Τζων Ράσκιν: Μια φωνή από τον 19ο αιώνα μιλά για τις σημερινές κοινωνίες της ανισότητας

του Μάικλ Νόρρις

© Literary Kicks - Michael Norris: Unto this Last: John Ruskin's Economic and Political Writings, 1.9.2008

Τι μπορεί να σημαίνει «δίκαιη ανταμοιβή» της εργασίας; Ποιός αξιολογεί, ποιός ορίζει κανόνες, ποιός τους διασφαλίζει; Έχει ρόλο το κράτος, είναι ανάγκη να υπάρχει ως κράτος πρόνοιας; Είναι η δημοκρατική πολιτική αυτή που πρέπει να ορίζει τους κανόνες;

Υπήρχαν πάντα εποχές όπως η τωρινή, στις οποίες πολλοί επικαλέστηκαν «αξιοκρατία» (meritocracy)· άλλοτε την έβλεπαν υπό πρίσμα ηθικοπλαστικό, τώρα εννοούν ένα είδος προσοντοκρατίας. Παραβλέπουν όμως πόσο εξαρτημένο είναι το τί θεωρείται αξιοσύνη και τί θεωρείται προσόν, από το αποτέλεσμα της εργασίας και τον προορισμό της, όπως αυτά γίνονται «δεύτερη φύση» στον δεδομένο τύπο κοινωνίας· το ποιός είναι άξιος κρίνεται με βάση «αξίες» που χρειάζονται προσδιορισμό με επίθετο ή με άλλο ουσιαστικό. 
Και πώς θα επιβιώνουν οι «λιγότερο άξιοι», οι «περιττοί άνθρωποι» με τις «σπαταλημένες ζωές» (Ζίγκμουντ Μπάουμαν), που πάντοτε θα υπάρχουν και θα είναι πολλοί; Το να προτείνεις ή να αποδέχεσαι ως μοίρα τους τον Καιάδα, είναι η ακραία βαρβαρότητα. Το να κάνεις πως δεν βλέπεις τους «λιγότερο άξιους», λές και δεν ξέρεις ότι θα υπάρχουν πάντα, εκτός από ακραία ανευθυνότητα είναι ακραίος ανορθολογισμός: Καταστρέφει ολόκληρες κοινωνίες και αφανίζει τη δημοκρατία. Τέτοια θέματα απασχόλησαν τον Τζων Ράσκιν στα κοινωνικοπολιτικά γραπτά του, όπως είναι το Unto This Last (1860), ή στο υπέροχο παραμύθι του Ο Βασιλιάς του Χρυσού Ποταμού.
Οι κοινωνικές φιλοσοφίες του Ράσκιν και του σύγχρονού του Φρίντριχ Ένγκελς διαμορφώθηκαν σε μια περίοδο γιγάντωσης της βιομηχανικής παραγωγής και της Βικτωριανής πόλης. Και οι δύο είδαν τη βρωμιά, τη χυδαιότητα, τον αχαλίνωτο εγωισμό και απληστία ως σύμβολα όλων των συμφορών του βιομηχανικού καπιταλισμού. Όλα τα δεινά της κοινωνίας ήταν ήδη φανερά στη Βρετανία της δεκαετίας του 1840. Αλλά τα οράματα των δύο ανδρών για μια σοσιαλιστική εναλλακτική λύση οδηγούσαν σε πολύ διαφορετικά μέλλοντα για την πόλη, την κοινωνία, τον κόσμο: Για τον Ένγκελς, τον σοσιαλιστή εργοστασιάρχη του Μάντσεστερ με τον ακλόνητο ηθικό ανθρωπισμό (βλ. το νεανικό βιβλίο του Condition of the working classes in England, 1844 - ελληνικά), τον αρνητή της κοινωνικής τάξης του, το μέλλον ανήκε στη νεωτερικότητα, σε έναν εξανθρωπισμένο βιομηχανικό πολιτισμό με αταξική κοινωνία. Για τον Ράσκιν, τον ασυμβίβαστο κριτικό της τέχνης, της πολιτισμικής κατάστασης και της κοινωνίας του καιρού του, τον ζωγράφο και δάσκαλο, αξιοπρεπές μέλλον υπήρχε στη διατήρηση ή αναστήλωση προβιομηχανικών-προκαπιταλιστικών παραδόσεων που περιείχαν μιαν «άλλη αξιοκρατία».
Ο Ράσκιν - όπως και ο Ένγκελς, ο Ντίκενς, ο Καρλάιλ, ο Ουίλιαμ Μόρρις - έζησε στη Βικτωριανή εποχή (δεύτερο μισό του 19ου αιώνα). Τα ιδανικά του για τον σοσιαλισμό, για τον πολιτισμό, για μια οικολογική-ηθική στροφή των συνειδήσεων που θα διώξει από τον ουρανό το μαύρο «καταιγιδοφόρο σύννεφο του 19ου αιώνα» (→ pdf) ή για άλλα σημαντικά πράγματα, ήταν ουτοπικά· μυθοποίησαν και εξιδανίκευσαν ένα προκαπιταλιστικό παρελθόν, ίσως και με αφελή τρόπο. Ωστόσο, κυρίως μετά το θάνατό του, επηρέασαν πολύ και πολλούς, από το βρετανικό εργατικό κίνημα μέχρι τον Μαχάτμα Γκάντι. Συνεχίζουν, με τον τρόπο τους, να μιλούν και για την τωρινή μετα(;)βιομηχανική μας Δύση. 
Ο Ράσκιν κύτταζε προς το παρελθόν - όπως ο άγγελος της Ιστορίας του Μπένγιαμιν - και έπλεκε τον μύθο του παρελθόντος· όμως, γι' αυτό ακριβώς, επειδή στράφηκε προς το παρελθόν για χάρη της εύλογης κριτικής του παρόντος, για μας μιλά ο μύθος του.  

Γ. Ρ.

 

Ο Τζων Ράσκιν (John Ruskin) ήταν ο πιο σημαντικός κριτικός της τέχνης στα μέσα έως τα τέλη του 19ου αιώνα στην Αγγλία. Ήταν επηρεασμένος από το κίνημα του Ρομαντισμού, διαβαζόταν πολύ κατά τη διάρκεια της Βικτωριανής και της Εδουαρδιανής εποχής και έγραψε βιβλία για τις εικαστικές τέχνες (το ογκώδες πολύτομο Modern Painters), για την αρχιτεκτονική (The Stones of Venice, The Seven Lamps of Architecture) και για πολλά άλλα θέματα. Συνολικά έγραψε πάνω από 250 έργα. Μεταξύ πολλών και ποικίλων προσωπικοτήτων του πολιτισμού, της λογοτεχνίας και της πολιτικής επηρέασε πολύ τον Τολστόι, τον Μαρσέλ Προυστ (ο οποίος μετέφρασε μερικά από τα έργα του στα γαλλικά) και τον Μαχάτμα Γκάντι.

Σήμερα, πολλά από έργα του Ράσκιν είναι εξαντλημένα και εκτός κυκλοφορίας ή διατίθενται μόνον σε συντομευμένες εκδόσεις. Ωστόσο, ένα από τα πιο ανθεκτικά στο χρόνο και ίσως από τα καλύτερα έργα του, κυκλοφρορεί σε νέα έκδοση: Το  Unto This Last [«Ακόμη και σ' αυτόν τον Τελευταίο»], δεν είναι ένα βιβλίο κριτικής της τέχνης, αλλά μια σειρά τεσσάρων δοκιμίων κοινωνικής θεωρίας. Ο τίτλος του προέρχεται από την Παραβολή των Εργατών του Αμπελώνα στην Καινή Διαθήκη, στην οποία ο Χριστός λέει:

ἆρον τὸ σὸν καὶ ὕπαγε· θέλω δὲ τούτῳ τῷ ἐσχάτῳ δοῦναι ὡς καὶ σοί· [πάρε τον δικό σου μισθό και πήγαινε· θέλω όμως να δώσω ακόμη και σ’ αυτόν τον τελευταίο ό,τι και σ’ εσένα]

John Ruskin - αυτοπροσωπογραφία

Ο Ράσκιν ήταν βαθιά ανήσυχος για τη δεινή κατάσταση της εργατικής τάξης στην εποχή του, που υπέφερε υπό τις σκληρές συνθήκες της Βιομηχανικής Επανάστασης. Οι κλασικοί συγγραφείς της Πολιτικής Οικονομίας, όπως αποκαλούσαν το σύνολο των οικονομικών σπουδών εκείνη την εποχή, είχαν δημοσιεύσει έργα που άσκησαν μεγάλη επιρροή στον καπιταλισμό της ελεύθερης αγοράς. Στον Πλούτο των Εθνών (The Wealth of Nations), ο Άνταμ Σμιθ (Adam Smith) υπογράμμισε τη σημασία του καταμερισμού της εργασίας. Ο Τζων Στιούαρτ Μiλλ (J.S. Mill) και ο Ντέιβιντ Ρικάρντο (David Ricardo) δημοσίευσαν έργα που ολοκλήρωναν τη θεωρία της Πολιτικής Οικονομίας. Οι θεωρητικοί της Πολιτικής Οικονομίας υποστήριζαν ότι η οικονομία διέπεται από νόμους της φύσης, από τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης και τον νόμο της ιδιοτέλειας [του ατομικού συμφέροντος], οι οποίοι δεν μπορούν να ρυθμιστούν και να τεθούν υπό τον έλεγχο των κυβερνήσεων. Υποστήριζαν ότι η λυπηρή, αλλά αναπόφευκτη πλευρά αυτών των οικονομικών νόμων ήταν η εξής: ένα μέρος του πληθυσμού ήταν καταδικασμένο να είναι φτωχό. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της Πολιτικής Οικονομίας, ο  ρόλος της κυβέρνησης ήταν να δημιουργεί συνθήκες ευνοϊκές για τον νόμο του ατομικού συμφέροντος και για τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης. Από την άλλη πλευρά, η φτώχεια θα έπρεπε να ελέγχεται με έλεγχο του πληθυσμού. 
Ο Ράσκιν θεωρούσε αποτρόπαιες τις ιδέες αυτών των θεωρητικών της Πολιτικής Οικονομίας. Έγραψε τα δοκίμια που συναποτελούν το βιβλίο  Unto This Last ως αντίλογο κυρίως στο βιβλίο του Μιλλ The Principals of Political Economy (Οι Αρχές της Πολιτικής Οικονομίας), το οποίο ήταν το ισχυρότερο επιχείρημα υπέρ του laissez-faire καπιταλισμού στην εποχή του Ράσκιν. Τα δοκίμια του Ράσκιν δημοσιεύτηκαν σε σειρά τευχών ενός νέου περιοδικού, του «Cornhill», το οποίο εξέδιδε ο μυθιστοριογράφος Ουίλιαμ Μέικπις Θάκερέι (William Makepeace Thackeray). Οι αντιδράσεις της κοινής γνώμης στα έργα αυτά ήταν τόσο αρνητικές, ώστε ο Θάκερέι έθεσε περιορισμό στον Ράσκιν, να γράψει μόνον τέσσερα δοκίμια. Στον Ράσκιν, αν και από πολιτική άποψη ο ίδιος ανήκε στους Συντηρητικούς και υποστήριζε την ελεύθερη αγορά, «κρεμάστηκε η ταμπέλα» του σοσιαλιστή ή και κάτι χειρότερο για την εποχή εκείνη. Ωστόσο συγκέντρωσε τα τέσσερα δοκίμια σε ένα βιβλίο και φρόντισε για τη δημοσίευσή του. Οι πωλήσεις του βιβλίου στην αρχή ήταν λίγες, αλλά προς το τέλος του 19ου αιώνα άρχισαν να αυξάνονται ραγδαία. Τελικά, το βιβλίο Unto This Last  έγινε ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα έργα του Ράσκιν. 

Για ποιό λόγο αξίζει να διαβάσουμε Ράσκιν σήμερα; Γράφει με ύφος πλούσιο και πολύπλοκο, που μερικές φορές γίνεται δύσκολο· συχνά, όταν γράφει για θέματα τέχνης, τείνει προς μια γραφή περίτεχνη, «στολισμένη» και συχνά χωρίς αίσθηση του μέτρου [«purple prose» - γραφή με πολλά επίθετα, επιρρήματα και μεταφορικά σχήματα λόγου]. Αλλά όταν συνηθίσουμε το στυλ του, βρίσκουμε στα γραπτά του δύναμη και πραγματική ομορφιά. Παρόλα αυτά, τίθεται και ένα άλλο ερώτημα: Ακόμη και άν αποδεχθούμε το ύφος του και αρχίσουμε να το απολαμβάνουμε, γιατί να διαβάσουμε έναν συγγραφέα του 19ου αιώνα, ο οποίος όρθωσε το ανάστημα του και άσκησε κριτική εναντίον της Πολιτικής Οικονομίας; Αφού, σ' αυτή τη λογομαχία, ο παγκόσμιος καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς έχει νικήσει κατά κράτος. Έχει νικήσει όμως;
Γράφοντας το Unto this Last, ο Ράσκιν είχε ως στόχο να δώσει έναν ορισμό της ευημερίας και στη συνέχεια να δείξει ότι η ατομική ευημερία μπορεί να αποκτηθεί μόνον υπό ορισμένες ηθικές προϋποθέσεις, όπως η εντιμότητα και η δικαιοσύνη. Το πρώτο δοκίμιο, με τίτλο «The Roots of Honor», περιγράφει τα προβλήματα που ανακύπτουν στη σχέση μεταξύ εργοδότη και απασχολούμενου και τονίζει ότι ο εργοδότης πρέπει να αντιμετωπίζει έντιμα τους υπαλλήλους του. Στο σημείο αυτό ο Ράσκιν προτείνει μία από τις πιο αμφιλεγόμενες ιδέες του: Για κάθε συγκεκριμένη θέση απασχόλησης, η εργασία πρέπει να αμείβεται με τον ίδιο μισθό για όλους τους απασχολούμενους στη θέση αυτή. Γράφει:

[...] Το φυσικό και δίκαιο σύστημα που σέβεται κάθε εργασία είναι το εξής: Θα πρέπει να πληρώνονται όλοι με τον ίδιο μισθό, αλλά ο καλός εργάτης να προσλαμβάνεται και ο κακός εργάτης όχι [...]

Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να οδηγούνται σε αντιπαράθεση δύο εργαζόμενοι, ο ένας εκ των οποίων είναι πιό ικανός ή πιό αξιόπιστος σε σύγκριση με τον άλλο, προκειμένου να μειωθεί το τελικό κόστος της εργασίας. Άν γίνει αυτό, ο ένας εργαζόμενος θα αμείβεται με λιγότερο από τον δίκαιο μισθό και ο άλλος θα μένει άνεργος. Πιο σωστό, σύμφωνα με τον Ράσκιν, είναι να πληρώνεται ο πιο ικανός εργαζόμενος με τον δίκαιο μισθό. Ο λιγότερο ικανός θα μένει πάλι άνεργος. Όμως γιατί αυτό είναι πιό δίκαιο; Στο πρώτο σενάριο υποφέρουν και οι δύο εργαζόμενοι Όμως στο σενάριο του Ράσκιν, ο εργαζόμενος που παίρνει τη θέση απασχόλησης αμείβεται με μισθό δίκαιο και είναι ευτυχής. Ο άλλος εργαζόμενος μένει άνεργος, αλλά το συνολικό αποτέλεσμα της συναλλαγής είναι καλύτερο από το πρώτο σενάριο. Και ποιά λύση δίνει ο Ράσκιν για τον υποδεέστερο εργαζόμενο, ο οποίος έμεινε άνεργος; Πρώτον, όλοι οι εργαζόμενοι πρέπει να εκπαιδεύονται με έξοδα του κράτους, ώστε να έχουν, θεωρητικά, τις ίδιες ικανότητες. Δεύτερον, το κράτος θα πρέπει να ιδρύει βιομηχανικές επιχειρήσεις που θα λειτουργούν ως συμπληρωματικοί προμηθευτές για τα αγαθά που παράγονται από τον ιδιωτικό τομέα και θα παρέχουν θέσεις εργασίας σ' εκείνους τους εργαζομένους που έχουν δεν έχουν εξασφαλίσει θέσεις εργασίας. Το κράτος θα διασφαλίζει την ποιότητα των παραγόμενων αγαθών. Όσον αφορά την δίκαιη και έντιμη σχέση με τους εργαζόμενους, ο Ράσκιν αναφέρει ότι ο διευθυντής ενός εργοστασίου «θα πρέπει να δεσμεύεται ότι θα αντιμετωπίζει όλο το προσωπικό του όπως θα αντιμετώπιζε τον γιό του». 
Το δεύτερο δοκίμιο έχει τον τίτλο «The Veins of Wealth» [«Οι αρτηρίες του πλούτου»]. Εδώ ο Ράσκιν επιχειρεί να ορίσει τον πλούτο [του κοινωνικού όλου, δηλαδή την ευημερία] και να δώσει μια εναλλακτική λύση, διαφορετική από τις ιδέες της Πολιτικής Οικονομίας, στην οποία καταλογίζει ότι είναι η επιστήμη που βοηθά μερικούς να γίνουν πλούσιοι. Ο Ράσκιν επισημαίνει το εξής: υπό το σύστημα των κλασικών συγγραφέων της Πολιτικής Οικονομίας, το να πλουτίζεις είναι πάντα εις βάρος κάποιων άλλων:

[...] Συνεπώς, η τέχνη του να κάνεις τον εαυτό σου πλούσιο, όπως το βλέπουν οι καθιερωμένοι οικονομολόγοι, ταυτίζεται με την τέχνη του να διατηρείς τον πλησίον σου στην κατάσταση του φτωχού και προϋποθέτει απαραίτητα αυτό το δεύτερο [...] 

Στη συνέχεια, ο Ράσκιν δίνει μερικές απλές εικόνες που δείχνουν ότι η συσσώρευση πλούτου από ένα μέρος μιας συγκεριμένης κοινωνίας εις βάρος των άλλων, έχει ως αποτέλεσμα μείωση της ευημερίας αυτής της κοινωνίας στο σύνολό της. Επομένως, η ευημερία [δηλ. ο πλούτος του συνόλου] είναι ζήτημα δικαιοσύνης: 

[...] Σε τελευταία ανάλυση, άν σεβόμαστε όχι μόνον το αριθμητικό πλεονέκτημα αλλά και την ποιότητα του πλούτου ενός έθνους, το όλο ζήτημα αναλύεται και επιλύεται ως ζήτημα αφηρημένης δικαιοσύνης [...]

Σύμφωνα με τον Ράσκιν, ο πλούτος δεν είναι συσσωρευμένα υλικά αγαθά, αλλά «εξουσία ασκούμενη επί ανθρώπων», ιδιαίτερα εξουσία ασκούμενη επί της ανθρώπινης εργασίας. Οι πρώτες ύλες, ακόμη και ο χρυσός, θα ήταν άνευ αξίας, άν δεν υπήρχε η εργασία η απαιτούμενη για την εξαγωγή τους από τη φύση. Για να υπάρχει δικαιοσύνη, ο πλούτος πρέπει να αποκτάται υπό ηθικές συνθήκες. Δεδομένου ότι και ο κοινωνικός πλούτος είναι εξουσία επί ανθρώπων, ο Ράσκιν προτείνει:

[...] Όσο πιό πνευματικά ευγενείς και προηγμένοι, και όσο περισσότεροι σε αριθμό είναι εκείνοι πάνω στους οποίους [το κράτος] ασκεί εξουσία, τόσο μεγαλύτερος είναι ο πλούτος [...] 

Και τελικά:

[...] Και ίσως, μετά από κάποια διερεύνηση, γίνεται φανερό ακόμη και το εξής: Ότι πλούτος είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι [...]

Ο πλούτος των εθνών [ο τίτλος του γνωστού κλασικού έργου του Άνταμ Σμιθ είναι The Wealth of Nations] δεν οικοδομείται από ένα σύστημα μερικών ατόμων που πλουτίζουν εις βάρος των πολλών, αλλά από τη δίκαιη, ισότιμη κατανομή του πλούτου στον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό πολιτών και την μόρφωση του κατά το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού πολιτών στο υψηλότερο δυνατό επίπεδο από την άποψη της παιδείας και της πνευματικής ικανότητας. Ο ατομικός πλούτος, όπως τον βλέπουν οι θεωρητικοί της πολιτικής οικονομίας, δεν είναι επωφελής για την κοινωνία ως όλον, ενώ αντίθετα, η ευημερία, όταν είναι δίκαια κατανεμημένη και αποκτάται με έντιμα μέσα, είναι όφελος για όλους. 
Το τρίτο δοκίμιο, «Qui Judicatis Terram» [από την Λατινική Βουλγκάτα μετάφραση των Ψαλμών, ΙΙ, 10 - στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα: «Οἱ κρίνοντες τὴν Γῆν»] πραγματεύεται την ιδέα της δικαιοσύνης. Σύμφωνα με τον Ράσκιν, η δικαιοσύνη ή αδικία είναι εγγενής σε όλες τις οικονομικές συναλλαγές των ανθρώπων. Αδικία στις οικονομικές ανταμοιβές, στο εμπόριο, στην αγορά, μεγιστοποιεί σε ακραίο βαθμό την βλαπτική δύναμη που ασκεί ο πλούτος ο συσσωρευμένος στα χέρια ενός ατόμου πάνω σε  όσους άλλους συμμετέχουν σ' αυτές τις συναλλαγές. Εάν όμως η συναλλαγή είναι δίκαιη, τότε το αποτέλεσμά της είναι το εξής:

Συνεπώς, η καθολική και διαρκής επίδραση της δικαιοσύνης [...] περιορίζει την δύναμη που ασκεί ο ατομικός πλούτος επί του πλήθους των ανθρώπων και τον διανέμει σε ένα ευρύτερο σύνολο.

Στη συνέχεια, ο Ράσκιν αποσαφηνίζει περισσότερο τα ευεργετικά αποτελέσματα της δίκαιης ανταμοιβής: 

Όμως, οι επαρκείς ή δίκαιες ανταμοιβές, οι οποίες κατανέμονται εκ των άνω προς τα κάτω σε μια ολόκληρη σειρά λειτουργιών ή επιπέδων της εργασίας, δίνει σε όλα τα άτομα που συμμετέχουν στη σειρά αυτή, δίκαια και επαρκή μέσα για να βελτιώσουν τη θέση του στην κοινωνική κλίμακα, εάν επιλέξουν να χρησιμοποιήσουν τα μέσα αυτά. Έτσι, όχι μόνον περιορίζεται η ωμή δύναμη του πλούτου, αλλά και διώχνονται οι χειρότερες μειονεξίες που συνεπάγεται η φτώχεια.

Με άλλα λόγια, όταν οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται με δικαιοσύνη και ανταμείβονται ανάλογα, τότε, από μια κοινωνία στην οποία οι πλούσιοι γίνονται όλο και πλουσιότεροι και οι φτωχοί όλο και φτωχότεροι, μεταβαίνουμε σε μια κοινωνία όπου όλοι έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν την οικονομική τους κατάσταση. 
Στο τέταρτο και τελευταίο δοκίμιο, με τίτλο «Ad Valorem» («Σύμφωνα με την αξία»), επιχειρεί να προσδιορίσει τις έννοιες της αξίας, του πλούτου, της τιμής και της παραγωγής υπό όρους διαφορετικούς από εκείνους που προτάθηκαν από τους πολιτικούς οικονομολόγους. Αξία, σύμφωνα με την άποψη του Ράσκιν, είναι εκείνο που παράγει ζωή ή υποστηρίζει τη ζωή. Ο πλούτος ορίζεται ως «κατοχή χρήσιμων αντικειμένων που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε». Η κατοχή ή συσσώρευση αντικειμένων απλά και μόνον ως κατοχή ή συσσώρευση δεν είναι πλούτος. Η τιμή [ενός εμπορεύματος] ορίζεται ως εξής: «Η ποσότητα της εργασίας που καταβάλλει το άτομο που επιθυμεί να το έχει [το εμπορεύσιμο αντικείμενο], προκειμένου να γίνει κάτοχός του». Θα πρέπει να επισημανθεί ότι στις βιομηχανικές κοινωνίες, αυτή η εργασία γενικά μετράται σε χρήμα, όχι σε είδος. Τέλος, η παραγωγή συνδέεται με κατανάλωση:

Η παραγωγή δεν συνίσταται σε πράγματα που παράγονται με την εργασία, αλλά σε πράγματα που μπορούν να αναλωθούν χρησίμως· και το ερώτημα καθολικής σημασίας δεν είναι ποιά ποσότητα εργασίας είναι ενσωματωμένη στα πράγματα αυτά, αλλά ποιά ποσότητα ζωής παράγουν. Όπως η κατανάλωση είναι η τελική κατάληξη και ο σκοπός της παραγωγής, έτσι και η ζωή είναι η τελική κατάληξη και ο σκοπός της κατανάλωσης. 

Στη συνέχεια ο Ράσκιν συνοψίζει την οικονομική φιλοσοφία του ως εξής:

Δεν υπάρχει πλούτος αλλά ζωή [There is not wealth but life]. Ζωή, μέσα στην οποία περιλαμβάνονται και όλες οι δυνάμεις της αγάπης, της χαράς, του σεβασμού και του θαυμασμού. Πιό πλούσια χώρα είναι εκείνη που θρέφει τους πιό πολλούς ευγενείς και ευτυχισμένους ανθρώπους. Πιό πλούσιος άνθρωπος είναι εκείνος που έχει τελειοποιήσει στο έπακρο τις λειτουργίες της ζωής του, και έχει επίσης ασκήσει την ευρύτερη δυνατή ευεργετική επιρροή πάνω στις ζωές των άλλων, τόσο σε προσωπικό επίπεδο, όσο και μέσω των υπαρχόντων του και των ικανοτήτων του.

Ωραία λόγια, βέβαια. Ελκυστικές ιδέες. Όμως, δεν είναι δεδομένο, εδώ και πολύ καιρό, ότι έχει νικήσει ο παγκόσμιος καπιταλισμός των ελεύθερων αγορών; Εμείς εδώ στις ΗΠΑ ασπασθήκαμε τη φιλοσοφία αυτών που τιμώρησαν σκληρά τον αρνητή τους, τον Ράσκιν, τη φιλοσοφία των πολιτικών οικονομολόγων· και προχωρήσαμε στον δρόμο μας με συνοδό την ιδέα ότι η προσφορά και η ζήτηση και η ιδιοτέλεια οδηγεί και πρέπει να οδηγεί την οικονομία· και ότι η ζωή υπ' αυτό το σύστημα είναι καλή ζωή. 
Σ' αυτό που ο Ράσκιν ονόμαζε ανταλλαγή, δηλαδή στην εμπορία αγαθών και υπηρεσιών με τρόπο ώστε τα αγαθά να αγοράζονται στη φθηνότερη δυνατή τιμή και να πωλούνται στην πιο ακριβή, υπάρχει νικητής και ηττημένος. Αν σε μια διαπραγμάτευση με θέμα τους μισθούς, ο πλούσιος Διευθύνων Σύμβουλος μιας εταιρείας καταφέρει να συμπιέσει το επίπεδο των μισθών των εργαζομένων του,  τότε ο Διευθύνων Σύμβουλος και η εταιρία είναι οι νικητές, οι εργαζόμενοι οι ηττημένοι. Είναι παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι οι εργαζόμενοι είναι τυχεροί που δεν έχουν ακόμη απολυθεί, ωστόσο είναι ηττημένοι. Αντί «να βελτιώσουν τη θέση του στην κοινωνική κλίμακα», σύμφωνα με τις ιδέες του Ράσκιν περί δίκαιης οικονομικής συναλλαγής, οπισθοδρομούν ακόμη πιό κάτω. Με σταθερό επίπεδο τιμών στα καταναλωτικά αγαθά [μηδενικό πληθωρισμό], ακόμη και μια μικρή μισθολογική οπισθοδρόμηση είναι κακό. Στην πράξη, το γεγονός είναι ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες γίνονται μια χώρα όπου οι πλούσιοι γίνονται όλο και πλουσιότεροι και οι φτωχοί όλο και φτωχότεροι.

Ας δούμε το παράδειγμα μιας εταιρείας που συμπιέζει τους μισθούς των εργαζομένων της μέσω μετεγκατάστασης θέσεων απασχόλησης σε εξωχώριους τόπους. Είναι κλασικό παράδειγμα αυτού που ο Ράσκιν αποκαλεί μη δίκαιο εργοδότη. Ο μη δίκαιος εργοδότης, μέσω της μισθολογικής διαπραγμάτευσης, φέρνει σε σύγκρουση μεταξύ τους δύο εργαζόμενους, έως ότου η αμοιβή για την εργασία να μειωθεί στο χαμηλότερο επίπεδό της. Τελικά, αυτός που προσλαμβάνεται κακοπληρώνεται και ο άλλος μένει άνεργος. Στην περίπτωση της εξωχώριας μετεγκατάστασης θέσεων απασχόλησης, η επίπτωση είναι ακόμη πιο άδικη. Οι εργαζόμενοι στην Ασία και την Ινδία, λόγω της οικονομικής τους κατάστασης, είναι τόσο φθηνοί, ώστε δεν χρειάζεται καν μισθολογική διαπραγμάτευση. Η θέση απασχόλησης πηγαίνει αυτόματα στον εξωχώριο εργαζόμενο και ο εργαζόμενος στις ΗΠΑ μένει άνεργος. Τι θα συνέβαινε όμως, αν ο εργαζόμενος στις ΗΠΑ είχε τη δυνατότητα να ανταγωνισθεί τον Ασιάτη εργόμενο, δηλαδή να ζητήσει μισθό χαμηλότερο από του ανταγωνιστή του και να πάρει αυτός τη δουλειά; Θα έχανε χρήματα, επειδή το ποσό που θα έπαιρνε ως μισθό, ίδιο με του Ασιάτη εργάτη, δεν θα ήταν επαρκές για να καλύψει το κόστος της διαβίωσής του. 

Έχω τη γνώμη ότι ο Ράσκιν αξίζει τον κόπο να διαβάζεται, επειδή έβλεπε μπροστά από την εποχή του και προέβλεψε τα προβλήματα του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς· προβλήματα που γίνονται πλέον εξόφθαλμα. Εφόσον προέβλεψε τα προβλήματα, ίσως μπορούμε να εφαρμόσουμε και λύσεις του στο σημερινό οικονομικό πλαίσιο. Ο δίκαιος μισθός είναι ιδιαίτερα καλό σημείο για εκκίνηση. 
Ο Ράσκιν ασχολήθηκε με τους μισθούς των εργαζομένων σε εργοστάσια. Ορισμένοι οικονομολόγοι στις ΗΠΑ μιλούν ήδη για μια «οικονομία σχήματος κλεψύδρας», με μεγάλο αριθμό υψηλόμισθων εκτελεστικών στελεχών και ελευθεροεπαγγελματιών στην κορυφή της και μεγάλο αριθμό χαμηλόμισθων εργαζομένων στο κάτω μέρος της· η μεσαία τάξη βρίσκεται στο λεπτό λαιμό ανάμεσα στο πάνω και κάτω μέρος της κλεψύδρας. Αυτή είναι μια τάση που προκαλεί ανησυχία για το μέλλον των ΗΠΑ, οι οποίες ανέκαθεν υπερηφανεύονταν για την μεγάλη και ευημερούσα μεσαία τάξη τους. Ίσως, μ΄ αυτό τον τρόπο, ο αχαλίνωτος καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς επιτυγχάνει τους στόχους σε ακραίο βαθμό, εις βάρος των πολλών και προς όφελος λίγων.
Τι μπορούμε να κάνουμε; Εδώ είναι το σημείο, στο οποίο «εμείς ο Λαός» [We the People - η αρχή στο Προοίμιο του Συντάγματος των ΗΠΑ] έχουμε την ανάγκη κυβέρνησης. Όπως υποστήριξε ο Ράσκιν, η κυβέρνηση πρέπει να ασκεί εξουσία [to reign] στην καπιταλιστική οικονομία, επειδή κανείς άλλος δεν μπορεί να το κάνει. Οι σκληροπυρηνικοί καπιταλιστές ισχυρίζονται ότι η αγορά θα βρίσκει λύσεις και θα αποφασίζει για όλα, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορεί. Άν ο καπιταλισμός αφεθεί να οδηγείται από την λογική του και από τα μέσα του, προκαλεί καταστροφικά αρνητικές παράπλευρες επιπτώσεις: Η παραγωγή αερίων θερμοκηπίου, η σταθερή διάβρωση των μισθών, η εξάντληση των φυσικών πόρων, είναι μόνον μερικές από αυτές. Παλαιότερα, η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών είχε προσφέρει σχετικά καλές υπηρεσίες για την διατήρηση του καπιταλισμού υπό έλεγχο και για την προστασία των πολιτών από τις υπερβολές του. Οι «αντιμονοπωλιακοί νόμοι» [«trust busting», δεκαετία 1900] του Θεόδωρου Ρούσβελτ, το New Deal του Φραγκλίνου Ρούσβελτ [δεκαετία του 1930, για αντιμετώπιση της Παγκόσμιας Κρίσης] και η δημιουργία της ΕΡΑ [United States Environmental Protection Agency, 1970, επί Προέδρου Ρίτσαρντ Νίξον] για τον περιορισμό της ρύπανσης, είναι παραδείγματα στα οποία η κυβέρνηση έχει παρέμβει για να περιορίσει τον ανεξέλεγκτο καπιταλισμό προς όφελος του έθνους στο σύνολό του. Τον τελευταίο καιρό, η κυβέρνηση των ΗΠΑ έχει υποκύψει στα συμφέροντα των μεγάλων εταιρειών· ωστόσο, αν τα πράγματα μπούν και πάλι στο σωστό δρόμο, η κυβέρνηση μπορεί, για παράδειγμα, να επιβάλλει ένα φόρον επί των θέσεων εργασίας που εξάγονται από αμερικανικές εταιρείες σε εξωχώριους τόπους. Ο φόρος θα επιβραδύνει το ρυθμό των μετεγκαταστάσεων και τα χρήματα που θα συγκεντρωθούν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την επανακατάρτιση των εργαζομένων που έμειναν άνεργοι εξαιτίας της εξαγωγής θέσεων εργασίας εκτός των ΗΠΑ, ή άλλους τρόπους βοήθειας για να βρουν νέα απασχόληση. 

Ο Ράσκιν, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, χρησιμοποίησε πράγματι δικά του χρήματα για να υλοποιήσει κάποιες από τις ιδέες του. Ίδρυσε το «Τάγμα του Αγίου Γεωργίου» («Guild of Saint George»), τα μέλη του οποίου δεσμεύονταν να αντιμετωπίζουν δίκαια τους εργαζομένους στις επιχειρήσεις τους και να καταβάλλουν δίκαιους μισθούς, σύμφωνα με τις ιδέες του Ράσκιν. Επίσης δώρισε 7.000 £ και το ένα δέκατο από το εισόδημά του σε αυτό το τάγμα.  
Ο Ράσκιν υποστήριζε ότι θα ήταν καλύτερο τα εργοστάσια να κινούνται με τη δύναμη του νερού αντί του ατμού· και,  στα γραπτά του έργα, ασχολήθηκε ο ίδιος προσωπικά με τις αρνητικές συνέπειες της καύσης άνθρακα. Οι προσπάθειές του επηρέασαν τον Προ-Ραφαηλίτη καλλιτέχνη και κριτικό της τέχνης Ουίλιαμ Μόρρις (William Morris), ο οποίος βοήθησε στην ίδρυση του κινήματος Arts and Crafts και ήταν από τους προδρόμος του σοσιαλιστικού κινήματος και του Εργατικού Κόμματος στη Βρετανία.
Ίσως τα σημερινά πρόσωπα που αποκαλούνται πολιτικοί ηγέτες μας, καλά θα κάνουν να διαβάσουν το μάλλον παραμελημένο βιβλίο Unto This Last, με τα δοκίμια του John Ruskin.

Ο Michael Norris είναι Αμερικανός συγγραφέας και δημοσιογράφος. Γράφει σε εφημερίδες και περιοδικά του αγγλόγλωσου κόσμου καθώς και στον ιστοχώρο Literary Kicks.

The Ruskin Research Centre and Library, Lancaster University

  

 
John Ruskin: Ο Βασιλιάς του Χρυσού Ποταμού. Ένα παραμύθι για την πλεονεξία και την καταστροφή που προκαλεί (1850)
 

Το κείμενο στα αγγλικά:  The King of the Golden River or The Black Brothers: A Legend of Stiria (με εικονογράφηση Ρίτσαρντ Ντόυλ)

Ελληνική έκδοση (μτφ. Γιώργος Μπλάνας) : Ο βασιλιάς του χρυσού ποταμού ή Οι μαύροι αδελφοί - Ένας θρύλος από τη Στυρία

  

  

  
  

Νίκο Πεχ: Καταστροφική οικονομική μεγέθυνση. Η θύελλα της προόδου και τα ερείπια που αφήνει πίσω της
 
Ζίγκμουντ Μπάουμαν: «Τριάντα χρόνια νεοφιλελεύθερης πολιτικής τούς έστρωσαν το δρόμο»