Πολυμορφία της κρίσης στην «Παλιά» Ευρώπη:3. Γερμανία, κοινωνικό και ιδεολογικό αδιέξοδο, υποθήκευση του μέλλοντος

του Χάιντς Μπούντε (συνέντευξη)

 

© Zeitzeichen - Heinz Bude:„Wir sind ideologisch verbaut“

«Παλαιότερα οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα χειρότερα τα έχουν αφήσει πίσω τους. Τώρα σκέφτονται ότι τα χειρότερα είναι μπροστά τους και μπροστά στους απογόνους τους. Έχουν την αίσθηση ότι το μέλλον μπορεί να είναι μόνον χειρότερο από το παρόν. Οι άνθρωποι φοβούνται το μέλλον». 
Όμως «αυτόν τον κόσμο που σας κάνει να υποφέρετε, τον φτιάξατε εσείς οι ίδιοι. Και γι' αυτό ακριβώς, αυτός ο κόσμος μπορεί να αλλάξει», λέει ο Χάιντς Μπούντε.

Μια συζήτηση του κοινωνιολόγου Heinz Bude με την Kathrin Jütte του περιοδικού Zeitzeichen - Evangelische Kommentare zu Religion und Gesellschaft (27.09.2017, Βερολίνο) για τους φόβους στη γερμανική κοινωνία. Γιατί είναι αδύνατο να αντιμετωπισθούν οι φόβοι αυτοί με επιχειρήματα;

Zeitzeichen: Καθηγητά Bude, μήπως εμείς οι Γερμανοί είμαστε ένα «έθνος λαγών» που βλέπουν τα πάντα μέσα από τον φακό του άγχους και του φόβου;
HEINZ BUDE: Όχι. Βέβαια, συχνά υποστηρίζεται ότι οι Γερμανοί έχουν μια ιδιαίτερη προδιάθεση για άγχος και φόβο, δηλαδή ένα είδος βασικής αίσθησης «Αποκαλυψιακού» τύπου. Όμως αυτό το θεωρώ ανοησία. Αρκεί να λάβετε υπόψη μόνον την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, την πιο μεγάλη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ανάμεσα στις αναπτυγμένες χώρες που ανήκουν στον ΟΟΣΑ, δεν βλέπω καμμιά άλλη κοινωνία που να αντέδρασε πιο ήρεμα και πιο συλλογικά από τη γερμανική. Και από την άλλη πλευρά, αρκεί να σκεφτείτε τους Βρετανούς. Η Brexit στηρίχτηκε στα αισθήματα φόβου.  

Αντρέι Ταρκόφσκι: Η Θυσία (1986)

Και τι φοβούνται οι Γερμανοί;
Βρισκόμαστε στο τέλος μιας περιόδου 30 έως 40 ετών, που ορισμένοι αποκαλούν περίοδο του νεοφιλελευθερισμού. Και πράγματι, το χαρακτηριστικό της ήταν κατά βάση η ιδέα, ότι μόνον μια κοινωνία αποτελούμενη από ισχυρά άτομα είναι μια καλή κοινωνία. Ο Αμερικανός πρόεδρος Τζορτζ Μπους o Νεότερος την αποκαλούσε κοινωνία ιδιοκτητών. Και ο Βρετανός πρωθυπουργός Τόνι Μπλερ μιλούσε για μια κοινωνία του αυτοδημιούργητου και αυτοδύναμου. Η ιδέα που κρύβεται πίσω από αυτό είναι η εξής: Καλή κοινωνία είναι μια κοινωνία που ενισχύει τις δυνατότητες του ατόμου, τις ικανότητες και τις δυνάμεις του. Στη συνέχεια, θα φροντίζουν μόνοι τους τον εαυτό τους. Και αν όλοι μπορούν να φροντίζουν τον εαυτό τους και να σκέφτονται σωστά γι' αυτόν, τότε ζούμε σε μια καλή κοινωνία. Και αυτό είναι αλήθεια: Αυτή είναι μια κοινωνία των πολιτών. Όμως οι περισσότεροι άνθρωποι στις κοινωνίες της Δύσης δεν το πιστεύουν πια.

Τί σας οδηγεί στη διαπίστωση αυτή;
Σε πάρα πολλούς ανθρώπους έχει παγιωθεί η εντύπωση ότι αυτή η ιδέα έχει ως επακόλουθο να κάνει ευάλωτα εκτεταμένα τμήματα της κοινωνίας, που εγκαταλείπονται απροστάτευτα. Σήμερα, όταν συμβεί να περιπέσουν άνθρωποι σε καταστάσεις όπως είναι η ανεργία ή η ασθένεια, όσοι σκέφτονται με βάση αυτό το κοινωνικό μοντέλο, επιρρίπτουν την ευθύνη για την ανεργία ή την ασθένεια στους ίδιους τους ανέργους ή τους ασθενείς και τους μετατρέπουν σε «κατηγορούμενους». Τώρα, πολλοί άνθρωποι αισθάνονται έντονο φόβο ότι το μοντέλο αυτό έχει οδηγήσει σε αδιέξοδο. Ο Ρόναλντ Ρέιγκαν, η Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Τόνι Μπλερ, και σε τελευταία ανάλυση ακόμη και ο Γκέρχαρντ Σρέντερ στη Γερμανία, επικέντρωσαν και στήριξαν την πολιτική τους στα άτομα. Αλλά αποδείχθηκε ότι μια κοινωνία που επικεντρώνεται αποκλειστικά και μόνον στα άτομα, αποτυγχάνει. Σε τελευταία ανάλυση, ακόμη και οι πλούσιοι και ισχυροί είναι ανίσχυροι μπροστά στην αλλαγή του κλίματος και δεν μπορούν μόνοι τους να σώσουν τους εαυτούς τους από αυτήν· ούτε μπορούν να διασφαλίσουν ότι τα παιδιά τους θα μπορούν να πηγαίνουν αύριο με ασφάλεια στο σχολείο τους.
Οι άνθρωποι έχουν έναν διπλό φόβο: Αφενός, ότι μπορούν να στηρίζονται μόνον στον εαυτό τους, και συνεπώς είναι ευάλωτοι και απροστάτευτοι, και αφετέρου, ότι οι πολιτικοί δεν έχουν ιδέες για το τί πρέπει να γίνει στο μέλλον. 

Αντρέι Ταρκόφσκι: Στάλκερ (1979)

Ωστόσο η πλειοψηφία των Γερμανών λέει ότι είναι πολύ ικανοποιημένη από την προσωπική της κατάσταση.
Ναι, βρισκόμαστε σε μια πολύ, πάρα πολύ παράδοξη κατάσταση. Περισσότερο από το 80 % των Γερμανών είναι ικανοποιημένο από την προσωπική τους κατάσταση και πάνω από 30 %, σχεδόν το 35 %, πιστεύουν ότι η επόμενη χρονιά θα είναι ακόμα καλύτερη. Ταυτόχρονα, οι ίδιοι άνθρωποι λένε ότι ως προς το όλον, στη γενική εικόνα, κάτι δεν πάει καλά. Είναι λοιπόν ενοχλημένοι και δυσαρεστημένοι με το μεγάλο όλον και ικανοποιημένοι με τον εαυτό τους. Και στο εύφλεκτο υλικό αυτής της κατάστασης, οι λαϊκιστές μπορεί να βάλουν το φυτίλι, να το ανάψουν και να προκαλέσουν έκρηξη.
 
Μπορούμε να πολεμήσουμε τον φόβο με επιχειρήματα ή υποβάλλοντάς τον στη δοκιμασία των γεγονότων;
Όχι, τα επιχειρήματα δεν βοηθούν. Εάν η βασική μου υπόθεση είναι σωστή, εδώ συμβαίνει κάτι άλλο. Δηλαδή, κατά βάση, οι άνθρωποι έχουν την αίσθηση ότι βρισκόμαστε στο τέλος κάποιου πράγματος, στο τέλος κάποιας κατάστασης, αλλά δεν έχουν ιδέα για το τί νέο αρχίζει τώρα. Και αυτό προκαλεί τον μεγάλο φόβο. Αυτή την αίσθηση μπορούμε να την ονομάσουμε με τον όρο που επινόησε ο Τέοντορ Αντόρνο (Theodor W. Adorno): Zukunftsverbautheit, [κατάσταση που κλείνει, καταστρέφει, μετατρέπει σε αδιέξοδο τον δρόμο που οδηγεί προς το μέλλον - συνοπτικά υποθηκεύει το μέλλον]. Αυτός είναι και ο πυρήνας της δυσαρέσκειας, και της εχθρότητας εναντίον άλλων ανθρώπων, οι οποίοι αντιμετωπίζονταν μέχρι τώρα με σχετικά ψύχραιμο τρόπο. Γι' αυτό άλλωστε, το να να λέμε ότι αυτά που διαδίδουν οι λαϊκιστές είναι fake news, κατασκευασμένες ειδήσεις, δεν βοηθάει καθόλου.
 
Στη δεκαετία του 1980 οι άνθρωποι φοβόταν τον θάνατο των δασών (Waldsterben) και τον ανταγωνισμό των πυρηνικών εξοπλισμών. Τι διαφορές βλέπετε ανάμεσα στους φόβους εκείνους και τους σημερινούς;
Η απορρόφηση του άγχους και του φόβου δεν λειτουργεί πια τόσο καλά. Άνθρωποι δυσαρεστημένοι υπήρχαν πάντα. Σήμερα, περίπου το 30 % των Γερμανών βλέπουν τη δημοκρατία με σκεπτικισμό. Πιθανώς αυτό το ποσοστό δεν ήταν διαφορετικό το έτος 1980, λόγου χάρη. Όμως τότε, οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους εξακολουθούσαν να ψηφίζουν το κόμμα που ανέκαθεν ψήφιζαν, ελπίζοντας ότι με κάποιο τρόπο τα πράγματα θα συνεχίσουν το δρόμο τους. Σήμερα έχει εξαπλωθεί η αίσθηση ότι δεν μπορούμε πια να ξεμπλέξουμε από τα προβλήματα. Η οικονομική κρίση του 2008 στη Γερμανία αντιμετωπίστηκε αρκετά καλά, όχι όμως το ζήτημα του καπιταλισμού με κυριαρχία των χρηματοπιστωτικών αγορών. Κανείς δεν γνωρίζει αν η πολιτική χαμηλών επιτοκίων της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας θα αποδειχτεί αποτελεσματική μακροπρόθεσμα. Είναι ενδεχόμενο να υπονομεύει το μέλλον μας. Ή, λόγου χάρη, να σκεφτούμε την αντιμετώπιση των αιτίων της μεταναστευτικής εξόδου πληθυσμών από την Αφρική. Η γνώμη μου είναι η εξής: Η καταπολέμηση των αιτιών της μεταναστευτικής εξόδου οδηγεί σε περισσότερη μετανάστευση. Διότι, αν η κατάσταση των Αφρικανών βελτιωθεί, τότε πολλοί περισσότεροι θα θέλουν να έρθουν εδώ για να εργαστούν εδώ. Όμως ποιό συμπέρασμα περί του πρακτέου απορρέει από αυτή την διαπίστωση, άν όντως αυτή ισχύει; Να μη κάνουμε τίποτε; Και αυτός ακριβώς είναι ο «μηχανισμός» με τον οποίο λειτουργούν τα πράγματα· αυτή είναι η λογική της πραγματικότητας που έχουμε να αντιμετωπίσουμε, σε πολλά τρέχοντα ζητήματα.

Αντρέι Ταρκόφσκι: Καθρέφτης (1975)

Σήμερα, στους ανθρώπους επικρατεί η αίσθηση μιας κατάστασης χωρίς διέξοδο και μια συνακόλουθη έλλειψη προσανατολισμού.
Μελέτες δείχνουν ότι πολλοί άνθρωποι είναι πεπεισμένοι ότι κάτι στον καπιταλισμό είναι ριζικά εσφαλμένο, ότι κάτι δεν πάει καθόλου καλά. Αυτή την αίσθηση την συναντάς ακόμη και σε πολλούς από εκείνους που επωφελούνται από τον καπιταλισμό. Αλλά το πιο κακό είναι το εξής: Ο αντικαπιταλισμός έχει μείνει χωρίς «δικό του πολιτικό τόπο», χωρίς ιδιαίτερη πολιτική στέγη· είναι ανοιχτός και «εκτεθειμένος» εξίσου σε δεξιές πολιτικές δυνάμεις όσο και σε αριστερές πολιτικές δυνάμεις. Και αυτές συμπίπτουν στην εχθρότητα τους προς το «σύστημα». Αυτό το είδαμε πολύ καθαρά στις προεδρικές εκλογές της Γαλλίας. Ο Ζαν Λυκ Μελανσόν (Jean-Luc Mélenchon) του Αριστερού Κόμματος έλεγε πράγματα ίδια με αυτά που έλεγε η Μαρίν Λε Πεν (Marine Le Pen) του Εθνικού Μετώπου, δηλαδή ότι για όλα φταίνε οι Γερμανοί. Και οι μισοί σχεδόν Γάλλοι συμφώνησαν με αυτό. Φάνηκαν λοιπόν κάπως να τελούν εν συγχύσει. Ωστόσο, το κίνημα En Marche του Εμμανουέλ Μακρόν κατάφερε τελικά να νικήσει, επειδή μετέδωσε στους ανθρώπους την εικόνα ενός μέλλοντος, στο οποίο μπορούσαν να πιστέψουν. Αυτός είναι, κατά τη γνώμη μου, ο καλύτερος τρόπος για να διαλύσεις τον φόβο.

Μήπως εδώ βρίσκεται η διαφορά με τους προηγούμενους φόβους; Άλλοτε, με την κοινωνική οικονομία της αγοράς, όλα προχωρούσαν διαρκώς ανοδικά, όλο και πιο πάνω, οι συντάξεις, οι μισθοί, οι θέσεις εργασίας· και το μέλλον φαινόταν διασφαλισμένο.
Στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, οι άνθρωποι δεν ήταν πολύ αισιόδοξοι, διότι υπήρχε, λόγου χάρη, η απειλή από τον ανταγωνισμό των δύο πολιτικών και στρατιωτικών συνασπισμών. Όμως πολλοί άνθρωποι είχαν περάσει τόσα και είχαν υποφέρει τόσο πολύ στον πόλεμο και στα πρώτα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, ώστε μετά από όλα αυτά, ήταν αλήθεια πως μόνον καλύτερα μπορούσαν να γίνουν τα πράγματα. Σήμερα ισχύει το αντίστροφο. Το μέλλον μπορεί να είναι μόνον χειρότερο από το παρόν. Παλαιότερα οι άνθρωποι είχαν την αίσθηση ότι τα χειρότερα και τα δύσκολα τα έχουν αφήσει πίσω τους· τώρα σκέφτονται ότι τα χειρότερα είναι μπροστά τους και μπροστά στους απογόνους τους. Φοβούνται το μέλλον. Σκεφτείτε μόνον, ως παραδείγματα, το κράτος πρόνοιας που αποτυγχάνει και διαλύεται, την κλιματική αλλαγή ή και την απειλή από ανεξέλεγκτη διάδοση πυρηνικών όπλων σε διάφορα χέρια.

Αντρέι Ταρκόφσκι: Καθρέφτης (1975)

Την αίσθηση ότι τα χειρότερα βρίσκονται μπροστά μας την συναντάμε σε όλες τις κοινωνικές ομάδες;

Για πολύ καιρό, ο κλασικός τύπος ανθρώπου των σύγχρονων κοινωνιών που υποφέρει από άγχη και φόβο, ήταν ο κοινωνικά ανερχόμενος ανδρικού φύλου. Και μάλιστα σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες-μέλη του ΟΟΣΑ. Με την έξοδο των ανθρώπων από το παραδοσιακό κοινωνικό περιβάλλον, εμφανίστηκε ένας τύπος ανέστιου ανθρώπου, ανθρώπου χωρίς «δικό του τόπο», με νέες μορφές απομόνωσης. Σήμερα, το άγχος και ο φόβος διεισδύουν από κάθε πόρο της κοινωνίας.

Σήμερα οι άνθρωποι έχουν πολλές δυνατότητες επιλογών, σε αντίθεση με τους προγόνους τους. Δεν θά 'πρεπε αυτό να το βλέπουν θετικά;
Ναι, υπάρχει και η ικανοποίηση. Μόνον που τίθεται το ερώτημα: Τι θα φέρει το μέλλον; Ή να το πούμε αλλιώς, για να δείξουμε τη διαλεκτική της δυνατότητας επιλογών: Στο Διαδίκτυο υπάρχουν πολλές προσφορές για να βρείτε συνεργάτες, ή ακόμη έναν ή μία σύντροφο ζωής. Και η επιλογή περιλαμβάνει επίσης το να σας επιλέξουν. Θέλω να είμαι επιθυμητός, αλλά το βλέπει έτσι και η άλλη πλευρά; Νά, πάλι βρίσκεται μπροστά μας κάτι που δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Και μάλιστα, όσο περισσότερο προσπαθεί κάποιος από τη δική του πλευρά να ελέγξει την επιλογή συνεργάτη ή συντρόφου, τόσο πιο ανεξέλεγκτη γίνεται η επιλογή αυτή. Και αυτό προκαλεί άγχος και φόβο. Και τί ωφελεί αν συναντήσω τον άνδρα ή τη γυναίκα της ζωής μου, αλλά αυτός ή αυτή δεν με θέλει;
 
Αφού η αίσθηση του φόβου διαπερνά όλη την κοινωνία και όλα τα επίπεδα, μπορούν οι άνθρωποι να μιλούν για τους φόβους τους;
Κανένας δεν θα αρνηθεί ότι αισθάνεται άγχος και φοβάται. Αλλά δεν συζητούν γι' αυτά. Σε κάθε περίπτωση, οι συζητήσεις με θέμα την αντιμετώπιση του φόβου, λόγου χάρη με επίκεντρο την θρησκεία, σε πολλούς είναι δυσάρεστες. Στις τηλεοπτικές συζητήσεις μιλούν για τις σχέσεις των φύλων, για το εργασιακό στρες και για εξάντληση ή κορεσμό από την εργασία, ή ακόμη και για φόβους που έχουν να κάνουν με τα παιδιά μας. Αλλά όταν τίθεται το ερώτημα τι πιστεύει πραγματικά κάποιος, τότε τα πράγματα δυσκολεύουν.

Αντρέι Ταρκόφσκι: Σολάρις (1972)

Σ' αυτό το θέμα, ποιό ρόλο παίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτυωσης;
Ο φόβος είναι μεταδοτικός και σαγηνευτικός. Για παράδειγμα, οι στατιστικές δείχνουν ότι ο αριθμός των βιασμών αυξήθηκε, όπως και ο αριθμός των διαρρήξεων, μολονότι η όλη εγκληματικότητα μειώνεται. Πολλοί άνθρωποι ισχυρίζονται ότι αποκρύπτονται και αποσιωπούνται οι ανοδικές τάσεις αυτών των μορφών εγκληματικότητας. Εξαιτίας του φόβου, οικοδομείται με μεγάλη ταχύτητα ένα ολόκληρο σύστημα διάδοσης του ψεύδους.

Μήπως οι πολιτικοί είναι ανεπαρκείς και αποτυγχάνουν στα καθήκοντά τους;
Παντού στον κόσμο, τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα παρουσιάζουν ως πολύ σημαντικά τα θέματα που σχετίζονται με το μεταναστευτικό ζήτημα. Εδώ τίθεται το ερώτημα πώς να συζητήσουμε για την ξενοφοβία: Υπό το κράτος πανικού και διέγερσης; Με κυνική αταραξία; Ή με περισυλλογή, δηλαδή λαμβάνοντας υπόψη την πραγματικότητα, αλλά χωρίς αυτή να μας προκαλεί απελπισία;
 
Πώς αλλάζει την κοινωνία μας αυτός ο φόβος ;
Αυτή τη στιγμή, σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες βλέπουμε ότι τα μεγάλα παραδοσιακά λαϊκά κόμματα δεν απευθύνονται στους ανθρώπους χρησιμοποιώντας  - εκτός των άλλων - και το συναίσθημα· ως αποτέλεσμα, δεν καλλιεργούνται δεσμοί μεταξύ του λαού και των κομμάτων. Στη Γερμανία, αυτό δεν έχει προχωρήσει ακόμη τόσο πολύ, όσο έχει προχωρήσει, λόγου χάρη, στη Γαλλία. 
 
Τι σημαίνει αυτό;
Όταν τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά για τον ίδιο ως άτομο, ένας κλασικός Σοσιαλδημοκράτης μπορούσε ακόμη να πει: Φταίει το κεφάλαιο. Ένας Συντηρητικός μπορούσε να πει: Υπάρχουν κι άλλα σημαντικά πράγματα στη ζωή, πέρα από τη δουλειά και το μισθό. Και ένας Φιλελεύθερος μπορούσε να πεί: Την επόμενη φορά τα πράγματα θα μου έρθουν καλύτερα. Όλα αυτά είναι μηνύματα που δένουν τους ανθρώπους. Στο τέλος όλοι έλεγαν: Ηρεμήστε, υπάρχει και αύριο. Αλλά στην εξατομικευμένη κοινωνία αυτό δεν λειτουργεί πια.

 
Λείπει η ένταξη σε κάτι «οικείο».
Ναι. Ποιος Συντηρητικός μπορεί να πει ακόμη και σήμερα, ότι συντηρητισμός σημαίνει το να υπάρχει και κάτι άλλο σημαντικό, πέρα την πολιτική; Ποιός Σοσιαλδημοκράτης μπορεί να ισχυρίζεται ακόμη και σήμερα, ότι ζούμε σε ένα συλλογικό πλαίσιο, και αυτό είναι  που μας κρατάει όρθιους; Και ποιος Φιλελεύθερος μπορεί να ισχυριστεί ότι αυτός που κάνει καλά τη δουλειά του είναι και αυτός που ανταμείβεται; Σε πολλούς ανθρώπους, αυτά τα μηνύματα φαίνονται χυδαία.
 
Πώς μπορούμε να αντιδράσουμε;
Πρέπει να επαναβεβαιώσουμε την έννοια του συλλογικού. Και μάλιστα από μια θέση φιλελεύθερη και ανοιχτή, όχι από τα δεξιά, όπως συμβαίνει ακριβώς τώρα. Χρειάζεται η ιδέα ενός «εμείς», που δεν κλείνεται στον εαυτό του αλλά είναι ανοιχτό προς τα έξω, ωστόσο εξακολουθεί να είναι ένα «εμείς». Πρέπει λοιπόν να ρωτήσουμε: Τί προσφέρει προστασία στους ανθρώπους; Ποιό είδος προστασίας τους περιορίζει; Και ποιο είδος προστασίας τους δίνει κάτι χρήσιμο; Αυτά τα ερωτήματα έχουν πέσει στο τραπέζι, αλλά δεν αντιμετωπίζονται καταπρόσωπο, επειδή είναι πολύ επικίνδυνα για πολλούς ανθρώπους της επιστήμης και της πολιτικής. Και ενόψει ενός αβέβαιου μέλλοντος, βρισκόμαστε σε ιδεολογικό αδιέξοδο.
 
Αυτό ακούγεται απαισιόδοξο.
Δεν είμαι αισιόδοξος, έχω όμως αρκετές ελπίδες. Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ ελπίδας και αισιοδοξίας. Αυτός που έχει ελπίδες λέει ότι η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε δεν είναι η τελευταία λέξη της ιστορίας· η ιστορία συνεχίζεται. Ο αισιόδοξος λέει ότι όλα θα πάνε και πάλι καλά. Όμως εγώ δεν ξέρω αν όλα θα γίνουν καλά και πάλι.

Αντρέι Ρουμπλιόφ: Αγία Τριάδα - η εικόνα στο θάλαμο του αστροναύτη Κέλβιν
(Αντρέι Ταρκόφσκι, Σολάρις, 1972)

Και ο άγγελος είπε: «Μὴ φοβεῖσθε· ἰδοὺ γὰρ εὐαγγελίζομαι ὑμῖν χαρὰν μεγάλην». Αυτό είναι το μήνυμα που ακούμε κάθε χρόνο στη Λειτουργία των Χριστουγέννων. Τι προσδοκάτε από τις εκκλησίες για την αντιμετώπιση του φόβου; 
Το «μὴ φοβεῖσθε» ήταν μια από τις βασικές φράσεις του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β', ο οποίος συνέβαλε στην πτώση του κομμουνισμού. Περιέχει ένα διπλό μήνυμα. Αυτό το καταλάβαινε κανείς πολύ καλά στις επισκέψεις του Πάπα στην Πολωνία. Μή φοβεῖσθε σημαίνει: Δεν χρειάζεται να αισθάνεστε άγχος, φόβο. Αλλά επίσης σημαίνει: Τον κόσμο τον φτιάξατε εσείς. Επομένως μπορείτε και να τον αλλάξετε. Αυτό είναι το πραγματικά σημαντικό. Κατά τη γνώμη μου, μὴ φοβεῖσθε σημαίνει να μην εναποθέτετε τις ελπίδες σας σε κάποιον άλλο, αλλά να συνειδητοποιήσετε ότι αυτόν τον κόσμο που σας κάνει να υποφέρετε, τον φτιάξατε εσείς οι ίδιοι. Και γι' αυτό ακριβώς, αυτός ο κόσμος μπορεί να αλλάξει. 

Επομένως, οι εκκλησίες πρέπει να τονίζουν αυτό το «μὴ φοβεῖσθε».
Στη συζήτηση αυτή για το μέλλον μας, προσδοκώ από τις εκκλησίες να παίρνουν στα σοβαρά αυτή την στοιχειώδη ποσότητα μεταφυσικής και με αυτό τον τρόπο να φέρονται διαφορετικά από τους αισιόδοξους. Οι ηγέτες των εκκλησιών πρέπει να έχουν να πούν πράγματα, που κάθε άνθρωπος σχετικά λογικός να μπορεί και να το πιστέψει.

Θα εξακολουθήσουν και στο μέλλον να κυριαρχούν στη Γερμανία το άγχος και ο φόβος;

Ναι, αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει σύντομα.

Ο Heinz Bude (1954) είναι κοινωνιολόγος και οι έρευνές του επικεντρώνονται, μεταξύ άλλων, στα θέματα αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών και κοινωνικού αποκλεισμού. Το 1992 έγινε συνεργάτης του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας του Αμβούργου. Από το 2000 διδάσκει Μακροκοινωνιολογία στο Πανεπιστήμιο του Κάσσελ.
Τελευταίο βιβλίο του Das Gefühl der Welt. Über die Macht von Stimmungen, Μόναχο, Hanser Verlag. Άλλα: Was unsere Gesellschaft spaltet (2011), Lebenslügen im Kapitalismus (μαζί με την Karin Wieland και τον Thomas Ostermeier, 2014)

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση: 

 
«Εκδικούνται την πολιτική». Το νέο προλεταριάτο του τριτογενούς τομέα και οι επισφαλείς των μεσαίων τάξεων - μια συνέντευξη του Χάιντς Μπούντε


  

Στη σειρά Πολυμορφία & αντιφάσεις της κρίσης στην «Παλιά» Ευρώπη: 

1. Ιταλική παρακμή, γεροντική φάση του Μπερλουσκονισμού - του Alessandro Leogrande  

2. Ισπανία, Αριστερά και Δεξιά - επιστροφή στην κανονικότητα; - του Pablo Castaño

Θα ακολουθήσει Γερμανία (Β): Πολιτικό απολίθωμα του «Μεγάλου Συνασπισμού», αναβράζουσα πολιτική ζύμωση, οξυγόνο για την δημοκρατία, με κείμενα των Robert Habeck, Stefan Braun, Mariam Lau και άλλων

Γερμανία (Β): Πολιτικός αναβρασμός και ζύμωση. O «Μεγάλος Συνασπισμός» CDU-CSU-SPD ως πολιτικό απολίθωμα

Ο Πρωθυπουργός της Βάδης-Βυρτεμβέργης για τον ομόλογό του της Βαυαρίας: «Σαν σκηνή από ταινία με δράκουλες και εξορκιστές»