Διαφθείρει η ελεύθερη αγορά τον ηθικό χαρακτήρα;

 του Μάϊκλ Γουόλτσερ 

 

από τις Templeton Conversations: Does the free market corrode moral character

(pdf - ολόκληρη η συζήτηση)  -  the reply of Michael Walzer: Of course it does (pdf) 

 © The Templeton Foundation 

 

Κίνημα Occupy Wall Street, 2011, N.Υ. 

- © Bloomberg / Haaretz

Φυσικά τον διαφθείρει. Ο ανταγωνισμός στην αγορά θέτει τους ανθρώπους κάτω από μεγάλη πίεση να παραβιάσουν τους συνήθεις κανόνες αξιοπρεπούς συμπεριφοράς και στη συνέχεια να παρουσιάσουν εύλογες αιτιολογίες γι' αυτή την πράξη. Αυτές οι εκλογικεύσεις - η χωρίς τέλος αυτοεξαπάτηση, αναγκαία για να «γίνει η δουλειά» αλλά να εξακολουθήσουν να αισθάνονται καλά γι'  αυτό - διαβρώνουν τον ηθικό χαρακτήρα.  
Ωστόσο, αυτό δεν είναι από μόνο του επιχείρημα κατά της ελεύθερης αγοράς. Άς σκεφθούμε επίσης τους τρόπους με τους οποίους και η δημοκρατική πολιτική διαβρώνει τον ηθικό χαρακτήρα. Ο ανταγωνισμός για την πολιτική εξουσία θέτει τους ανθρώπους κάτω από μεγάλη πίεση - να ισχυρίζονται κραυγαλέα ψέματα σε δημόσιες συναντήσεις, να δίνουν υποσχέσεις που δεν μπορούν να κρατήσουν, να παίρνουν χρήματα από σκοτεινούς χαρακτήρες, να συμβιβάζονται σε θέματα αρχών, στα οποία δεν χωρεί συμβιβασμός. Όλα αυτά θα πρέπει με κάποιο τρόπο να τα υπερασπισθούν, και σ' αυτή την άμυνα δεν επιβιώνει ο ηθικός χαρακτήρας - τουλάχιστον δεν σώζεται ακέραιος. Αλλά αυτά τα προφανή ελαττώματα δεν συγκροτούν επιχείρημα εναντίον της δημοκρατίας.

Michael Walzer

Η αλήθεια είναι, ότι ο οικονομικός και πολιτικός ανταγωνισμός παράγει επίσης σχέδια συνεργασίας πολλών διαφορετικών ειδών - συμπράξεις, εταιρείες, κόμματα, συνδικάτα. Μέσα σε αυτά τα σχέδια αναπτύσσονται και ενισχύονται η συμπάθεια, ο αμοιβαίος σεβασμός, η φιλία και η αλληλεγγύη. Οι άνθρωποι μαθαίνουν το δούναι και λαβείν της συλλογικής διαβούλευσης. Διακυβεύουν θέσεις, αναλαμβάνουν κινδύνους, σφυρηλατούν συμμαχίες. Όλες αυτές οι διαδικασίες οικοδομούν τον χαρακτήρα. Αλλά επειδή το διακύβευμα είναι τόσο υψηλό, οι συμμετέχοντες σ' αυτές τις δραστηριότητες μαθαίνουν επίσης, να παρακολουθούν με καχυποψία ο ένας τον άλλο, να κρύβουν τα σχέδιά τους, να προδίνουν τους φίλους τους, και - τα υπόλοιπα τα γνωρίζουμε, από το Watergate έως την Enron. Γίνονται «χαρακτήρες» σε γνωστές ιστορίες εταιρικής διαφθοράς, πολιτικών σκανδάλων, εξαπάτησης μετόχων και εξαπάτησης ψηφοφόρων. Προσοχή στον πελάτη! Προσοχή ο ψηφοφόρος! 

Υπάρχει τρόπος να γίνει ο πολιτικός και ο οικονομικός ανταγωνισμός ασφαλής για ηθικούς άνδρες και γυναίκες; Είναι βέβαιο ότι δεν μπορεί να γίνει εντελώς ασφαλής. Οι ελεύθερες αγορές και οι ελεύθερες εκλογές είναι εγγενώς επικίνδυνες για όλους όσοι συμμετέχουν, όχι μόνον επειδή οι ​​λάθος άνθρωποι, λάθος προϊόντα και λάθος πολιτικές μπορούν να κερδίσουν, αλλά και επειδή το κόστος της νίκης για τους σωστούς ανθρώπους, τα σωστά προϊόντα και τις σωστές πολιτικές, μπορεί να είναι υπερβολικά υψηλό. Ωστόσο, δεν αντιμετωπίζουμε τους κινδύνους εξαιτίας των αγορών και εξαιτίας των εκλογών με τον ίδιο τρόπο. Δουλεύουμε σκληρά για να θέσουμε όρια στον πολιτικό ανταγωνισμό και για ν' ανοίξουμε την πολιτική στη συμμετοχή των λιγότερο ή περισσότερο ηθικών ανθρώπων. Στις ημέρες  μας, οι πολιτικοί δεν είναι αναγνωρισμένοι ως τα πιό ηθικά υποδείγματα, εν μέρει επειδή βρίσκονται τόσο πολύ στο μάτι των μέσων ενημέρωσης, και κάθε αμαρτία, κάθε σφάλμα, μεταδίδεται στον κόσμο.

Παρ' όλα αυτά, οι συνταγματικές δημοκρατίες έχουν κατορθώσει να σταματήσουν τις χειρότερες μορφές της πολιτικής διαφθοράς. Έχουμε απαλλαγεί από τις ιδιοτροπίες των τυράννων, από την  αλαζονεία των αριστοκρατών, από την καταπίεση, από τις αυθαίρετες συλλήψεις, από τη λογοκρισία, από τα διορισμένα δικαστήρια και τις δίκες - θεάματα. Δεν έχουμε απαλλαγεί εντελώς, ώστε να μην χρειάζεται επαγρύπνηση για να υπερασπιστούμε την ελευθερία μας, αλλά αρκετά ώστε να οργανώσουμε την άμυνά μας. Οι πολιτικοί που ψεύδονται πολύ συχνά ή παραβιάζουν πάρα πολλές υποσχέσεις, τείνουν να χάνουν τις εκλογές. Όχι, οι χειρότερες καταστροφές της δημόσιας ζωής μας δεν έρχονται από την πολιτική, αλλά από την οικονομία, και έρχονται επειδή δεν έχουμε παρόμοια συνταγματικά όρια στη συμπεριφορά της αγοράς.

Ίσως το πιο σημαντικό επίτευγμα της συνταγματικής δημοκρατίας είναι ότι κρατά την απελπισία έξω από την πολιτική. Απώλεια της εξουσίας δεν σημαίνει να οδηγείσαι στο εκτελεστικό απόσπασμα. Οι υποστηρικτές των ηττημένων δεν γίνονται σκλάβοι, ούτε εξορίζονται. Tο διακύβευμα στον αγώνα για την εξουσία βρίσκεται χαμηλότερα απ' όσο βρισκόταν στο παρελθόν, γεγονός που βελτιώνει σημαντικά τις δυνατότητες και επιλογές για ηθική συμπεριφορά. Υποτίθεται  ότι το σύγχρονο κράτος πρόνοιας κάνει το ίδιο πράγμα για την οικονομία: Θέτει «συνταγματικά» όρια στην αγορά, με τον καθορισμό ορίων για το τι μπορεί να χαθεί. 
Αλλά στην πραγματικότητα, τουλάχιστον στις Ηνωμένες Πολιτείες, δεν έχουμε προχωρήσει πολύ στον δρόμο της συνταγματικοποιημένης αγοράς. Για πάρα πολλούς ανθρώπους, η μάχη του ανταγωνισμού είναι πολύ κοντά στην απελπισία. Αυτό που τίθεται σε κίνδυνο είναι η επιβίωση της οικογένειας, η υγειονομική περίθαλψη για τα παιδιά, η αξιοπρεπής εκπαίδευση, η αξιοπρέπεια στα γηρατειά. Και κίνδυνοι όπως αυτοί, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια στην ηθική. Οι αξιοπρεπείς άνθρωποι θα πράξουν με αξιοπρέπεια, και οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αξιοπρεπείς όταν μπορούν να είναι. Παρόλα αυτά, οι επιδράσεις του αγώνα είναι σταθερά διαβρωτικές.

Ένα άλλο επίτευγμα της συνταγματικότητας ήταν να θέσει όρια στην πολιτική εξουσία των πιό ισχυρών ανδρών και γυναικών. Πρέπει να συμβιώνουν με αντισταθμιστικές δυνάμεις, με κόμματα και κινήματα της αντιπολίτευσης, με περιοδικές εκλογές, μια έναν ελεύθερο και μερικές φορές επικριτικό Τύπο. Tο πρωταρχικό σημείο αυτών των περιορισμών είναι να ελαχιστοποιηθεί η βλάβη που οι ήδη διαβρωμένοι χαρακτήρες μπορούν να προκαλέσουν. Αλλά μερικοί από τους πολιτικούς μας εσωτερικεύουν πραγματικά τους περιορισμούς, και αυτό είναι μια σημαντική διαδικασία για την οικοδόμηση του χαρακτήρα.

Η συνταγματοποίηση της αγοράς θα όριζε παρεμφερή όρια στην οικονομική δύναμη των πλουσιότερων ανδρών και γυναικών. Αλλά και πάλι, προφανώς, δεν θα έχουμε κάτι σαν ένα σύνταγμα της αγοράς. Οι περιορισμοί στην οικονομική εξουσία είναι πολύ αδύναμοι. Η αντισταθμιστική δύναμη των εργατικών συνδικάτων έχει μειωθεί σημαντικά. Το φορολογικό σύστημα γίνεται όλο και πιο αντιδραστικό. Η ρύθμιση των τραπεζικών, επενδυτικών, τιμολογιακών πολιτικών και των συνταξιοδοτικών ταμείων είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η αλαζονεία της οικονομικής ελίτ, αυτές τις τελευταίες δεκαετίες, υπήρξε εκπληκτική. Και αυτό πηγάζει από μια ξεκάθαρη άποψη, ότι επιτρέπεται να κάνουν ό,τι θέλουν. Αυτό το είδος της εξουσίας, όπως ο Λόρδος Acton έγραφε χρόνια πριν, διαφθείρει βαθειά [«Power tends to corrupt, and absolute power corrupts absolutely. Great men are almost always bad men»]. 
Η διαφθορά εκτείνεται στην πολιτική, όπου η επίδραση του χρήματος, που κερδίζεται χωρίς περιορισμό σε μιαν ανεξέλεγκτη αγορά, υπονομεύει το πολιτικό σύστημα. Χρειάζονται τα χρήματα, ας πούμε για να διεξαχθεί μια πολιτική εκστρατεία (για έναν καλό υποψήφιο ή έναν καλό σκοπό), και εδώ βρίσκεται κάποιος - ένας τραπεζίτης, ένας εταιρικός γίγαντας - ο οποίος έχει πολλά χρήματα και τα προσφέρει σε κάποια τιμή, για τις πολιτικές ή τη νομοθεσία που θα βελτιώσει τη θέση του στην αγορά. Η άλλη πλευρά παίρνει τα χρήματα, όσο πιό πολλά μπορεί να πάρει. Ποιός χαρακτήρας θα αντισταθεί στη διαφθορά τώρα; 
Κάποιοι θα υποστηρίξουν: Δεν είναι αυτός ένας τρόπος για να δοκιμάζεται ο χαρακτήρας; Αν η συνταγματοποίηση της αγοράς περιορίζει την εξουσία του πλούτου και το κράτος πρόνοιας μειώνει το φόβο της φτώχειας, δεν κάνουμε αρετή υπερβολικά εύκολη; Ευκολότερη ίσως, αλλά ποτέ δεν είναι πολύ εύκολη. Άς δούμε και πάλι την πολιτική αναλογία: Κάνουμε την αρετή υπερβολικά εύκολη, όταν αρνούμαστε στους Προέδρους την τυραννική εξουσία και όταν προστατεύουμε τους αδύναμους από την δικαστική δίωξη; Οι διαβρωτικές πιέσεις του εκλογικού ανταγωνισμού δεν εξαφανίζονται. Έχουμε θέσει όρια σ' αυτές τις πιέσεις, λαμβάνοντας υπόψη την ανθρώπινη αδυναμία. Και αν πρέπει να το κάνουμε για ό,τι αφορά τις κυβερνήσεις, πρέπει σίγουρα να το κάνουμε για ό,τι αφορά τις αγορές.

O Michael Walzer, ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνικής Επιστήμης του Institute for Advanced Study, Πρίνστον, New Jersey, είναι συγγραφέας, συντάκτης του περιοδικού New Republic, συν-εκδότης του Dissent.

Μαζί με τους  Michael Sandel, Alasdair MacIntyre, Charles Taylor και άλλους, υποστηρίζει την πολιτική θεωρία του κοινοτισμού (Communitarianism). Κατά τη γνώμη του, η πολιτική θεωρία πρέπει να θεμελιώνεται στις παραδόσεις και τον πολιτισμό μιας συγκεκριμένης κοινωνίας και όχι σε αυτά που αποκαλεί ακραίες και γενικευτικές «αφαιρέσεις της πολιτικής φιλοσοφίας». Αρνείται ότι υπάρχει μια μοναδική αρχή δικαιοσύνης και υποστηρίζει ότι είναι αναγκαία η ισχύς πολλών και διαφορετικών αρχών δικαιοσύνης, οι οποίες εφαρμόζονται στις διάφορες σφαίρες της κοινωνικής ζωής με τη μορφή της «σύνθετης ισότητας». Σε κάθε μία από τις σφαίρες αυτές (π.χ., οικονομία, πολιτική, ψυχαγωγία, οικογένεια, θρησκεία) αντιστοιχεί ένα καθορισμένο αγαθό (π.χ., το χρήμα, η εξορία, κλπ.). Κάθε αρχή δικαιοσύνης διατυπώνεται σε σχέση με τη φύση του αγαθού που διανέμεται: Την ανάγκη για την υγεία, την αξία για την εκπαίδευση. Μέτρο της ισότητας δεν είναι κάποιο υλικό ή ηθικό αγαθό. Η εξισωτική δικαιοσύνη απαιτεί, κάθε αγαθό να διανέμεται σύμφωνα με το κοινωνικό του νόημα και κανένα αγαθό (από το χρήμα μέχρι την πολιτική δύναμη) δεν πρέπει να κυριαρχεί ή να διαταράσσει την διανομή αγαθών σε άλλες «σφαίρες δικαιοσύνης».
Μια κοινωνία είναι δίκαιη όταν εκείνοι οι οποίοι κυριαρχούν σε κάποια από τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής δεν μπορούν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στη γειτονική σφαίρα για να αποκτήσουν το αγαθό της. Έτσι παραδείγματος χάριν, όσοι κυριαρχούν στην αγορά δεν πρέπει να ταυτίζονται με εκείνους που ελέγχουν την πολιτική.
Ο Γουόλτσερ αρνείται κάθε ιδέα ανατροπής της κοινωνίας με τη βία και, ως οπαδός ενός δημοκρατικού και αποκεντρωτικού σοσιαλισμού, θεωρεί ότι θεμελιώδες πρόβλημα της δημοκρατίας είναι ο τρόπος ανακατανομής των αγαθών.

Βιβλία του Μ. Γουόλτσερ στα Ελληνικά και εκτενέστερο βιογραφικό

 

«Για την κοινωνική ανισότητα φταίνε ο Φιλελεύθεροι» - Michael Walzer tells Haaretz: Blame the liberals for social inequality - συνέντευξη στην Ισραηλινή εφημερίδα Haaretz (15 Αυγούστου 2013):
 
«Οι ΗΠΑ [...] είναι μια δημοκρατία που έχει αυτή τη αυτή τη στιγμή πολύ ισχυρές πλουτοκρατικές, ολιγαρχικές τάσεις, στις οποίες πρέπει να αντισταθούμε. Ένας από τους γρίφους της Αμερικανικής ζωής σήμερα - ίσως και της ζωής στο Ισραήλ - είναι ότι υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμός ανθρώπων σε μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, αλλά και άνθρωποι οι οποίοι θα είναι ίσως σε μεγάλες οικονομικές δυσκολίες σύντομα επειδή η κατάστασή τους είναι επισφαλής, ωστόσο δεν σχηματίζουν μια πολιτική δύναμη για να αλλάξουν την πολιτική της νεοφιλελεύθερης, και θα μπορούσε να πει κανείς, πλουτοκρατικής, κυβέρνησης. Γιατί αυτό συμβαίνει, δεν είμαι βέβαιος. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 50 % του πληθυσμού δεν συμμετέχει στις εκλογές και σ' αυτό το 50 % περιλαμβάνονται οι άνθρωποι εκείνοι που βρίσκονται στην πιό προβληματική οικονομική κατάσταση... 
...Η ανωμαλία της σημερινής Αμερικανικής ζωής είναι ότι είχαμε πολύ μεγάλες αλλαγές που επέφεραν τα κοινωνικά κινήματα στους τομείς της φυλετικής ισότητας και της ισότητας των φύλων. Ήταν πολύ επιτυχή κοινωνικά κινήματα: Το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, το φεμινιστικό κίνημα, το κίνημα για τα  δικαιώματα των gay [...] έχουν επιτύχει, την ίδια στιγμή που η ανισότητα όλο και μεγαλώνει...
...Ο καπιταλισμός προφανώς μπορεί πιο εύκολα να προσαρμοστεί στην αποδοχή των μαύρων, των γυναικών και των ομοφυλόφιλων [...] παρά στην αποδοχή πραγματικά ισχυρών ηγετών της εργασίας... 
...Οι πολιτικές των ιδιαίτερων ταυτοτήτων έχουν υπηρετήσει ορισμένους σημαντικούς, ανθρωπιστικούς σκοπούς. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι καλύτερες με το να είναι πιο ανοικτές στους μαύρους, τις γυναίκες και τους gay. Αλλά οι ηγέτες αυτών των κινημάτων δεν έχουν δώσει προσοχή στα φτωχότερα μέλη των δικών τους ομάδων, πόσο μάλλον στο γενικό ζήτημα της ανισότητας στις Ηνωμένες Πολιτείες...»


 Dissent Magazine  - το περιοδικό με συνεκδότη τον Michael Walzer