράτησαν στο διάδοχο κομματικό σχήμα PCI - PDS - DS - PD, που συνέχισε το δρόμο του ως μέρος της διαρθρωτικής κρίσης της Ιταλικής Δεύτερης Δημοκρατίας, καταλαβαίνει ότι νίκησαν άλλα πολιτικά πρότυπα. Το πιο τολμηρό πράγμα που ένας ηγέτης μπορεί να διακηρύξει σήμερα, είναι το τετριμμένο «σφίξτε τη ζώνη σήμερα, για να έχετε δυνατή ανάπτυξη αύριο», κλείνοντας το μάτι στο οικονομικό μοντέλο της Fiat. Είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την λιτότητα. Είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από την διαφυγή «από τα πλαίσια και τη λογική του καπιταλισμού».

 

  Η λιτότητα, ένα σχέδιο μετασχηματισμού της κοινωνίας
Δημοκρατία, οικουμενική αξία

La via dell’austerità

Νέα έκδοση

στο: Μια άλλη ιδέα για τον κόσμο  (εκδ. Νήσος)

 

Ο Alessandro Leogrande γεννήθηκε στον Τάραντα το 1977. Είναι αναπληρωτής διευθυντής του μηνιαίου περιοδικού «Lo straniero» και γράφει στην "Corriere del Mezzogiorno", στο «Saturn» και «The Daily». Πρώτο του βιβλίο το Un mare nascosto (2000), μια ιστορία στην πόλη του Τάραντα. Έγραψε για την Μαφία, τα κινήματα διαμαρτυρίας και την εκμετάλλευση των ξένων εργατών στην ύπαιθρο. Con Uomini e caporali. Viaggio tra i nuovi schiavi nelle campagne del Sud (Mondadori 2008)  - Premio Napoli - Βιβλίο της Χρονιάς, το Βραβείο της Πόλης της Αντίστασης Omega, το Βραβείο Sandro Onofri και το Βραβείο Βιβλιοθηκών της Ρώμης.

Έχει επιμεληθεί την Ανθολογία του Νότου Χωρίς Πυξίδα - Venti voci per ritrovare l'orientamento (L'ancora del Mediterraneo 2002), μαζί με τον Goffredo Fofi) και Ogni maledetta domenica. Otto storie di calcio (minimum fax 2010). Το τελευταίο του βιβλίο είναι Il naufragio (2011).

Enrico Berlinguer (1981): Η ηθική διάσταση στην κρίση της πολιτικής

  

Η ιστοσελίδα (Ιταλικά) Enrico Berlinguer

   
Bianca Berlinguer: Mio padre #Berlinguer