«Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι - όχι όμως και οι δυό μαζί». Ο Τζώρτζ Στάινερ και οι δύο μεγάλοι Ρώσοι συγγραφείς

του Φρεντ Σάντερς

 

© The Scriptorium Daily, 4.4.2008: Fred Sanders, Tolstoy or Dostoevsky, But Not Both

   

O George Steiner δημοσίευσε το 1959 ένα βιβλίο με τίτλο Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι: Ένα δοκίμιο Παλαιάς Κριτικής [→ η ελληνική έκδοση]. Είναι το πρώτο βιβλίο που δημοσίευσε, όμως όπως όλα τα βιβλία του Στάινερ ασχολείται με πολλά πράγματα και φωτίζει ένα ευρύ πεδίο. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα βιβλία του Στάινερ, διάβασα μόνο τα τμήματα που μπορούσα να καταλάβω, παρακάμπτοντας κάποιες ενότητες, όπου έλεγε ενδιαφέροντα πράγματα αλλά για βιβλία που ποτέ δεν είχα διαβάσει ούτε γνώριζα την ύπαρξή τους. Είναι δύσκολο βιβλίο, όμως αξίζει τον κόπο. Ο Στάινερ ποτέ δεν ασχολήθηκε με την κριτική απλά και μόνο για να τυπώνονται βιβλία του ή για να προωθήσει την καριέρα. «Η λογοτεχνική κριτική», λέει στην πρώτη σελίδα του βιβλίου, «πρέπει να γεννιέται μέσα από μια υποχρέωση που τη δημιουργεί η αγάπη». Γράφει για βιβλία που έχουν αιχμαλωτίσει τη φαντασία του και τον έχουν αλλάξει. «Για να δανειστώ μια εικόνα από έναν άλλο τομέα της τέχνης: αυτός που έχει καταλάβει πραγματικά έναν πίνακα ζωγραφικής του Σεζάν, μετά από αυτή την εμπειρία θα βλέπει πάντα ένα μήλο ή μια καρέκλα με τρόπο που δεν τα έχει ξαναδεί. Τα μεγάλα έργα τέχνης περνούν από μέσα μας σαν άνεμοι της καταιγίδας, ανοίγουν τις πόρτες της αντίληψης, ασκούν με τις δικές τους δυνάμεις πίεση πάνω στην αρχιτεκτονική των πεποιθήσεών μας και την αλλάζουν. Προσπαθούμε μετά να καταγράψουμε τις επιπτώσεις τους, να σταθεροποιήσουμε το κλονισμένο οικοδόμημά μας στην νέα τάξη του».

Τολστογιέφσκυ

Στο βιβλίο Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι, ο Στάινερ γράφει από αγάπη γι' αυτούς τους δύο μεγάλους Ρώσους μυθιστοριογράφους, αλλά αφετηρία του είναι η παρατήρηση ότι οι δύο συγγραφείς είναι ριζικά αντίθετοι μεταξύ τους σε όλα τα θέματα που «μετράνε» πολύ. Ο Στάινερ πιστεύει ότι οι δύο συγγραφείς μπορούν να γίνουν καλύτερα κατανοητοί, άν ο αναγνώστης τους αντιπαραβάλλει, άν τους βάλει να κάνουν έναν φανταστικό διάλογο μεταξύ τους, και το βιβλίο είναι μια μακρά και στοχαστική άσκηση ανάγνωσης των Τολστόι και Ντοστογιέφσκι σε αντιπαραβολή μεταξύ τους. Όπως ήδη είπα, υπάρχουν μεγάλα αποσπάσματα του βιβλίου που θα τα αφήσω στην άκρη μέχρι να καταφέρω να διαβάσω τα πρωτότυπα έργα που αναλύσει ο Στάινερ - όχι μόνον έργα των Τολστογιέφσκι και των άλλων μεγάλων ρωσικών «εξαγωγών λογοτεχνίας», αλλά και από τις λοιπές λογοτεχνίες του δυτικού κόσμου. Ο Στάινερ τοποθετεί τα θέματά του στο ευρύτερο δυνατό πλαίσιο, και τελικά ερμηνεύει τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι κάνοντας αναφορά στον Όμηρο και τον Σαίξπηρ! Όμως έχω παρατηρήσει το ίδιο πράγμα που παρατηρεί ο Στάινερ, ότι υπάρχει θεμελιώδης αντίθεση μεταξύ αυτών των δύο μεγάλων Ρώσων μυθιστοριογράφων. 
Στην πραγματικότητα, πιστεύω εδώ και καιρό ότι ότι υπάρχουν βασικά δύο είδη ανθρώπων στον κόσμο: Τολστοικοι και Ντοστογιεφσκικοί. Όμως ο Στάινερ το λέει καλύτερα και λέει περισσότερα: 
Παραθέτει τη γνώμη του Ρώσου φιλόσοφου Μπερντιάεφ: «Μπορεί κανείς να διακρίνει δύο βασικά χαρακτηριστικά, δύο τύπους ανθρώπινων ψυχών: ο ένας τύπος κλίνει προς το πνεύμα του Τολστόι, ο άλλος προς το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι». Ο Στάινερ συμφωνεί:  «Η εμπειρία τον δικαιώνει. Ο αναγνώστης μπορεί να τους θεωρήσει ως τους δύο μεγαλύτερους τεχνίτες της μυθοπλασίας - μπορεί δηλαδή να βρει στα μυθιστορήματα αυτών των δύο συγγραφέων, την πιο περιεκτική και στοχαστική εικόνα της καθημερινής ζωής. Όμως άν πιεσθεί πολύ, ο αναγνώστης θα επιλέξει τον ένα από τους δύο. Αν σας πεί ποιον προτιμά και γιατί, νομίζω πως θα έχετε διεισδύσει μέσα στη δική του φύση. Η επιλογή μεταξύ του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι προαναγγέλλει αυτό που οι υπαρξιστές θα αποκαλούσαν un engagement, δέσμευση: δεσμεύει τη φαντασία στη μια ή στην άλλη από δύο ριζικά αντίθετες ερμηνείες της μοίρας του ανθρώπου, του ιστορικού του μέλλοντος και του μυστηρίου του Θεού».
Δύσκολο να αποδοθεί περιληπτικά και σύντομα η εκτεταμένη ανάλυση του Στάινερ. Όμως το συμπέρασμά του είναι το εξής:    

Έτσι, ακόμη και μετά το θάνατό τους, οι δύο πεζογράφοι συνέχισαν να βρίσκονται σε αντιπαράθεση. Ο Τολστόι είναι ο κυριότερος κληρονόμος των παραδόσεων της επικής λογοτεχνίας, ο Ντοστογιέφσκι ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές της δραματικής λογοτεχνίας μετά τον Σαίκσπηρ. Ο Τολστόι είναι το μυαλό το ποτισμένο και μεθυσμένο με τον ορθό λόγο και με την πραγματικότητα. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ο καταφρονητής του ορθολογισμού, ο μεγάλος εραστής του παραδόξου. Ο Τολστόι είναι ο ποιητής της γης, της αγροτικής ζωής και της ποιμενικής ψυχικής διάθεσης. Ο Ντοστογιέφσκι είναι ο κατεξοχήν άνθρωπος της πόλης, ο δάσκαλος-οικοδόμος της σύγχρονης μητρόπολης μέσα στην επικράτεια της γλώσσας. Ο Τολστόι διψά για την αλήθεια και αναζητώντας την μανιωδώς καταστρέφει τον εαυτό του και όσους βρίσκονται γύρω του. Ο Ντοστογιέφσκι, επιλέγει να είναι εναντίον της  αλήθειας για να μη είναι εναντίον του Χριστού, βλέπει καχύποπτα κάθε ολική κατανόηση και τοποθετείται από την πλευρά του μυστηρίου. Ο Τολστόι «πορεύεται την κάθε στιγμή», σύμφωνα με τη φράση του Κόουλριτζ (Samuel Taylor Coleridge), «στον υψηλό δρόμο της ζωής». Ο Ντοστογιέφσκι προχωρά μέσα στο λαβύρινθο του αφύσικου, στα υπόγεια και στα τέλματα της ψυχής. Ο Τολστόι, σαν Κολοσσός που διασχίζει τη γη πατώντας γερά πάνω της, αναζητά την πραγματικότητα, την υλική υπόσταση, την αισθητή ολότητα της συγκεκριμένης εμπειρίας. Ο Ντοστογιέφσκι είναι πάντα στα όρια του παραισθητικού, του φασματικού, πάντα επιρρεπής σε δαιμονικές διεισδύσεις, μέσα σε ό,τι αποδεικνύεται εν τέλει ίσως ένας απλός ιστός ονείρων. Ο Τολστόι είναι η ενσάρκωση της υγείας και της Ολύμπιας ζωτικότητας. Ο Ντοστογιέφσκι είναι άθροισμα ενεργειών φορτισμένων με αρρώστεια και κτητικότητα. Ο Τολστόι είδε τα πεπρωμένα των ανθρώπων ιστορικά και μέσα στο ρεύμα του χρόνου. Ο Ντοστογιέφσκι τους είδε ως συγχρόνους του και στην παλλόμενη στάση μιας δραματικής στιγμής. Ο Τολστόι πήγε στο μνήμα του με την πρώτη πολιτική - μη θρησκευτική κηδεία που πραγματοποιήθηκε στη Ρωσία. Ο Ντοστογιέφσκι αναπαύθηκε στο κοιμητήριο του μοναστηριού Αλεξάντερ Νέφσκυ στην Αγία Πετρούπολη, με όλες τις επίσημες τελετές της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Ντοστογιέφσκι είναι κατ' εξοχήν ο άνθρωπος του Θεού. Ο Τολστόι ένας από τους κρυφούς αμφισβητίες Του.

Αγία Πετρούπολη, είσοδος του μοναστηριού Αλεξάντερ Νέφσκυ

Ο Στάινερ προσπαθεί να είναι αμερόληπτος και είναι φανερό πως λατρεύει τα έργα και των δύο δημιουργών. Όμως υποψιάζομαι τι είδος ατόμου είναι ο Στάινερ. 

O Fred Sanders είναι θεολόγος και διδάσκει στο Torrey Honors Institute.

 

 

 

Άμος Όζ: Οι τολστοϊκοί και οι ντοστογιεφσκικοί - δημοσιεύτηκε στον ιστότοπο DimArt

(απόσπασμα από το βιβλίο του Άμος Οζ, Ιστορία αγάπης και σκότους, μετάφραση Ιακώβ Σιμπή, Θεώρηση μετάφρασης - Επίμετρο: Μάγκυ Κοέν, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2002)

...Οι τολστοϊκοί της γειτονιάς (οι γονείς μου τους έλεγαν «τολστόιστσικς») ήταν όλοι τους φανατικοί χορτοφάγοι, μεταρρυθμιστές, ηθικιστές, με βαθιά ευαισθησία για τη φύση, ανθρωπιστές, ζωόφιλοι, γεμάτοι ειρηνιστικό πόθο και πάθος για μια καθάρια και απλή ζωή επίπονης εργασίας, νοσταλγοί της αγροτικής ζωής και του μόχθου του βαθιά ριζωμένου στη γη, στα χωράφια και στα μποστάνια. Παρ’ όλα αυτά, όμως, ούτε με τα ταπεινά τους λουλούδια δεν τα έβγαζαν πέρα. Μπορεί να τα πότιζαν και να τα ξαναπότιζαν, αυτά τελικά ξεψυχούσαν...

Μερικοί από αυτούς ήταν τολστοϊκοί βγαλμένοι απευθείας από ένα μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι: ταλαιπωρημένοι, ομιλητικοί, πνιγμένοι στον παρορμητισμό τους, διψασμένοι για ιδέες. 

Όμως όλοι τους, και οι τολστοϊκοί και οι ντοστογιεφσκικοί, όλοι τους στη γειτονιά Κέρεμ Αβραάμ, δούλευαν στην ουσία για λογαριασμό του Τσέχοφ.