Παρίσι, Αιγαίο, Άγκυρα, Αίγυπτος, Δαμασκός...

Α. Ιδεολογίες.

Στην εποχή που συνέβαιναν και στην Ελλάδα πραγματικές ιδεολογικές διαμάχες, όποιος αποκαλούσε ψευδή συνείδηση την εμμονή σε ιδεολογίες άκαμπτες και ανεπίδεκτες επικοινωνίας με την πραγματικότητα, γνώριζε γιατί είναι ψευδής: επειδή, εκτός των άλλων, είναι «συνείδηση» που δεν έχει συνείδηση του εαυτού της και δεν θέλει ή δεν μπορεί να αποκτήσει. Λόγου χάρη, υπάρχουν ιδεολογίες που προπαγανδίζουν πως θέλουν να καθαρίσουν τον κόσμο από το κακό, δεν συνειδητοποιούν όμως ότι στην πράξη οι ίδιες αντιπροσωπεύουν το κακό. Μυρίζουν καμένο ανθρώπινο κρέας. 

Δυστυχώς είναι πολλές. Μια προφανής είναι το κακό που αντιμετωπίζουμε τώρα, ο στρατευμένος, φανατικός πολιτικός ισλαμισμός. Άλλη, με πιο διακριτικό και εκλεπτυσμένο αλλά εξίσου ανορθολογικό τρόπο, είναι ο (δυτικός ή άλλος) αντι-ισλαμισμός. Αυτός εφαρμόζει την αντίληψη περί συλλογικής ευθύνης και θεωρεί  τα παιδάκια που πνίγονται στις σάπιες βάρκες της μετανάστευσης ως συνυπεύθυνα για τα εγκλήματα κάποιων συμπατριωτών τους ή «ομόθρησκων» (τι θρησκεία μπορεί να έχει άραγε ένα παιδί;). Βέβαια, από την ίδια αντίληψη περί συλλογικής ευθύνης απορρέουν και οι πιο άκακοι ανορθολογισμοί, όπως π.χ. εκείνων που θεωρούν την Άνγκελα Μέρκελ (η οποία γεννήθηκε το 1954) συνυπεύθυνη για τα εγκλήματα των Ναζί.

Petrarcameister: Πόλεμος των Χωρικών, Γερμανία, 15ος αιώνας

Μια άλλη πηγή παραπλανητικών και άρα καταστροφικών πεποιθήσεων είναι ο αντιευρωπαϊσμός μερικών ιδεολόγων ευρωπαϊκής καταγωγής, που νομίζουν ότι το «Πραγματικό Κακό» έχει πατρίδα μόνον την Δυτική  Ευρώπη και τις ΗΠΑ και πέραν αυτών κατοικούν άγγελοι. Όμως το ίδιο big money κυκλοφορεί χωρίς φραγμούς στον πλανήτη και έχει παντού την ίδια οσμή, ενώ οι εξουσίες στις μεγάλες συνάξεις τους (G20, G8) μιλούν παντού την ίδια και κατανοητή από όλους βασική πολιτική «γλώσσα». Ζούμε σε ενιαίο κόσμο από συστημική άποψη. Υπάρχουν μόνον διαφορετικές ερμηνείες ενός και του αυτού πράγματος, ανάλογα και με τα συμφέροντα κάθε πλευράς. Και υπάρχουν διαφορετικοί, άνισοι τρόποι ζωής μέσα στα ίδια πολιτικά και οικονομικά πλαίσια που ορίζουν τη βασική πραγματικότητα. Υπάρχουν διαφορετικοί βιόκοσμοι, όχι διαφορετικά συστήματα.
   

Β. Πόλεμος και το μικρότερο κακό.

Είναι αλήθεια ότι μετά το Παρίσι, μετά την επίθεση στην Άγκυρα (που ξεχάσαμε;) και μετά το τρομοκρατικό μάλλον χτύπημα που κατέστρεψε το αεροπλάνο με τους Ρώσους τουρίστες στη Χερσόνησο Σινά, αυτό που συμβαίνει μοιάζει με πόλεμο. Αλλά πόλεμος ήταν από πριν. Όπως και το 2001. Όμως υπάρχουν τρία πράγματα που δεν πρέπει να ξεχνάμε:

1. Στους πολέμους πολεμούν μεταξύ τους στρατιώτες και στρατοί. Όχι λαοί, έθνη, θρησκεύματα ή πεποιθήσεις.
3. Οι πόλεμοι κερδίζονται από πραγματικούς στρατιώτες στις πραγματικές εμπόλεμες ζώνες. Η εμπόλεμη ζώνη με το ISIS είναι στη Συρία, στο Ιράκ, πιθανότατα και σε άλλους τόπους της Μέσης Ανατολής. Η επίθεση στο Παρίσι και η πιθανή δολοφονία των Ρώσων τουριστών στο Σινά είναι βομβαρδισμοί αμάχων στα μετόπισθεν.

2. Πίσω από τους στρατιώτες που πολεμούν σε κανονικά ή και σε «ασύμμετρα» μέτωπα, οι δημοκρατίες έχουν υπέρτατο καθήκον να μένουν δημοκρατίες. Χωρίς αυτό κανένας πόλεμος δεν αξίζει τον κόπο. Άν ξεχαστεί αυτό, είναι το ίδιο σαν να αφήνουμε από τώρα μόνοι μας τζιχαντίστικα γένεια, να φοράμε οι θηλυκοί τσαντόρ και να ζωνόμαστε με εκρηκτικά.

Το να διατηρείς τις αρχές σου είναι πιο δύσκολο αλλά και πιο απαραίτητο σε καιρούς πολέμου παρά σε καιρούς ειρήνης. 

Albrecht Dürer: Πόλεμος των Χωρικών

Γ. Το ίδιο δίλημμα όπως πάντα: Τι προέχει; Ηθική της πεποίθησης ή ηθική της ευθύνης

Βλέποντας πλέον από ιστορική σκοπιά, η ευθύνη των απολογητών του λεγόμενου αμερικανικού τρόπου ζωής (δηλαδή της άπλετης κατανάλωσης ύλης και ενέργειας με τον ναρκισιστικό ηδονισμό ως οιονεί θρησκεία του), των πετρελαιοκίνητων διαχειριστών του ως πολιτικής στρατηγικής στις ΗΠΑ, αλλά και των ακαδημαϊκών ιδεολόγων της πολιτισμικής απόσχισης τύπου Σάμιουελ Χάντιγκτον (που προσέφεραν στους πολιτικούς θεωρητική κάλυψη και επιχειρήματα), είναι τεράστια και διαρκής. Εκτείνεται σε βάθος δεκαετιών.

Εκείνη την περίοδο, το φανατικό και αυτοκαταστροφικό ιδεολογικό δόγμα «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου», από τακτικός χειρισμός του Ψυχρού Πολέμου έγινε διαρκής, αποτυχημένη στρατηγική πολλών δεκαετιών, πράγμα που βοήθησε όσο τίποτε άλλο τον στρατευμένο ισλαμοφασισμό. Γνωστά πράγματα, από το Αφγανιστάν μέχρι το Ιράκ. Μια εύστοχη άν και κατόπιν εορτής προειδοποίηση, που απευθυνόταν και στον κοινό πολίτη, ήρθε μέσα από τις ΗΠΑ και ήταν η ταινία Λέοντες αντί Αμνών του Ρόμπερτ Ρέντφορντ (2007).

Πρέπει να προστεθούν όμως οι βαρειές συν-ευθύνες από την ιμπεριαλιστική εμπλοκή της (ήδη αθεράπευτα ασθενούς ως σύστημα) ΕΣΣΔ στο Αφγανιστάν: στο δικό της Βιετνάμ. Στην Κεντρική Ασία, στον μόνιμο παλιό κατακτητικό-αποικιοκρατικό στόχο των τσάρων.

Ωστόσο ο μουσουλμανικός κόσμος δεν ήταν και δεν είναι καταδικασμένος να μένει αιώνια αιχμάλωτος του πολιτικού εξτρεμισμού. Υπάρχουν μέσα του, όπως παντού, οι αντίστροφες ιστορικές τάσεις: Η απόφανση του Σάμιουελ Χάντιγκτον και άλλων νεοσυντηρητικών, περί ασύμβατων και εκ φύσεως εχθρικών μεταξύ τους πολιτισμικών χώρων (Ισλάμ εναντίον Δύσης ή Ρωμαιοκαθολικός και Προτεσταντικός κόσμος εναντίον Ορθόδοξου και αντιστρόφως) δεν αντέχει στον αντίλογο της πραγματικής ιστορίας, ακριβώς επειδή είναι ντετερμινιστική ιδεολογία και όχι εμπειρική διαπίστωση ή θεωρητική υπόθεση που επιδέχεται έλεγχο για διάψευση ή επαλήθευση από τα γεγονότα.

Η αντίστροφη τάση στην ιστορία του μουσουλμανικού κόσμου του 20ού αιώνα ενσαρκώθηκε με τον πιό έκδηλο τρόπο σε ένα τέκνο της Θεσσαλονίκης, ονόματι Μουσταφά Κεμάλ. Δεν προσφέρεται για εξύμνηση, ούτε ήταν ένας «καλός άνθρωπος». Ήταν όμως το αντίθετο των ιδεολόγων. Επίσης, το γεγονός ότι ήταν (πρακτικά ή από πεποίθηση) άθρησκος, ήταν συμπτωματικό και όχι σημαντικό. Θα μπορούσε να ήταν και θρησκευόμενος. Το σημαντικό είναι ότι δεν ήταν ιδεολόγος αλλά πρακτικός πολιτικός. Παράδειγμα: Νίκησε στον πόλεμο, όμως ξέχασε την γκρεμισμένη αυτοκρατορία και αμέσως μετά, αντί για μεγάλες ιδέες ώστε να γίνει και αυτός σουλτάνος στη θέση του σουλτάνου, έκανε συνθήκη φιλίας με τον ηττημένο. Δεν ήταν καλοσύνη, αλλά πρακτικότητα και ευφυία.

Υπό την ακαδημαϊκή σκέπη αποσχιστικών θεωριών με εμφανή μεσοπολεμική καταγωγή (σμιττιανή και σπενγκλερική) όπως του Χάντιγκτον, οι δύο Μπους πατήρ και υιός και οι λοιποί  neocons των δεκαετιών του 1980 και του 1990, με ακολούθους πολλούς Ευρωπαίους «φιλελεύθερους» της εποχής, αντί να ενισχύσουν τους «Κεμάλ» της σύγχρονης Μέσης Ανατολής, στοιχημάτισαν όλα τα λεφτά τους στους Οσάμα μπιν Λάντεν και στους μουλλάδες Ομάρ.  
Η τελευταία ανορθολογική πράξη των καταλοίπων αυτού του αρτηριοσκληρωτικού τρόπου σκέψης στη διοίκηση Ομπάμα, ήταν η υποστήριξη στη Συρία των ανταρτών εχθρών του εχθρού Άσαντ, ο οποίος ως γνωστόν είναι φίλος των εχθρών του Δυτικού κόσμου, δηλαδή της Ρωσίας και του Ιράν. Όχι τόσο καταστροφική αλλά εξίσου ανορθολογική είναι όμως και η πολιτική μυωπία μιας ασυγκράτητης αριστεράς, ελληνικής και όχι μόνον: εύλογα είδε ένα φώς ελπίδας στις δημοκρατικής έμπνευσης αλλά αδιέξοδες εξεγέρσεις της λεγόμενης Αραβικής άνοιξης του 2011, όμως δεν κράτησε τις επιφυλάξεις του ρεαλισμού που κράτησε ο Τίμοθυ Γκάρτον Ας στην τελευταία παράγραφο του άρθρου του «Not 1989. Not 1789. But Egyptians can learn from other revolutions» (Guardian 9.2.2011, ελληνικά στο «Βήμα» 13.2.3011, «Η πλατεία Ταχρίρ και το λάθος του Χάντινγκτον»). Μερικοί μάλιστα, είδαν την πλατεία Ταχρίρ ως πρότυπο για την Ελλάδα.
Δεν μπορεί να ελαφρύνει την ευθύνη των πολιτικών επιστημόνων ή άλλων θεωρητικών, ούτε καν το (αμφιλεγόμενο) επιχείρημα περί αξιολογικής ουδετερότητας των κοινωνικών επιστημών, γιατί εδώ έχουμε αυτοεκπληρούμενη προφητεία και ανατροφοδότηση σε φαύλο κύκλο: το σχίσμα και η «σύγκρουση των πολιτισμών» προκλήθηκε ή εντάθηκε από τις πολιτικές που ασκήθηκαν, οι οποίες άντλησαν έμπνευση και υποστήριξη από τις ίδιες τις θεωρίες περί σύγκρουσης πολιτισμών.

Όταν σπέρνεις ανέμους θερίζεις θύελλες. Όμως για την ανύπαρκτη ηθική της ευθύνης των εύκαμπτων πολιτικών δραστών και των άκαμπτων ιδεολόγων ως διανοοούμενων καθοδηγητών τους, πληρώνουν απλοί άνθρωποι, που ανύποπτοι για γκρίζες θεωρίες (Γκαίτε) και γεωπολιτικές, χάνουν το χρυσό, γόνιμο δώρο της ζωής στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι, στην Άγκυρα ή στο Τελ Αβίβ ή πνίγονται στις θάλασσες του Αιγαίου και του Λιβυκού ή γίνονται παράπλευρες απώλειες ενός πολέμου - και «τόσος πόνος, τόση ζωή πάει στην άβυσσο για ένα πουκάμισο αδειανό» (Ευριπίδης, Γ. Σεφέρης) - στο Χαλέπι, στη Δαμασκό, στο Κομπανί ή στην Καμπούλ.
Ιστορία χωρίς τελειωμό. Αυτά βέβαια είναι «ηθικολογίες», θα απαντήσουν οι πεπεισμένοι ιδεολόγοι.

Τα πνιγμένα παιδιά στο Αιγαίο, οι σκοτωμένοι Γάλλοι του Παρισιού και οι Ρώσοι τουρίστες που χάθηκαν στην Αίγυπτο, είναι μαζί, στη μία πλευρά του λόφου. Στην αντίπαλη πλευρά, οι στρατηγικές κεφαλές των τζιχαντιστών, οι Αμερικανοί σκληροπυρηνικοί και οι χρηματοδότες όλων αυτών, με πετροδολάρια προελεύσεως Τέξας ή Περσικού Κόλπου αλλά ίδιας οσμής, πολεμούν ως αντίπαλοι ενωμένοι για κοινούς στόχους σε κοινή υπόθεση: για αμύθητο πλούτο και για απόλυτη εξουσία, για «ουρί του Παραδείσου» σε έναν άλλο κόσμο ή συνηθέστερα σε τούτον εδώ, είτε εδώ και τώρα, είτε «στο τέλος της ιστορίας».

Ως συνήθως, η τόσο άπλετη ενημέρωση στο παγκόσμιο χωριό μας, δίνει στον πολύ κόσμο την ευκαιρία να βλέπει μόνον τα φαινόμενα και όχι την πραγματικότητα καθεαυτή. Ο κύκλος είναι φαύλος: ποτέ δεν ξέρεις σίγουρα άν το σκυλί κυνηγάει την ουρά του ή η ουρά το σκύλο. Αυτό συμβαίνει πάντα με τις ιδεολογίες που είναι ανεπίδεκτες επικοινωνίας με την πραγματικότητα, δηλαδή πηγές της ψευδούς συνείδησης.

Γ. Ρ.

Tο κακό που ακτινοβολεί
     

Ζίζεκ: Η πολιτισμική ταυτότητα των ευρωπαϊκών κοινωνιών στην εποχή των μεταναστεύσεων

Τίμοθυ Γκάρτον Ας: «Η πλατεία Ταχρίρ και το λάθος του Χάντινγκτον», «Το Βήμα» 13.2.3011.
  

Στην εποχή της προσφυγικής κρίσης, ο Ζαν Κλωντ Γιούνκερ λειτουργεί ως φωνή της λογικής

Update 20.11.2015:

Δημήτρης Μπελαντής - Παρίσι 2015: Το σύνορο πέφτει, οι «νεοβάρβαροι» εφορμούν

(μια ενδιαφέρουσα ανάλυση με βάση τις σπενγκλερικές και νιτσεϊκές ιστορικο-πολιτικές κατηγορίες)

Αθανάσιος Γεωργιλάς και Νικόλας Γκίμπης: Το Ισλαμικό Κράτος απέναντι στις εσωτερικές αντιθέσεις της Ευρώπης - μια νεωτερική εξέγερση στη νεωτερικότητα

"...Το ΙΚ επέστρεψε το πικρό ποτήρι του Ιακωβινισμού στον τόπο που γεννήθηκε... Σχεδόν αντιγράφουν τη φράση του Ροβεσπιέρου από τον λόγο του στην Εθνοσυνέλευση την περίοδο έναρξης του λεγόμενου «Τρόμου» (La Τerreur). «Στην αρετή και τον τρόμο θεμελιώνουμε την επαναστατική μας διακυβέρνηση». 

 

ΥΓ:  Η ενδοελληνική συζήτηση έχει σχεδόν κακοφορμίσει από τον γνώριμο σε τέτοια ζητήματα ανορθολογισμό (ενδεικτικά βλ. την περίπτωση Unfollow)· απουσιάζει εντελώς η βασική επιχειρηματολογία, τα κλασικά, ο λόγος για τα θεμελιώδη. Ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα και ας συγκρίνουμε αυτά που γράφονται, με ό,τι θα γραφόταν - υποθετικά - άν διατυπώνονταν σήμερα επιχειρήματα όπως, λόγου χάρη, των γραπτών στον «Πολίτη» άλλοτε.
Ως κατακλείδα, καλό είναι να επισημανθεί ότι το αντικείμενο της συζήτησης μπορεί να διατυπωθεί και με άλλα μέσα, όχι μόνον με τις κληρονομιές των μηδενισμών και ανορθολογισμών, των σπενγκλερικών, σμιττιανών, μεταμοντέρνων ή μεταδομιστικών. Γιατί στο νεοτερικό κόσμο, η πραγματική σύγκρουση πάντα ήταν, και είναι, εντός του Λόγου και εντός του διαφωτισμού: εν ονόματι του διαφωτισμού έκοβαν ο ένας το κεφάλι του άλλου οι ηγέτες της Επανάστασης στο Παρίσι το 1792 (Τρομοκρατία λεγόταν και ήταν και εκείνη, εν μέσω της επανάστασης - υπάρχει άραγε μεγαλύτερη «έκλειψη του λόγου;»)· όμως, εν ονόματι μιας άλλης αντίληψης περί διαφωτισμού γράφτηκε από τους Χορκχάιμερ και Αντόρνο η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, δηλαδή η συνεκτική επιχειρηματολογία που επιχειρεί να ερμηνεύσει γιατί, στην πραγματικότητα, αυτός «ο διαφωτισμένος κόσμος λάμπει από το Κακό». Και φυσικά, εν ονόματι της «εξόδου τον ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία ευθύνεται ο ίδιος» (Καντ), η Χάννα Άρεντ υποστήριξε ότι το Κακό είναι κοινότοπο: άν καλλιεργηθεί απο επιδέξιους γεωργούς, μπορεί να γονιμοποιηθεί και να καρπίσει στις διπλανές μας αυλές.

  
Γ. Ρ. 

Η κρίσιμη στιγμή έρχεται, όταν το βλέμμα 

ενός [θανάσιμα τραυματισμένου] ζώου 

πέφτει πάνω στον άνθρωπο. Η περιφρόνηση 

με την οποία ο άνθρωπος αποδιώχνει αυτό το βλέμμα 

- «μα είναι μόνον ένα ζώο, ένα τίποτε» -  

επαναλαμβάνεται ασταμάτητα με τις βαρβαρότητες εναντίον ανθρώπων

(Theodor W. Adorno, Minima Moralia)