Λε Κορμπυζιέ, «Ταξίδι στην Ανατολή»: Βαλκανικές και ανώνυμες πηγές του αρχιτεκτονικού Μοντερνισμού. Κρίση αξιών στις αρχές του 20ου αιώνα, η φύση, το ιερό

της Emma Dummett

 

το υλικό αποτελει μέρος της μελέτης: Vernacular architecture, nature and the sacred: Le Corbusier and the influence of the ‘Journey to the east’  [Ανώνυμη αρχιτεκτονική, φύση και το ιερό: Ο Λε Κορμπυζιέ και η επίδραση από το Ταξίδι στην Ανατολή] - © Emma Dummett (University of Edinburgh)

Charles-Édouard Jeanneret

στην Ακρόπολη, 1911

Ο Charles-Édouard Jeanneret -

Le Corbusier, στο σπίτι του, 

Παρίσι, rue Jacob, 1920

Le Corbusier, Παρίσι, 1965.

O Λε Κορμπυζιέ ξεκίνησε το ταξίδι από τη Γερμανία το Μάη του 1911 σε ηλικία 24 ετών, μετά από μια περίοδο μαθητείας στο αρχιτεκτονικό γραφείο του Peter Behrens στο Βερολίνο, με πρώτη στάση στην Πράγα. Από εκεί ταξίδεψε μέσω Αυστρίας στην Ουγγαρία, στη Σερβία, Ρουμανία, Βουλγαρία και Τουρκία, απ' όπου κατευθύνθηκε πίσω προς την Δυτική Ευρώπη, περνώντας από την Ελλάδα και την Ιταλία, και επιστρέφοντας τελικά στην γενέτειρά του πόλη La Chaux-de-Fonds της Ελβετίας, τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Συνοδεόταν από έναν σπουδαστή Καλών Τεχνών που είχε γνωρίσει στο Βερολίνο, ονομαζόμενο August Klipstein, με προτροπή του οποίου είχαν συμπεριληφθεί στη διαδρομή η Κωνσταντινούπολη και η Αθήνα.

Πυργοειδές σπίτι, Ρουμανία

Λευκό σπίτι, Σερβία, 1911

Διόροφο σπίτι στη Βαλκανική, 

από το σημειωματάριο σκίτσων 

του Charles-Édouard Jeanneret - 

Le Corbusier, 

Ταξίδι στην Ανατολή, 1911

 
  
Ο Corbusier τεκμηρίωσε αυτό το ταξίδι με πολλά τετράδια σκίτσων, με φωτογραφίες, επιστολές και άρθρα για μια εφημερίδα του La Chaux-de-Fonds, η οποία είχε πεισθεί να χρηματοδοτήσει την αποστολή του. Αρκετά από αυτά, μαζί με δύο κομμάτια γραμμένα αργότερα, το 1914, στο Άγιον Όρος και στον Παρθενώνα, εκδόθηκαν σε βιβλίο μετά το θάνατό του ως Voyage d' Orient (1966), ενώ η αγγλική μετάφραση κυκλοφόρησε το 1987. Ο Corbusier επιχείρησε να εκδώσει το χειρόγραφο τα χρόνια αμέσως μετά την επιστροφή του, αλλά όταν η προσπάθεια αποδείχθηκε ανεπιτυχής, το άφησε στην άκρη μέχρι τους τελευταίους μήνες της ζωής του, οπότε έκανε μόνον κάποιες μικρές προσαρμογές για να προετοιμασθεί για δημοσίευση. Αναφορές στο ταξίδι αυτό εμφανίζονται σε διάφορα άλλα βιβλία του Corbusier, προσθέτοντας στην ήδη αρκετά μεγάλη ποσότητα τεκμηρίωσης και ερμηνευτικού υλικού σχετικά με αυτή την περίοδο της ζωής του. 

Πολλά από τα σχέδια που φιλοτέχνησε κατά το Ταξίδι στην Ανατολή απεικόνιζαν μικρές αγροτικές κατοικίες. Είναι αξιοσημείωτο, ότι τέτοια ήταν ένα μεγάλο μέρος από τα σκίτσα αυτού του ταξιδιού, που ο Corbusier αποφάσισε να συμπεριλάβει στον πρώτο τόμο των Απάντων του, που εκδόθηκαν το 1929.

Σπίτια στη Βαλκανική, από τα σκίτσα 

του Charles-Édouard Jeanneret - 

Le Corbusier (Ταξίδι στην Ανατολή 1911)

Σπίτια, Σίπκα, Βουλγαρία, σκίτσο του 

Charles-Édouard Jeanneret - Le Corbusier

(Ταξίδι στην Ανατολή 1911)

Πώς αυτά τα ταπεινά και, άν τα δούμε με επιφανειακό τρόπο, όχι αξιοσημείωτα από αρχιτεκτονική άποψη κτίρια, επηρέασαν την εξέλιξη του ώριμου στυλ του Λε Κορμπυζιέ; Αυτό είναι ευρύτερο ζήτημα απ' όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως: Συνήθως συσχετίζουμε τον Le Corbusier με τις τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής της μηχανής, όμως το εξίσου ισχυρό ενδιαφέρον του για την τεχνολογία χαμηλού επιπέδου και για την ανώνυμη, μη ακαδημαϊκή αρχιτεκτονική [the vernacular], την βασισμένη στις τοπικές ανάγκες ή κατασκευαστικά υλικά και στις τοπικές παραδόσεις, είναι λιγότερο αναγνωρισμένο. 

Ένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της εκδοχής του Le Corbusier για την Νεωτερική αρχιτεκτονική [του Μοντερνισμού], όπως αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 1910 και του 1920, ήταν η οπτική της απλότητα. Σχεδιασμένος ως αντίδραση ενάντια στις διακοσμητικές υπερβολές του 19ου αιώνα και πιο πρόσφατα της Art Nouveau, ο αρχιτεκτονικός Μοντερνισμός προσπάθησε να ανακτήσει την ουσία του κτιρίου, για να δημιουργήσει μορφές που μιλούσαν για καθαρότητα, τάξη και λογική και όχι για πλούτο και για επιθυμία να τον εμφανίζουν. Η χρήση του λευκού ασβεστοχρώματος ήταν κεντρική για τη δημιουργία αυτής της απογυμνωμένης αισθητικής. Για τον Le Corbusier, το λευκό χρώμα αντιπροσώπευε την πνευματική διαύγεια και την ενάργεια που ήταν απαραίτητη για την αντιμετώπιση των προκλήσεων της ζωής στον 20ό αιώνα και για να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες που προσέφεραν οι νέες τεχνολογίες του. Στο βιβλίο The Decorative Art of Today, του 1925 δήλωσε,  

«μέσα στη σύγχυση της ταραχώδους εποχής μας, πολλοί έχουν συνηθίσει να σκέφτονται πάνω σ' ένα φόντο μαύρο. Όμως, τα καθήκοντα του αιώνα μας, του τόσο επίπονου, τόσο γεμάτου από κινδύνους, τόσο βίαιου, τόσο νικηφόρου, φαίνεται να απαιτούν από εμάς να σκεφτόμαστε πάνω σε φόντο λευκό». (Le Corbusier, The Decorative Art of Today, μτφ. στα Αγγλικά από τον James I. Dunnett, London, The Architectural Press, 1987, σελ. xxvi. Αρχική δημοσίευση: L’Art décoratif d’aujourd’hui, Paris: Editions Crès, 1925).

Τάρνοβο, Βουλγαρία, φ. Le Corbusier, 1911

Le Corbusier, εκκλησία Ronchamp (1953)

  
Συνεχίζοντας, φαντάζεται ποιά θα ήταν τα αποτελέσματα, αν υπήρχε η νομική απαίτηση για όλους να βάφουν το σπίτι τους λευκό:

«...[το] σπίτι γίνεται καθαρό. Δεν υπάρχουν βρώμικες, σκοτεινές γωνίες.
Τα πάντα φαίνονται όπως είναι. Στη συνέχεια, έρχεται η εσωτερική καθαρότητα[sic], διότι η πορεία που υιοθετήθηκε, καταλήγει στην άρνηση να επιτρέπει οτιδήποτε δεν είναι σωστό, επιτρεπόμενο, προορισμένο και εσκεμμένο, επιθυμητό, μελετημένο: καμία δράση πριν από τη σκέψη . Μόλις θα έχετε βάλει ριπολίνη στους τοίχους σας, θα είστε κύριοι του εαυτού σας. Και θα θέλετε να είστε ακριβείς, σαφείς, να σκέφτεστε καθαρά».
(Decorative Art, σελ. 188 - Η υπογράμμιση είναι του Le Corbusier)

Στο ίδιο βιβλίο, το οποίο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις εμπειρίες του Ταξιδιού στην Ανατολή, ο Le Corbusier παραπέμπει στην ανώνυμη [vernacular] αρχιτεκτονική, προκειμένου να προβάλλει τον ισχυρισμό για ανωτερότητα των πολιτισμών αυτών που δεν υιοθέτησαν τη χρήση της εξωτερικής διακόσμησης, σε σχέση με αυτούς που το έκαναν: 

«το λευκό ασβεστόχρωμα υπάρχει όπου οι λαοί έχουν διατηρήσει ανέπαφη την ισορροπημένη διάρθρωση ενός αρμονικού πολιτισμού... Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μου, βρήκα λευκό ασβεστόχρωμα παντού όπου ο Εικοστός αιώνας δεν είχε φθάσει ακόμη» (Decorative Art, σελ. 189).

Επιπλέον, ο Le Corbusier σχολιάζει ενωρίτερα στο βιβλίο The Decorative Art of Today, ότι κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Ανατολή, 

«έψαχνα στην ύπαιθρο και στην πόλη για σημεία των καιρών, του παρελθόντος και του παρόντος, και μάθαινα τόσο από την εργασία των απλών ανθρώπων, όσο από εκείνη των μεγάλων δημιουργικών προσωπικοτήτων. Ήταν σ' αυτές τις συναντήσεις, που ανακάλυψα την αρχιτεκτονική»  (Decorative Art, σελ. xix).

Συνδυάζοντας αυτά τα δύο τελευταία αποσπάσματα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Le Corbusier είδε την λευκότητα των λαϊκών, ανώνυμων σπιτιών του ταξιδιού στην ανατολή, ως απόδειξη μιας πραγματικής αρχιτεκτονικής αυθεντικότητας, και μιας αρχιτεκτονικής που είχε κατανοήσει τα βασικά στοιχεία της επιστήμης, χωρίς καν να αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως μέρος αυτής της επιστήμης. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε στο σημείο αυτό, ότι ο Le Corbusier δεν ήταν ο μόνος σύγχρονος αρχιτέκτονας ο οποίος ενέκρινε τη χρήση του λευκού ασβεστοχρώματος στην μη ακαδημαική αρχιτεκτονική. Ο Adolf Loos (1870 - 1933) ήταν ένας πρώιμος Τσεχοαυστριακός μοντερνιστής αρχιτέκτονας με έδρα στη Βιέννη. Τόσο τα κτίρια όσο και στα γραπτά του, και ιδιαίτερα το δοκίμιό του «Ornament and Crime» [Διακοσμητικό Στοιχείο και Έγκλημα, pdf] του 1908, στο οποίο υποστήριξε ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να εξαλείψει όλα τα διακοσμητικά στοιχεία, άσκησαν μεγάλη επιρροή.  
Στο δοκίμιό του «Architecture» του 1910, o Loos περιγράφει τη μέθοδο με την οποία ένας (υποθετικός) αγρότης χτίζει το σπίτι του δίπλα σε μια λίμνη. Αφού κατασκευασθούν οι θεμελιώσεις και τελειώσουν τις δουλειές τους ο χτίστης, ο ξυλουργός και ο κουφωματάς, ο γεωργός «γεμίζει ένα μεγάλο δοχείο με ασβεστόχρωμα και χρωματίζει το σπίτι με ένα όμορφο λευκό». Ο Loos στη συνέχεια συνοψίζει αυτό που έκανε ο γεωργός:

«ήθελε να χτίσει ένα σπίτι για τον εαυτό του, για την οικογένειά του και για τα ζώα του, και το πέτυχε. Με την ίδια ακριβώς επιτυχία, όπως οι γείτονές του ή οι πρόγονοί του. Ακριβώς όπως και κάθε ζώο τα καταφέρνει, όταν επιτρέπει στον εαυτό του να καθοδηγείται από τα ένστικτά του. Είναι το σπίτι ωραίο; Ναι, είναι το ίδιο ωραίο, όσο το τριαντάφυλλο ή το γαϊδουράγκαθο, το άλογο ή η αγελάδα».
(Adolf Loos, ‘Architecture’, μετάφρ. Wilfred Wang, στο βιβλίο The Architecture of Adolf Loos, London, Arts Council, 1985, σελίδες 104-109, στη σελ. 104).

Γενική άποψη του Τάρνοβο Βουλγαρία,

σκίτσο  Le Corbusier, 1911. Στην όψη

της πόλης κυριαρχούν τα παράθυρα

του ορόφου σε προεξοχή (σαχνισιά,

 Erker), πάντοτε σε λευκούς τοίχους. 

Λίγο μετά τη δημοσίευση του δοκιμίου του Loos, ο Le Corbusier κατέγραψε το θαυμασμό του για τα λευκά σπίτια στη μικρή πόλη * Τάρνοβο, στη Βουλγαρία, σ' ένα απόσπασμα που αργότερα θα δημοσιευθεί στο Ταξίδι στην Ανατολή. Επαινεί τις «αστραφτερά λευκές» προσόψεις τους και την «τέλεια καθαρότητα».
(Le Corbusier, Journey to the East, επιμ., μετάφρ. και σημειώσεις Ivan Zaknic σε συνεργασία με την Nicole Pertuiset, Cambridge, MA, MIT Press, 1987, σελ. 59. Πρώτη δημοσίευση στα Γαλλικά ως Le Voyage d’Orient, επιμ. Jean Petit, Paris, Forces Vives, 1966).
* [Στην πραγματικότητα το Βέλικο Τάρνοβο δεν είναι μικρή πόλη, έχει περίπου 70.000 κατοίκους. Χρημάτισε πρωτεύουσα της Μεσαιωνικής Βουλγαρίας - επί δυναστείας Ασενιδών, περ. 1200-1400]
    
Ενώ ο ίδιος δεν προχωρά τόσο όσο ο Loos, ο οποίος αναφέρει στους δημιουργούς τους ως «ζώα», αγγίζει μια παρόμοια φλέβα, όταν τους αναφέρει ως «άτομα τα οποία δεν σκέπτονται με τη λογική», τα οποία έχουν «μια ενστικτώδη αίσθηση της οργανικής γραμμής» (Journey to the East, σελ. 16).  
Το κρίσιμο σημείο τόσο για τον Loos όσο και για τον Le Corbusier ήταν ότι οι ανώνυμοι οικοδόμοι δεν χρειάζονταν ούτε γνώση της ιστορίας της «υψηλής» αρχιτεκτονικής, ούτε ένα θεωρητικό πλαίσιο, προκειμένου να δημιουργήσουν ωραιότητα στις χτισμένες μορφές τους. Σαφώς, οι σύγχρονοι αρχιτέκτονες που εμπλέκονται στο νεοτερικό εγχείρημα για να ανακτηθεί η χαμένη αυθεντικότητα της αρχιτεκτονικής, η καθαρότητα και η τάξη, είχαν πολλά να μάθουν από αυτούς τους «χωρικούς». Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο Le Corbusier έτρεφε μεγάλο σεβασμό για τους δημιουργούς των ανώνυμων κτισμάτων. Αντί να βλέπει τον πολιτισμό ως μια ασταμάτητη πορεία προς τα εμπρός, με τα επιτεύγματα της βιομηχανικής Δύσης να δείχνουν πάντα τον δρόμο, θεώρησε ότι ένας μεγαλύτερος βαθμός αισθητικής επιτήδευσης και λεπτότητας θα μπορούσε να βρεθεί σε εκείνους τους πολιτισμούς που είχαν παραμείνει ανέγγιχτοι από τις δυτικές επιρροές, και μ' αυτο τον τρόπο είχαν καταφέρει να διατηρήσουν μια κατασκευαστική παράδοση αμετάβλητη επί εκατοντάδες χρόνια. Η επίδραση των Εξομολογήσεων του Ρουσσώ μπορεί ίσως να είναι εδώ παρούσα, αλλά ο Le Corbusier πηγαίνει πέρα από τη σύλληψη του Rousseau περί «ευγενούς αγρίου», γράφοντας στον φίλο του Leon Perrin ότι  

«εμείς, εμείς οι άλλοι από το κέντρο του τεχνικού πολιτισμού [civilization], είμαστε άγριοι» (Journey to the East, σελ. 23),  

σε σύγκριση με εκείνους τους ανθρώπους που συναντούσε σε μικρά Σερβικά χωριά.

 

Εκτός από τη χρήση του λευκού ασβεστοχρώματος για να τονισθούν οι εντυπωσιακά απλές, ωραίες μορφές, στα ανώνυμα κτίσματα που συνάντησε ο Le Corbusier το 1911, πολύ συχνά περιλαμβάνονταν χώροι όπως μπαλκόνια, βεράντες, στοές και κλειστές αυλές, των οποίων η θέση ως εσωτερικών ή εξωτερικών χώρων δεν είναι καθορισμένη επακριβώς. Οι χώροι αυτοί δίνουν στους χρήστες τους την αίσθηση ότι κάθονται έξω, ενώ ταυτόχρονα τους προστατεύουν από τα στοιχεία της φύσης. Είναι επομένως απολύτως προσαρμοσμένοι για τις γεωγραφικές ζώνες με θερμό κλίμα, στις οποίες ταξίδευε ο Le Corbusier. Συνεχίζοντας την περιγραφή των λευκών σπιτιών του Τάρνοβο, που ξεχωρίζει τα μπαλκόνια ως «γοητευτικούς μικρούς χώρους», όπου «οι άνθρωποι κάθονται σε καναπέδες και καπνίζουν ήσυχα»  (Journey to the East, σελ. 62), εκμεταλλευόμενοι την μοναδική ποιότητα ενός χώρου που τους επιτρέπει να είναι μέσα και έξω ταυτόχρονα.

Πέργκολα στο οικογενειακό σπίτι των 

Jeanneret (1913)

La Tourette, εσωτερικό, 1956, των 

Le Corbusier - Ιάνη Ξενάκη

Ο Le Corbusier γράφοντας για τέτοιους χώρους φθάνει στην κορύφωση του λυρισμού του όταν περιγράφει την εσωτερική αρχιτεκτονική του Αγίου Όρους. Ξεκινά από την κύρια αίθουσα του καφέ, η οποία, μας λέει,  

«ανοιγόταν προς τα έξω σε ένα μεγάλο ξύλινο μπαλκόνι, ένα αληθινό παράδειγμα υπόστυλης κατασκευής [...]. Η κληματαριά πάνω στην παλιά πέργκολα [...], όπως τα ζωγραφισμένα καφασωτά καλύμματα πάνω από το χώρο, που ήταν φωτισμένα από κάτω με κρεμαστά φανάρια και κυμάτιζαν στον νυχτερινό αέρα [...] Ο λόφος εκτείνονταν προς τα κάτω, προς τη θάλασσα, και από μιά ψηλή αναρτημένη βεράντα [...] ρίχναμε ένα βλέμμα προς τη θάλασσα, μέσα από την κορνίζα της νευρώδους αρχιτεκτονικής μιας ξύλινης πέργκολας, καλυμμένης εντελώς από μία κληματαριά με τσαμπιά μαύρων και χρυσών σταφυλιών, κρεμασμένα βαριά προς τα κάτω» (Journey to the East, σελ. 179)

Εδώ ο Le Corbusier περιγράφει ένα εξαιρετικά πλούσια δομημένο περιβάλλον, που χαρακτηρίζεται από χώρους εσωτερικούς - εξωτερικούς: Μπαλκόνι, πέργκολα και μια βεράντα. Ο ίδιος δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τέτοιους χώρους πριν από το ταξίδι στην ανατολή. Ωστόσο, μετά την επιστροφή του τον Νοέμβριο του 1911, χώροι στους οποίους το εσωτερικό και το εξωτερικό αλληλοδιεισδύουν με άμεσο τρόπο, αρχίζουν να εμφανίζονται στα σχέδιά του με τη μορφή «καλοκαιρινών δωματίων», στοών και βεραντών, για παράδειγμα στο σπίτι που σχεδίασε για τους γονείς του το 1912-13, στην πρόταση για αναδιαμόρφωση ενός αγροτικού σπιτιού στην Ελβετία το 1912 και στα σχέδια για το σπίτι του Felix Klipstein το 1914-1915. 

Το θέμα του εσωτερικού/εξωτερικού χώρου συνέχισε να τον απασχολεί σε όλη τη σταδιοδρομία του: τα μπαλκόνια στην Πολυκατοικία της Μασσαλίας, μιας μεγάλης κλίμακας πολυκατοικία που χτίστηκε μεταξύ 1945 και 1952, πρόσφεραν στους κατοίκους κάθε διαμερίσματος έναν χώρο ο οποίος είναι ουσιαστικά επέκταση του καθιστικού, στο οποίο μπορούν να πάρουν λίγο αέρα και να θαυμάσουν την υπέροχη θέα.

Σπίτι, εσωτερικό, Τάρνοβο, Βουλγαρία
σκίτσο του  Le Corbusier, 1911

Εσωτερικό διαμερίσματος, Μασσαλία
έργο  Le Corbusier 1946 - 1952

     
Το σκίτσο του Λε Κορμπυζιέ του εσωτερικού ενός σπιτιού στο Τάρνοβο, Βουλγαρία, ίσως παρέχει μια πηγή: αντί για τοίχο απέναντι, υπάρχει μόνον κούφωμα με τζάμια, πέρα από το οποίο, όπως ο ίδιος μας περιγράφει, υπάρχει ένα μπαλκόνι. Το διαμέρισμα στη Μασσαλία έχει την ίδια ακριβώς διαρρύθμιση.

Ο Λε Κορμπυζιέ συχνά πιστώνεται με τη δημιουργία μιας νέας ρευστότητας και συνέχειας μεταξύ εξωτερικού και εσωτερικού χώρου, μέσω της χρήσης δωμάτων - κήπων, μπαλκονιών και ούτω καθεξής. Όμως αυτή η ρευστότητα και συνέχεια δεν ήταν καθόλου κάτι νέο: όπως είδαμε, είναι ένα από τα καθοριστικά χαρακτηριστικά της ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Συνεπώς, θα πρέπει κανείς να ψάξει στα μικρά άσπρα σπίτια της Τουρκίας και των Βαλκανίων, για να βρει μια σημαντική πηγή της κατάργησης των ορίων μεταξύ εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, που ήταν τόσο σημαντική για την αντίληψη της αρχιτεκτονικής μοντερνισμού από τον Le Corbusier. 

Ένας από τους κύριους και πιο συχνά δηλωμένους στόχους του Le Corbusier, ήταν να συμβάλλει για τη συμφιλίωση του ανθρώπου και της φύσης, με τη μεσολάβηση του δομημένου περιβάλλοντος. Εδώ πάλι, το Ταξίδι στην Ανατολή άσκησε σημαντική επιρροή. Στο βιβλίο The Radiant City, έγραψε ότι 

«θα μάθουμε περισσότερα από τους αγρίους, από ανθρώπους που βρίσκονται κοντά στη φύση, τους οποίους οι Ακαδημίες δεν έχουν αγγίξει» (Le Corbusier, The Radiant City, μτφ. Pamela Knight, Eleanor Levieux and Derek Coltman, London, Faber & Faber, 1964, σελ. 33. Πρώτη δημοσίευση ως La Ville Radieuse, Paris, Vincent, Fréal et Cie, 1933)

δηλώνοντας την πεποίθησή του ότι το αλάνθαστο ένστικτο για την ιδανική αρχιτεκτονική μορφή με το οποία πιστώνει τους ανώνυμους, λαϊκούς οικοδόμους, είχε τις ρίζες του στην σύνδεσή τους με το φυσικό περιβάλλον, μια σύνδεση, που αυτός αισθανόταν ότι είχε χαθεί εντελώς στη Δύση. Η ανάδυση της βιομηχανικής πόλης κατά τον 19ο αιώνα, υποστήριξε ο Le Corbusier, είχε δημιουργήσει μια κατάσταση στην οποία ο καθαρός ​​αέρας, το φως του ήλιου και το πράσινο είχαν γίνει απρόσιτα για τους περισσότερους ανθρώπους, δημιουργώντας ένα τεχνητό διαζύγιο μεταξύ του κατασκευασμένου από τον άνθρωπο κόσμου και του βασιλείου της φύσης. Παίρνοντας η ίδια αποστάσεις από τον φυσικό κόσμο, η αρχιτεκτονική έχανε την αυθεντικότητά της, μια αυθεντικότητα που ο Le Corbusier είχε συναντήσει στους προβιομηχανικούς πολιτισμούς του Ταξιδιού στην Ανατολή. Επιπλέον, έκανε μια στενή σύνδεση μεταξύ της συμφιλίωσης ανθρώπου και φύσης στην οποία ήθελε να συνεισφέρει και της αντίληψής του για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική ως μέσου για την καλή υγεία. Για άλλη μια φορά, τον βρίσκουμε να εξυμνεί στους πολιτισμούς που συνάντησε στο Ταξίδι στην Ανατολή, αυτές τις ιδιότητες, που εκείνος ήθελε πολύ να υλοποιούν τα κτήριά του:

«ό,τι έχω δει στο ταξίδι, απομακρύνει από μένα για πάντα όλη την πίστη στην ιδιοφυία των νέων φυλών, και εναποθέτω τις ελπίδες μου σε εκείνους οι οποίοι, έχοντας ξεκινήσει από την αρχή, είναι ήδη σε προχωρημένο στάδιο και έχουν γνώση πολλών. [...] Η κάθαρση είναι μια ζωτική ανάγκη, και καθώς αποφεύγουμε τον θάνατο απλώς εξ αιτίας της επιθυμίας να ζούμε, θα επανέλθουμε - ναι, στο υγιές που ανήκει σε αυτή την εποχή, σ' ένα υγιές κατάλληλο για επείγοντα καθήκοντά μας, και στη συνέχεια, από εκεί, στην ομορφιά».  (Journey to the East, σελ. 171)

Τα πιο εμφανή αποτελέσματα της εμμονής του Le Corbusier με το υγιές είναι οι διαδρομές για τρέξιμο, οι πισίνες και οι ηλιόλουστες βεράντες στα κτίρια και στα έργα του, τα οποία παρέχουν χώρους ανοικτούς στα στοιχεία της φύσης και ως εκ τούτου, ενθαρρύνουν την επανασύνδεση με το φυσικό περιβάλλον, και επίσης  προβάλλουν την αξία της άσκησης. Τέτοιες εγκαταστάσεις για άθληση βρίσκονται στα κτιριακά έργα του σε δώματα σπιτιών ή βεράντες, δηλαδή στους εσωτερικούς/εξωτερικούς χώρους που αναφέρθηκαν, τα οποία ο Le Corbusier χρησιμοποιούσε ως τρόπο για να ενθαρρύνει τους πελάτες του να επιδιώκουν την καλή υγεία. Επιπλέον, δημιούργησε σ' αυτά ένα ιδανικό όραμα της φύσης, παρέχοντας πρόσβαση στις πιο φιλικές πλευρές της, όπως η ηλιοφάνεια, ο καθαρός αέρας και η θέα του πρασίνου, ενώ παρέχει προστασία από τα ακραία καιρικά φαινόμενα.

Σπίτι, Boreci (18ου αι.), Ευρ. Τουρκία

Ville Savoye, Le Corbusier 1926

  
Αυτή η προσέγγιση της φύσης είναι αναμφίβολα εξιδανικευμένη - ο Le Corbusier ενσωμάτωσε αυτές τις πλευρές της φύσης που είναι εύκολα ελέγξιμες στα σχέδιά του, με έναν τρόπο που υπονοεί ότι ο φυσικός κόσμος έχει ένα ρόλο να διαδραματίσει στην εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών. Ωστόσο, άν το δούμε απο άλλη οπτική γωνία, η προσέγγιση φαίνεται πρακτική, καθώς φέρνει φυσικά στοιχεία στα σπίτια των ανθρώπων με εύχρηστο τρόπο. Ποιό κτίριο άλλωστε, θα μπορούσε να ενσωματώνει όλο το φάσμα του φυσικού κόσμου και παρόλα αυτά να εξακολουθεί να επιτελεί τη λειτουργία του, για την οποία είναι προορισμένο, δηλαδή να είναι, σε κάποιο βαθμό, ένα καταφύγιο;
Το όλο ζήτημα προκαλεί συγκρίσεις με την προσέγγιση του Le Corbusier σε αυτό που αποκάλεσε «η Ανατολή». Η Δυτική επαφή με τις χώρες της Ανατολής συχνά έχει γίνει αντικείμενο θεωρητικής επεξεργασίας (η πιο διάσημη είναι από τον Edward Said), ως προσδιορισμένη από ένα όραμα που μετατρέπει τις χώρες αυτές σε κάτι εξωτικό, που φιλτράρει την Ανατολή μέσω φαντασιώσεων του επισκέπτη που προ-υπάρχουν.

(Said, Edward -  Orientalism - London, Routledge and Kegan Paul, 1978) - pdf

Σε ποιο βαθμό υπέπεσε ο νεαρός Le Corbusier σ' αυτή την τάση, στις αντιδράσεις του απέναντι σε μη Δυτικούς πολιτισμούς, τόσο στο Ταξίδι του στην Ανατολή όσο και στη συνέχεια; Τα περιστασιακά εδάφια purple prose προδίδουν ισχυρό όραμα εξιδανίκευσης : Στη Radiant City, για παράδειγμα, αρχίζει μια πτήση λυρισμού με το θέμα της «ville Arabe», με μια εικόνα δύο γυναικών σε μια βεράντα με θέα το Αλγέρι:

«...ω πως εμπνέει η εικόνα! Άραβες, δεν υπάρχουν λαοί, αλλά εσείς που προσεύχεστε καθημερινά στις υπέροχες ώρες του δύσης του ηλίου; [...] Η Casbah δεν είναι άλλο από μια τεράστια σκάλα, μια υψηλή στοά, όπου έρχονται χιλιάδες κάθε βράδυ, για να προσκυνήσουν τη φύση».
(The Radiant City, σελ. 230-33)

Ο Le Corbusier πιστώνει μια ολόκληρη φυλή με τη δική του λατρεία για τον φυσικό κόσμο, χωρίς να στηρίζεται σε κανένα ισχυρότερο στοιχείο παρά μόνον σε μια κάρτ-ποστάλ που πήρε στο Αλγέρι. Είναι σαφής περίπτωση μιας προ-υπάρχουσας αντίληψης για έναν πολιτισμό, που χρωματίζει την εντύπωση κάποιου γι' αυτόν. 
Ωστόσο, παρόλη την εξιδανίκευση των μη Δυτικών ή «πρωτόγονων» πολιτισμών, ο Le Corbusier βρήκε στην Ανατολή έναν συμβολικό πλούτο και ένα πνευματικό νόημα που αυτός αισθανόταν ότι είχε χαθεί εντελώς στη Δύση. Για παράδειγμα, στο Ταξίδι στην Ανατολή γράφει για το υψηλότερο από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους ότι

«...τόσο μακριά έξω στη θάλασσα, τόσο ψηλά στον ουρανό, και στο δρόμο προς την Ιερουσαλήμ, έχουμε πραγματικά φθάσει σ' ένα καταφύγιο, τόσο τελικό όσο οι τελευταίες νότες μιας σύγχρονης μουσικής συμφωνίας. Η Ορθόδοξη πίστη, ένα θερμοκήπιο που θερμαίνεται με μυστικισμό, μεταφέρει τους πιστούς στη μακαριότητα».  (Journey to the East, σελ. 189)

Βαθειά καχύποπτος απέναντι στη Δυτική οργανωμένη θρησκεία, ο Le Corbusier αναζήτησε εναλλακτικούς τρόπους να βρεθεί νόημα στη σύγχρονη ζωή. Γι' αυτόν, η αρχιτεκτονική ήταν μια πνευματική επιστήμη, μια υψηλή κλήση που απαιτούσε μια αίσθηση του ιερού. Εμπνευσμένος από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους έγραψε, 

«...ένιωσα πολύ έντονα ότι το μοναδικό και ευγενές έργο του αρχιτέκτονα είναι ν' ανοίγει την ψυχή σε ποιητική σφαίρες, χρήσιμοποιώντας τα υλικά με ακεραιότητα, ώστε να γίνουν χρήσιμα. Να παρέχει στη Μητέρα του Θεού ένα σπίτι από πέτρα προστατευμένο από παλιά παραπτώματα και να οργανώσει τους όγκους αυτού του ιερού με τέτοιο τρόπο, ώστε ένα πνεύμα να εκπορεύεται από αυτό... - τι θεϊκή αποστολή για τους παλιούς οικοδόμους!»  (Journey to the East, σελ.193)

Ο χώρος ο ίδιος, λοιπόν, θα μπορούσε να είναι ιερός, ή σύμφωνα με τη φράση του Λε Κορμπυζιέ, «άρρητος», αλλά μόνο αν ήταν το σωστό είδος χώρου, που δημιουργήθηκε με σωστό πνεύμα. Μέσω καθαρών μορφών, απερίσπαστων από περιττό διάκοσμο, και σε στενή σχέση με τη φύση που ενθάρρυνε τη σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία, θα μπορούσε να γεννηθεί ένα νέο είδος αρχιτεκτονικής, ικανό να ανακαλύπτει εκ νέου το αρχικό ιερό της νόημα, όπως διατηρήθηκε στην ανώνυμη τοπική αρχιτεκτονική. Ωστόσο, δεν λείπουν τα προβληματικά από αυτήν την αντίληψη της σχέσης ανάμεσα στην αρχιτεκτονική και το ιερό. Μπορεί κανείς να επανεπενδύσει συμβολική σημασία στα κτίρια μιας κοινωνίας, η οποία έχει χάσει τη συμβολική λειτουργία της σκέψης; Μπορεί μια τέτοια εφαρμογή μοτίβων και προτύπων από άλλους πολιτισμούς, στην προσπάθεια να αναζωογονήσουμε τον δικό μας πολιτισμό, να έχει ως αποτέλεσμα μια πραγματικά αυθεντική εμπειρία του ιερού; Τα συστήματα αξιών και κοσμοθεωριών του 20ού αιώνα στη Δυτική Ευρώπη είχαν τόσο ελάχιστα κοινά με εκείνα στα οποία στηριζόταν, ας πούμε, ένα νεκροταφείο χωριού στην Τουρκία ή τα μοναστήρια του Αγίου Όρους, ώστε η προσπάθεια του Λε Κορμπυζιέ να επικαλεσθεί μια αίσθηση του ιερού με αναφορά σε τέτοιες παραδόσεις, στηρίζεται σε σαθρά θεμέλια.
Παρόλο που η αγνότητα και η ομορφιά των παραδοσιακών, ανώνυμων κτισμάτων τον βοήθησε να δημιουργήσει τη νέα αισθητική της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, και παρόλο που ο ίδιος εμπνεύσθηκε από αυτά για να απευθύνει έκκληση για συμφιλίωση με τη φύση στο δικό του πολιτισμό, οι προσπάθειες του Le Corbusier να εμποτίσει το δικό του έργο με μια νέα, εκκοκοσμικευμένη αίσθηση του ιερού, με βάση τις εντυπώσεις του από μη Δυτικούς πολιτισμούς, φέρνει στο προσκήνιο μερικά δύσκολα ερωτήματα, που εξακολουθούν να έχουν σημασία στο δικό μας σύγχρονο πλαίσιο.

[από τη μελέτη: Vernacular architecture, nature and the sacred: Le Corbusier and the influence of the ‘Journey to the east’ -  της © Emma Dummett (University of Edinburgh)]
    
Σχετική είναι και η υπό δημοσίευση εκτενής μελέτη της Emma Dummett: "Green space and cosmic order: Le Corbusier’s understanding of nature"  (PhD Thesis, University of Edinburgh, 2007, restricted due to forthcoming book publication), με εκτενή εικονογράφηση

 

       Mε εκτενή βιογραφικά - εργογραφικά στοιχεία και πλούσιο φωτογραφικό υλικό για το έργο και τη ζωή του Le Corbusier

Le Corbusier | The Father of “International Style” - στον ιστότοπο  Black Watch  - Bold / Irrelevant/ Preppy
     
Le Corbusier, Orientalism, Colonialism - της Zeynep Çelik
      
Η διαδρομή του Ταξιδιού στην Ανατολή: Pellegrino di cemento Le Voyage d'Orient a 100 anni da Le Corbusier
    
Το κλασικό έργο του Bernard Rudofsky -  Architecture  without  Architects - pdf