Podemos: Η πρόκληση για την Ισπανία σε μια «νοσηρή» πολιτική στιγμή

του Χερμάν Κάνο

  

© Can Europe make it? - Germán Cano, Podemos: the challenge in Spain, 14.12.2015

   

Τροφή από την Ισπανία για την ατροφική και στείρα πολιτική σκέψη στην Ελλάδα της κρίσης (ιδίως την αριστερή): Πρέπει να επεκτείνουμε τον χώρο της χειραφέτησης για να πετύχουμε ό,τι είναι δυνατόν μέσα στα πλαίσια ενός μολυσμένου και μολυσματικού πολιτικού λόγου, μακριά από την κλασικό αριστερό λόγο, μακριά από την υπεροψία της θεωρίας του απέναντι «στις μάζες».

 

Για να ερμηνευθεί η εκρηκτική εμφάνιση του κόμματος Podemos στη πολιτική σκηνή της Ισπανίας, πρέπει κανείς να σκεφθεί πάνω σε μια ιδέα που έχει ήδη ερευνηθεί από την πολιτική σκέψη: ότι μαζί με τον μέχρι σήμερα ηγετικό ρόλο της εργατικής τάξης και τον ιστορικό της ρόλο στους κοινωνικούς αγώνες, θα πρέπει παράλληλα να ληφθούν υπόψη και άλλες αναδυόμενες κοινωνικές δυνάμεις που παίζουν παρόμοιο «κρίσιμο» ρόλο. 
Έξω από το εργοστάσιο μπορούμε να διακρίνουμε και άλλες πιθανές συμμαχίες με δυνάμεις μετασχηματισμού, συμμαχίες που φαίνονται αντισυμβατικές από την οπτική γωνία της παραδοσιακής και ορθόδοξης Αριστεράς. Από αυτό προκύπτει και το ενδιαφέρον μας, μέσα σ' αυτό το νέο ιστορικό πλαίσιο - δηλαδή μέσα σε κρίση της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας, για μια νέα ανάγνωση των επεξεργασιών και διαγνώσεων του Γκράμσι για την κατάσταση στην Ευρώπη μετά την ήττα της Αριστεράς από τις αντιδραστικές, φασιστικές δυνάμεις που είχαν εισβάλλει τότε στην ευρωπαϊκή ιστορία.

Βαλένθια, 2014

Σε μια στιγμή συστημικής κρίσης, κατά την οποία «το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν είναι ακόμη έτοιμο να γεννηθεί», είναι πολιτικά αναποτελεσματικό να αναζητήσουμε σαφείς και διακριτές ομάδες και δυνάμεις μέσα στην κοινωνική τοπολογία. Πρέπει μάλλον, αν και με επιφύλαξη όπως ο Γκράμσι, να δουλέψουμε μέσα σ' αυτές τις «νοσηρές» καταστάσεις με πολύπλοκες, διφορούμενες συνθέσεις.

Εάν, σε αυτή την εποχή της κρίσης, αποδεχτούμε ότι η υβριδική λογική υπερισχύει έναντι εκείνης της καθαρότητας (η δεύτερη απαιτεί εξακρίβωση της γνησιότητας των συμπεριφορών και διαχωρισμό ή οριοθέτηση των «ακάθαρτων ταυτοτήτων»), τότε είναι σαφές ότι υπάρχει ανάγκη μας πιο πειραματικής στρατηγικής πολιτικής επικοινωνίας. Η στρατηγική μας πρέπει να επιδεικνύει μεγαλύτερη ευαισθησία απέναντι στα φαινόμενα της μαζικής ψυχολογίας και στη σημασία των κοινωνικών δικτύων. Αυτά τα νέα εργαλεία έχουν ήδη δοκιμαστεί τα τελευταία χρόνια στους χώρους των πανεπιστημίων και των συνεταιρισμών και είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας μάθησης διαφορετικής από όλα όσα ξέραμε πριν.  

***

Το Podemos αναλαμβάνει με θετικό και πειραματικό τρόπο τον ρόλο του μέσα σ' αυτή την «νοσηρή», μεταβατική κατάσταση, στην οποία οι λεγόμενες ανωμαλίες, οι δυσλειτουργίες και οι οπισθοδρομήσεις φωτίζονται με ένα εντελώς νέο φως.

Αυτό δεν γίνεται απλά και μόνον γιατί αν αποφύγουμε να δώσουμε τη μάχη μέσα σ' αυτό το ανομοιόμορφο και αμφίθυμο πολιτικό πεδίο, τότε θα παραχωρήσουμε το έδαφος στις δυνάμεις της αντίδρασης και στην αδράνεια της αποσύνθεσης. Αλλά στηρίζεται και στην ανάγκη να επεκτείνουμε τον χώρο της χειραφέτησης, για να επιτευχθεί ό,τι είναι δυνατόν μέσα στα πλαίσια ενός [«ακάθαρτου»] μολυσμένου και μολυσματικού πολιτικού λόγου, δηλαδή από μια θέση που διαφέρει από εκείνη του κλασικού αριστερού λόγου, του υπερβολικά ερωτευμένου με τη δική του καθαρή λογική· πρέπει να μείνουμε μακριά από την υπεροψία του που βλέπει τη δική του θεωρία ως ανώτερη από «τις μάζες».

Θα διαπράτταμε πολιτικό λάθος άν απλά απορρίπταμε και εγκαταλείπαμε αυτό το «ακάθαρτο» πεδίο ή αποσυρόμασταν σε κάποια πολιτική θέση πλησιέστερη με αυτήν της ορθόδοξης Αριστεράς. Είναι αναγκαίο να κάνουμε ένα βήμα πίσω και να εγκαταλείψουμε τον πολιτικό λόγο που επικαλείται «εκρηκτικούς» μύθους, υστερικές αυταπάτες για την υποχώρηση του Κοινωνικού, τυπικές της ακτιβιστικής εκδοχής της Αριστεράς και του κινηματικού στύλ.

Εξ αιτίας αυτής της πολιτικής του «θρασύτητας», το Podemos έχει καταλάβει μια θέση ως «νόθο» κατά κάποιο τρόπο κόμμα, σε σχέση με άλλους πολιτικούς σχηματισμούς. Δεν μπαίνει στο παιχνίδι έχοντας βεβαιωθεί για την «αναγκαιότητα» μιας προαποφασισμένης νομοτέλειας ή με σημείο εκκίνησης και «επικέντρωση» σε κάποιες υπάρχουσες και δυνητικές κοινωνικές δυνάμεις, αλλά πρώτον, εξ αιτίας του ενδεχόμενου μιας πολύ ιδιαίτερης κατάστασης έκτακτης ανάγκης και, δεύτερον, εξ αιτίας της επιθυμίας για μια ευρεία νέα συνάρθρωση των αιτημάτων και απογοητεύσεων της κοινωνίας. Αυτό γέννησε τη στρατηγική του Podemos για να διεισδύσουν στις ρωγμές των υφιστάμενων, ισοπεδωμένων κοινωνικών χώρων.

Ένα άλλο ζήτημα που θέτει επί τάπητος το Podemos, είναι άν τα όρια που έχει η μαχητικότητα και η κινηματική πολιτική δράση, όσο σημαντική και να είναι αυτή, θα πρέπει επίσης να είναι και όρια της πολιτικής πρακτικής. Σήμερα, τα εργοστάσια, τα κέντρα των κοινοτήτων και οι πλατείες δεν είναι πια οι μόνοι πολιτικοί χώροι, παρόλο που έχουν πάντα ξεχωριστό ενδιαφέρον. Ούτε ο τεχνολογικός μηχανισμός των κοινωνικών μέσων μαζικής ενημέρωσης, που επιφέρει εκδημοκρατισμό, και παρά την ευρεία εμβέλειά του, είναι ικανός να παράγει από μόνος του μια νέα πολιτική κοινή λογική, πράγμα που ήδη φάνηκε από τα περιορισμένα αποτελέσματα του Κόμματος Χ στις τελευταίες ευρωπαϊκές εκλογές της Ισπανίας.*
Ο ενθουσιασμός του «μπορούμε» - Podemos, δεν μπορεί να νοηθεί ως μια μορφή εθελοντισμού, ανεξάρτητα ​​ή σε απόσταση από τις δεδομένες κοινωνικές και οικονομικές πραγματικότητες. Ένα τέτοιο ελαστικό και ρευστό κόμμα δεν θα ήταν καθόλου ελκυστικό, άν δεν υπήρχε σήμερα σοβαρή κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Αυτός ο ενθουσιασμός έχει τις ρίζες του σε μια νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, η οποία επί πολύ καιρό κατάφερνε να κάνει ηγεμονική την ψευδαίσθηση και να εξατομικεύει κάθε αίσθηση δυσφορίας, είτε διοχετεύοντάς την σε ατομικά παράπονα και καταγγελίες, είτε χρησιμοποιώντας την ως κίνητρο για καλύτερη αυτο-επιχειρηματικότητα [δηλαδή αντιμετωπίζοντας τον εαυτό μας -μεταφορικά- ως ένα είδος «επιχείρησης»] («δεν υπάρχουν κακές κρίσεις,  η καλή αυτο-επιχειρηματικότητα μπορεί όλες να τις αντιμετωπίσει επιτυχώς !»).

Όμως σε κάποιο χρονικό σημείο, κομματιάστηκε αυτός ο απατηλός ευφημισμός του [ατομικού] «μπορώ» στον ενικό, που είναι ικανός είτε να οδηγήσει κάποιον σε ευφορία είτε να τον βυθίσει σε κατάθλιψη. Και τότε μπόρεσε να προκύψει το Κίνημα 15-Μ. Αντίθετα, το κίνημα 15-Μ[άη 2011] χαρακτηρίζονταν από το σύνθημα «Ναι, μπορούμε» στον πληθυντικό, το οποίο άρχισε αμέσως να αποκαλύψει τις ρωγμές σ' αυτόν τον αδυσώπητο καθρέφτη που παγίδευε στο δικομματικό σύστημα [του PP-Λαικού και του PSOE-Σοσιαλιστικού κόμματος], εισάγοντας έτσι μια ριζικά διαφορετική πολιτική πίεση στο σύνολο των προηγούμενων νεοφιλελεύθερων σχηματισμών. Έτσι γεννήθηκε το «μπορούμε» -  Podemos, ως αποκορύφωμα της συλλογικής συνένωσης του πόνου και των βασάνων, που μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν μπορούσε να αρθρωθεί πολιτικά.  

Σε ένα κοινωνικό σώμα κατακερματισμένο και τραυματισμένο από την κρίση, αυτή η συνένωση της δυσαρέσκειας και των ταλαιπωριών θα πρέπει να νοηθεί τόσο ως «χειρουργική ραφή ενός τραύματος», δηλαδή του εδραιωμένου αισθήματος αδυναμίας και παθητικότητας, αλλά και ως συγκέντρωση απαιτήσεων με ισχύ. Θα πρέπει επίσης να γίνει κατανοητό ως μια πειραματική διαδικασία πολιτικής μάθησης, όπου, με μια επιτελεστική έννοια, ο διάλογος νοηματοδοτεί συμφέροντα και ενδιαφέροντα, τα οποία με τη σειρά τους ανοίγουν το δρόμο για νέες συζητήσεις, δημιουργώντας νέες ευκαιρίες για παρέμβαση στο πλαίσιο της υφιστάμενης κοινωνικής πραγματικότητας και στις κοινωνικές ομάδες.

«Είναι δυνατόν», αναρωτιόταν ο Γκράμσι, «μια ιδέα νέα “από τυπική άποψη”, να έλθει στον κόσμο έχοντας μορφή που να μη μοιάζει με τις ακατέργαστες, απλοϊκές ιδέες των λαϊκών στρωμάτων; Ωστόσο ο ιστορικός, επειδή είναι εξοπλισμένος με πολλαπλούς τρόπους θέασης των πραγμάτων, το έχει κατανοήσει και κατέληξε στην εδραιωμένη πεποίθηση, ότι η απαρχή ενός νέου κόσμου, παρόλο που είναι ακατέργαστη και τραχειά, είναι κάτι καλύτερο από την αγωνία και τις ωδίνες του θνήσκοντος κόσμου και από το κύκνειο άσμα του». 

Υπό το φως των όσων είπε ο Γκράμσι, είναι δελεαστικό να αντικρύσουμε αυτή τη στιγμή της ισπανικής ιστορίας ως την ώρα της μάχης μεταξύ μιας νέας, περισσότερο κοινωνικής πολιτικής, η οποία δεν έχει ακόμη σκιαγραφηθεί πλήρως αλλά αναδύεται διαρκώς, και του κύκνειου άσματος που τραγουδά το [μεταδικτατορικό] καθεστώς του 1978, του οποίου η πτώση απεικονίζεται σήμερα όχι μόνον από την όλο και περισσότερο αμυντική στάση του, αλλά και από χαρακτηριστικά συμπτώματα επιτηδευμένης, ωστόσο ασθενούς πολιτικής, ή και από πολλαπλασιασμό των θεωρητικών συλλήψεων που προαναγγέλουν ένα πολιτικά στείρο τέλος του.

Το γεγονός ότι ο χώρος μεταξύ των δύο αυτών παραδειγμάτων περιορίζεται, είναι πιθανώς σημείο των καιρών μας. Όμως αυτή είναι η δυναμική της νέας ζώνης αβεβαιότητας, όπου μπορούν να ανθίσουν και προτάσεις για αναγέννηση μέσα από το παλιό πρότυπο, όπως απεικονίζονται από τους Θιουδαδάνος [Ciudadanos = Πολίτες], ένα κόμμα που έχει ως στόχο την απορρόφηση της τρέχουσας δυσφορίας, αλλά σε τελευταία ανάλυση εργάζεται για να ενισχύσει το status quo.

 *** 

Εξίσου βαθύ, όσο και το χάσμα που άνοιξε στην πρόσφατη ισπανική ιστορία ανάμεσα στη γλώσσα των πολιτικών ελίτ της μεταβατικής φάσης [από τη Φρανκική δικτατορία στη δημοκρατία] και στο λαό τον οποίο υποτίθεται ότι εκπροσωπούν, είναι και το χάσμα που χωρίζει τον λαό και την παραδοσιακή Αριστερά, η οποία υποχώρησε και κρύφτηκε μέσα στη δική της προγραμματική φυσαλλίδα. Είναι μια κατάσταση που την ξανασυναντάμε και πάλι τώρα στο 21ο αιώνα, όπως ακριβώς συνέβη στην εποχή της Βαϊμάρης τη δεκαετία του 1930.

Η ύπαρξη αυτών των βαθιών χασμάτων μας δείχνει το εξής: σήμερα, όλες οι μεταμορφωτικές πολιτικές πρωτοβουλίες που φιλοδοξούν να βασίζονται στην πραγματικότητα, σε μια πραγματικότητα που δεν κατανοείται αφελώς ούτε ευκαιριακά, είναι υποχρεωμένες να γίνουν λιγότερο υπεροπτικές και να γίνονται κατανοητές σε μια πιο βασική, ωστόσο πειραματική και χειραφετητική γλώσσα. Σε μια γλώσσα που να μη δίνει πολλή έμφαση στην πτυχή της [πολιτικής ή άλλης] ταυτότητας.

Αυτή είναι βασική απαίτηση άν θέλουμε να αποφύγουμε την επανάληψη του λάθους, δηλαδή την παραχώρηση του κοινωνικού μονοπώλιου της επικοινωνίας στους νέους «βαρβάρους» της Δεξιάς, και μάλιστα τώρα, σε έναν κοινωνικά κατακερματισμένο κόσμο, όπου υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ο θυμός και η δυσαρέσκεια να λάβουν τη μορφή νεο-φασιστικών και αντι-πολιτικών παθών.

Προκειμένου να αποφύγουμε και να εξουδετερώσουμε αυτή την τελευταία πιθανότητα, χρειάζονται και επιχειρήσεις εξερεύνησης και κατόπτευσης του «εχθρικού στρατοπέδου», με μια ευαισθησία λιγότερο Αποκαλυψιακή, που θ' αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τον λόγο που καλλιεργείται μέσα στη μαζική κοινωνία. Επίσης χρειάζεται μια νέα ανάλυση της δυναμικής του «λαϊκισμού» - αυτής της πραγματικότητας του καιρού μας που εμφανίζεται ως φάντασμα, για την οποία είναι αναγκαία μια επανεκτίμηση των διδαγμάτων που πρέπει να αντλήσουμε από την πολιτική της Λατινικής Αμερικής. Σ' αυτά τα συναρπαστικά σταυροδρόμια εμφανίστηκε στην Ισπανία το εγχείρημα του Podemos, ως μέσο κοινωνικής-πολιτισμικής αλλαγής και ως πολιτικό όργανο για το λαό.

Μόνον ο χρόνος θα δείξει αν οι προτάσεις του Podemos έχουν τα αναγκαία στοιχεία για να αναμορφώσουν ριζικά την πολιτική φυσιογνωμία της Ισπανίας, ή αν είναι απλώς μια ακόμη επιφανειακή έκφραση και εκδήλωση της κρίσης του [μεταπολιτευτικού] καθεστώτος του 1978. Μέχρι στιγμής, η δημοφιλής και ηγεμονική θέση των προτάσεων αυτών, έδωσε σαφώς τη δυνατότητα να αναπτυχθεί ένα εκλεπτυσμένο χαρτογραφικό εργαλείο, ικανό να λαμβάνει καλύτερα υπόψη τις πολύπλοκες διαδικασίες διαστρωματώσεων στο σημερινό χάρτη του κοινωνικού μετασχηματισμού, να κατανοεί τις αδράνειές του και τους σχηματισμούς κοινωνικών υποκειμένων, χωρίς αυταπάτες για το πόσο πολύπλοκες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει η οικοδόμηση μιας νέας λαϊκής δύναμης. Για να υπάρξει αυτή η δύναμη, χρειάζεται μια διαδικασία οικοδόμησής της εκ θεμελίων και όχι μια απλή ανάρρωση.

Αυτό το Podemos (και πράγματι «ναι, μπορούμε»), άν και δεν βγάζει τον εαυτό του έξω από τις ιστορικές αποτυχίες που προκύπτουν από την ήττα κατά την αναμέτρηση με την νεοφιλελεύθερη επίθεση, την διαρκούσα από τη δεκαετία του 1970, ωστόσο επιχειρεί να αρθρώσει μια αναδυόμενη χειραφετική επιθυμία και να της μείνει πιστό.

* Tο Κόμμα X συμμετείχε στις ευρωεκλογές του Μάη 2014, με πρώτο υποψήφιο τον γνωστό από την υπόθεση με τις λίστες ελβετικών τραπεζών Hervé Falciani. Έλαβε στην Ισπανία 100.561 ψήφους, ήτοι ποσοστό 0,64%, πρου δεν ήταν αρκετό για να εκλέξει ευρωβουλευτή.

Ο Germán Cano είναι καθηγητής της νεότερης πολιτικής σκέψης στο Universidad de Alcalá de Henares (Madrid). Τελευταίο βιβλίο του: Fuerzas de flaqueza. Nuevas gramáticas políticas. Del 15M a Podemos (La Catarata, 2015).  

Είναι μέλος του Συμβουλίου Πολιτών του Podemos και αντιπροσωπεύει τη Μαδρίτη στην Ισπανική Γερουσία.

  

Ινίγκο Ερρεχόν: «Με το Podemos η λαϊκή πλειοψηφία πρέπει να ανακτήσει την αιχμαλωτισμένη από τις ελίτ δημοκρατία»

  

Ισπανία - Ελλάδα: Διαφορετικά κομματικά σκηνικά, αδιέξοδo στην ελληνική Αριστερά & «Κεντροαριστερά»

  
Ινίγκο Ερρεχόν: Ερνέστο Λακλάου, θεωρητικός της ηγεμονίας

    

Κας Μούντε - Ερνέστο Λακλάου: Λαϊκισμός, το φάντασμα της Βαϊμάρης, η Λατινική Αμερική και το μέλλον της Ευρώπης