Ιταλία, οι επιλογές μετά τις εκλογές: Περιχαράκωση στο εθνικό κάστρο, μικρο-διαχείριση της παρακμής, «δημιουργική καταστροφή»;

του Φραντσέσκο Γκρίλλο
 
© Can Europe make it? - Francesco Grillo: Italy's election, M5S and the case for Hegelian transformation, 1.3.2018

 

Αυτή η εκλογική εκστρατεία στην Ιταλία ήταν ίσως η χειρότερη στην ιστορία της χώρας. Οι Ιταλοί βομβαρδίστηκαν με προεκλογικές υποσχέσεις ανεφάρμοστες από τεχνική άποψη, ενώ μεταξύ πολιτικών κομμάτων που αγωνίζονται για την επιβίωσή τους ανταλλάσσονταν καθημερινά ύβρεις. 

Ελάχιστες ή ανύπαρκτες ιδέες ακούστηκαν για το πώς μπορεί να διασωθεί μια χώρα που εδώ και εικοσιπέντε χρόνια παλεύει με την παρακμή χωρίς να διαφαίνεται ένα τέλος. Και παρόλο που οι εκλογές οδηγούνται σε αποτέλεσμα χωρίς σαφή νικητή, πλησιάζει η στιγμή που οι Ιταλοί θα αναγκαστούν να επιλέξουν ανάμεσα σε τρεις πολύ διαφορετικούς δρόμους· δρόμους που συμπίπτουν μόνον εν μέρει με τις εναλλακτικές λύσεις που προσφέρουν σήμερα οι υπάρχουσες πολιτικές δυνάμεις. Είναι μια επιλογή που εκτός από το μέλλον της χώρας, θα έχει επίσης ρόλο αποφασιστικό για την κατεύθυνση και την ένταση των πολύ αναγκαίων μεταρρυθμίσεων στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η πρώτη επιλογή: Σήκωμα της γέφυρας, περιχαράκωση στο εθνικό κάστρο
Η πρώτη επιλογή που έχουν στη διάθεσή τους οι Ιταλοί, είναι απλώς να πιστέψουν ότι μπορούν να ανασηκώσουν τις γέφυρες για να περιχαρακωθούν στο εθνικό τους κάστρο και να επιστρέψουν σε κάποιο μυθολογικό παρελθόν που προϋπήρχε του παιχνιδιού της παγκοσμιοποίησης, στο οποίο η χώρα αυτή έπαιξε και έχασε. Είναι η επιλογή που έκαναν το το 2016 οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, άν και στις δύο περιπτώσεις οριακά, με την εκλογή του προέδρου Τραμπ και με το δημοψήφισμα για την Brexit. Αυτό ακριβώς προτείνουν η «Λέγκα» και τα «Αδέλφια της Ιταλίας», υπό το σύνθημα «Πρώτα οι Ιταλοί». 

Το παράδοξο του Τραμπ και της Brexit ήταν το γεγονός ότι «το στοπ στην παγκοσμιοποίηση» το έβαλαν εκείνες οι δύο χώρες που είχαν την πατέντα της «εφεύρεσης» μιας τάξης πραγμάτων βασισμένης στο ελεύθερο εμπόριο και που με σταδιακά βήματα την είχαν επιβάλει σε όλο τον κόσμο. Στην περίπτωση της Ιταλίας, το «να σηκώσουν τις γέφυρες» θα ήταν ακόμη πιο παράλογο, εξαιτίας αυτού που επισήμανε πρόσφατα ο Κάρλο Καλέντα (Carlo Calenda [από το 2016 Υπουργός Οικονομικής Ανάπτυξης στις κεντρο-αριστερές κυβερνήσεις των Matteo Renzi και Paolo Gentiloni, προηγουμένως χρηματισε Μόνιμος Αντιπρόσωπος της Ιταλίας στην ΕΕ]), ένας από τους λίγους Ιταλούς πολιτικούς που εξακολουθεί να χρησιμοποιεί την κοινή λογική: Θα ήταν οικονομική αυτοκτονία για μια χώρα η οποία εξακολουθεί να έχει θετικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, με πλεόνασμα 60 δισεκατομμύρια δολάρια (η διαφορά μεταξύ της αξίας των εξαγωγών και των εισαγωγών), ενώ στην περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ηνωμένου Βασιλείου, τα ισοζύγια τρεχουσών συναλλαγών είναι αρνητικά και παρουσιάζουν ελλείμματα 450 και 120 δισεκατομμυρίων δολαρίων αντίστοιχα. 
Στην πραγματικότητα, το παράλογο αυτής της επιλογής δεν είναι καν ζήτημα οικονομίας: Η Ιταλία είναι ιστορικά διαμορφωμένη ως μεσολαβητής ιδεών μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών. Ένα κλείσιμο των συνόρων θα ήταν άρνηση της δικής της ιστορίας. Παρόλα αυτά, ο συνασπισμός της Κεντρο-Δεξιάς προσεγγίζει στη νίκη υποσχόμενος την οπισθοδρόμηση· και αυτό δεν φαίνεται να επηρεάζεται από το γεγονός ότι ο ηγέτης του είναι ο 82χρονος Μπερλουσκόνι, ο οποίος έχει ήδη κυβερνήσει τη χώρα στο μισό διάστημα των δύο δεκαετιών της κρίσης της, χωρίς να φανεί λύση στο βάθος του τούνελ. 

Η δεύτερη επιλογή: Μικρο-διαχείριση της παρακμής
Η δεύτερη δυνατότητα είναι να συνεχίσουν να αντιμετωπίζουν την παρακμή με μικρο-διαχείριση. Αυτό έκαναν στο πρόσφατο παρελθόν οι κυβερνήσεις της Κεντρο-Αριστεράς. Είναι μια άποψη που πρεσβεύει ότι η χώρα μπορεί να αντέξει μόνον οριακές προσαρμογές. Και πραγματικά, η Ιταλία επιβαρύνεται με ένα τεράστιο δημόσιο χρέος και περιορίζεται από τους κανόνες της ΕΕ για το δημόσιο έλλειμμα. Το πιο σημαντικό όμως, όπως διαπίστωσε στην πράξη ο τέως πρωθυπουργός Ματέο Ρέντσι (Matteo Renzi), είναι το εξής: Κάθε μεταρρυθμιστής έχει να αντιμετωπίσει όχι μόνον πολλών ειδών πολιτικές κληρονομιές του παρελθόντος, αλλά και τη δύναμη μιας γραφειοκρατίας που αποδυναμώνει κάθε προσπάθεια αλλαγής (όπως ακριβώς συνέβη με την προσπάθεια να αλλάξει ο τρόπος που λειτουργούν τα δημόσια σχολεία). 

Αυτή η προσέγγιση είναι προβληματική, διότι, ως προς τα περισσότερα διαρθρωτικά προβλήματα, αναβάλλει τη λύση για ένα πολύ απομακρυσμένο μέλλον, πέρα ​​από κάθε εύλογο πολιτικό κύκλο, και επομένως κανένας πολιτικός δεν θα επενδύσει το δικό του πολιτικό κεφάλαιο στην επίτευξή της. Το αποτέλεσμα είναι ότι η «Άρρωστη Κυρία της Ευρώπης» παίρνει μόνον εικονικά φάρμακα, μεθαδόνη ή αναλγητικά και δεν υπάρχει ουσιαστική ανάκαμψη από μια ασθένεια που απειλεί να γίνει αγωνιωδώς χρόνια. 
Ένα παράδειγμα αυτού είναι η τερατωδώς κακή κατανομή των δημόσιων πόρων μεταξύ των γενεών. Μετά από 25 χρόνια μεταρρυθμίσεων στις συντάξεις, η ιταλική κυβέρνηση εξακολουθεί να πληρώνει για παροχές συνταξιοδότησης στα άτομα που εγκατέλειψαν την αγορά εργασίας, τέσσερις φορές περισσότερα από όσα επενδύει στην εκπαίδευση - από τα νηπιαγωγεία μέχρι τα πανεπιστήμια - για τους νέους που έχουν ακόμη μπροστά τους την επαγγελματική τους ζωή. Φαίνεται προφανές ότι μια χώρα με αυτούς τους αριθμούς απλώς δεν έχει μέλλον· παρόλα αυτά, σύμφωνα με τις υποστηρικτικές αναλύσεις  του πιο πρόσφατου οικονομικού νόμου που παρουσίασε η ιταλική κυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι δαπάνες για τις συντάξεις θα συνεχίσουν να αυξάνονται έως το 2040 και οι δαπάνες για την εκπαίδευση θα εξακολουθήσουν να συρρικνώνονται.

Η τρίτη επιλογή: «Δημιουργική καταστροφή» Σουμπετεριανού τύπου;

Ο τρίτος δρόμος είναι να υποστηριχθούν πραγματικά οι ριζικές μεταρρυθμίσεις που χρειάζεται η χώρα και να γίνει αποδεκτή η ιδέα ότι η αλλαγή γίνεται πράξη μόνον ως διαδικασία που εμπλέκει μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Το πρόβλημα με αυτό το είδος ριζικής ανανέωσης είναι ότι απαιτεί μια διαδικασία «δημιουργικής καταστροφής» Σουμπετεριανού τύπου, από την οποία χρωστά ακόμη να περάσει η Ιταλία, παρόλο που έχει ήδη πίσω της μια τόσο μακροχρόνια πορεία ήπιας παρακμής της. Ακόμη και τώρα, η Ιταλία χρειάζεται να απαλλαγεί από ένα κατεστημένο, τα συμφέροντα του οποίου συγκρούονται σε βάθος με κάθε προοπτική αλλαγής. 

Μπορεί το Κίνημα των Πέντε Αστέρων (M5S) να βοηθήσει στο να προχωρήσουν τα πράγματα προς τα εμπρός; Ναι και όχι. Ναι, επειδή μπορεί να επιταχύνει την διάλυση ενός κατεστημένου που δεν έχει ούτε όραμα ούτε ιδέες. Όχι, γιατί δεν διαθέτει ακόμη αυτά που είναι απαραίτητα όχι μόνον για να κυβερνήσει, αλλά και για να μεταμορφώσει μια χώρα που εξακολουθεί να είναι μια από τις ιδρύτριες και βασικά μέλη της Δυτικής παγκόσμιας τάξης πραγμάτων. Ο [Βρετανός δημοσιογράφος των Financial Times, της La Stampa, της Nikkei Business και του Project Syndicate] Bill Emmott δεν κάνει λάθος: Το Κίνημα των Πέντε Αστέρων είναι σαν το Kίνημα En Marché του Μακρόν, αλλά χωρίς έναν Μακρόν, που χρειάζεται για να μετασχηματίσει την ενέργεια σε πολιτική. 
Προσωπικά πιστεύω ότι η Ιταλία παρουσιάζεται ως η σχεδόν τέλεια στιγμιαία εικόνα μιας Εγελιανής [διαλεκτικής] εξέλιξης, η οποία θα είναι κρίσιμης σημασίας για όλες τις Δυτικές χώρες. Το κατεστημένο δίνει την εντύπωση μιας παρωχημένης θέσης, στην οποία το Κίνημα των Πέντε Αστέρων αντιτάσσει μια διφορούμενη, ασαφή αντίθεση, ενώ ο όρος «λαϊκισμός» είναι υπερβολικά γενικός για να μπορεί να χρησιμοποιείται ακόμη από οποιονδήποτε σοβαρό πολιτικό επιστήμονα. 
Είναι όμως αναγκαία - στην Ιταλία και αλλού - μια Θέση, η οποία μπορεί να προέλθει μόνον από μια νέα γενεά διανοουμένων και πολιτικών ηγετών που θα έχει τα κότσια, την ακεραιότητα και την ευφυία να ανταποκριθεί στις ριζικές προκλήσεις που θέτει ο 21ος Αιώνας, σε έναν κόσμο που εγκυμονεί μια διαφορετική εποχή.

Ο Francesco Grillo σπούδασε οικονομική επιστήμη στο Πανεπιστήμιο LUISS (Ρώμη) και σε μεταπτυχιακό επίπεδο στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης και στην London School of Economics. Διδάσκει στο St Antony’s College της Οξφόρδης και είναι σύμβουλος του Ιταλικού Υπουργείου Έρευνας και Εκπαίδευσης.είναι πρόεδρος της δεξαμενής ιδεών Vision.  Γράφει στην ιταλική εφημερίδα Il Corriere della Sera. 
   

Paolo Flores d’Arcais: Την Κυριακή 4 Μαρτίου οι Ιταλοί είχαν να επιλέξουν μεταξύ «του αηδιαστικού, του πιο αηδιαστικού και του αηδιαστικότατου» (4 marzo: al voto tra peggio, più peggio e peggissimo, Micromega).


 

  

Λουίτζι Ντι Μάιο, όπως Εμμανουέλ Μακρόν;
“Πολλοί αρέσκονται να βλέπουν τον Μακρόν ως πρότυπο, και το μόνο που πρέπει να κάνει η Σοσιαλδημοκρατία είναι να το αντιγράψει· και τότε το σκιάχτρο του λαϊκισμού θα χαθεί ως δια μαγείας. Ακριβώς όπως προσπάθησε να κάνει ο Μάρτιν Σουλτς. Βέβαια, το μόνο που κατάφερε ο Σουλτς ήταν να παρουσιάσει στον κόσμο έναν «Μακρονάκη», όπως ειπώθηκε ειρωνικά· όμως γι' αυτό δεν φταίει μόνον ο ίδιος ο Σουλτς.
Η εκτίμηση των Σοσιαλδημοκρατών ότι ένας τόσο καλός και πετυχημένος φιλοευρωπαίος θα πρέπει να είναι αυτομάτως και αριστερός, είναι εσφαλμένη. Ο Μακρόν αποδεικνύει το αντίθετο: Είναι λιγάκι νεοφιλελεύθερος, αλλά ανήκει στο Κέντρο. Είναι υπέρ της Ευρώπης, όμως είναι πραγματικά εναντίον όλων των κομμάτων. Αποκαλεί το κόμμα του «Κίνημα» και τους υποψηφίους του τους επέλεξε ο ίδιος με μια μικρή ομάδα συνεργατών. Δεν υπάρχει τίποτε εκλεγμένο από τη βάση. Το Κίνημά του διεθύνεται από την κορυφή. Δεν είναι «ούτε Δεξιά, ούτε Αριστερά», λέει ο ίδιος. Άρα, μάλλον λαϊκιστής είναι ο Μακρόν. Ένας πολιτικός όπως αυτοί των Πέντε Αστέρων”. 

(Hans-Jürgen Schlamp: Der Groll der Italiener, Der Spiegel)