Σοσιαλδημοκρατία, το σκοτεινό τούνελ και η έξοδος. Ένας διάλογος του Γεράσιμου Μοσχονά και του Νίκου Μουζέλη

Το σκοτεινό τούνελ της σοσιαλδημοκρατίας 

του Γεράσιμου Μοσχονά

  

© Το Βήμα - Γεράσιμος Μοσχονάς: Το σκοτεινό τούνελ της Σοσιαλδημοκρατίας, 6.03.2016

   

Στη δεκαετία του 1990 ένα μεγάλο προγραμματικό κύμα, με επίκεντρο τις επεξεργασίες του «Τρίτου Δρόμου», επηρέασε όλα τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης. Αυτό το κύμα επέφερε μια έκρηξη πανεπιστημιακών και μη μελετών και αναλύσεων. Εκτοτε, παρά τα δραματικά γεγονότα της περιόδου 2007-2016, το ενδιαφέρον για αυτή την ιστορική πολιτική δύναμη, παρότι πάντοτε ενεργό, έχει υποχωρήσει. Η σύντομη και εκ των πραγμάτων ελλιπής «απογραφή» που ακολουθεί επιδιώκει να κατανοήσει την κατάσταση της Σοσιαλδημοκρατίας του παρόντος χρόνου. 
Το εκλογικό πρόβλημα. Η Σοσιαλδημοκρατία, σύμφωνα με υπολογισμούς μας, στο τέλος του 2013, σε 16 δυτικοευρωπαϊκές χώρες, είχε απολέσει 10 πλήρεις μονάδες εκλογικής δύναμης (από 33,2% σε 23,18%) ή περίπου 30% της ισχύος που είχε στις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μεγάλη χρηματοπιστωτική κρίση και η κρίση χρέους επιτάχυναν, αντί να αναστρέψουν, την πτωτική δυναμική (και όχι μόνο στις χώρες του Νότου). Η μέση αυτή σωρευτική απώλεια δεν είναι παίξε γέλασε, είναι πολύ βαριά. Ο όρος «εκλογική κρίση», ο οποίος παραπέμπει σε κάποιας μορφής βραχύβια τάση, δεν προσιδιάζει στη νέα πραγματικότητα. Η σοσιαλδημοκρατική οικογένεια έχει για τα καλά εισέλθει σε άλλη - κατώτερη - ζώνη εκλογικής ισχύος. Εχει αλλάξει εκλογικό status. Στις δε χώρες της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης η επιρροή της είναι ακόμη μικρότερη (με την εξαίρεση της Ρουμανίας και της Σλοβακίας).

Η σύνθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Το πρόβλημα της ενιαίας ταυτότητας. Η προς Ανατολάς διεύρυνση της Σοσιαλδημοκρατίας δεν παρήγαγε μια ενιαία πανευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατική ταυτότητα. Είκοσι πέντε χρόνια μετά την κατάρρευση του Τείχους, τα κόμματα της Ανατολικής Ευρώπης, συνήθως newcomers χωρίς κομματικό παρελθόν, όχι μόνον διαφέρουν από τα ομόλογα της Δυτικής Ευρώπης αλλά διαφέρουν σημαντικά και μεταξύ τους. Οπως έδειξαν οι J.-M. De Waele, F. Escalona και V. Mathieu (2014), τα κόμματα αυτά, χωρίς ιστορική αναφορά στη διαίρεση κεφαλαίου-εργασίας, χωρίς οργανωτικά δίκτυα αντίστοιχα των δυτικών κομμάτων και χωρίς κοινή δομή στα εκλογικά τους σώματα, χωρίς, θα προσθέταμε, μνήμες κομματικής συγκρότησης και πολιτικής κινητοποίησης αριστερού τύπου, έχουν μια ιδιαίτερα ασθενική ταυτότητα. Φιλελεύθερα στις οικονομικές προτιμήσεις, με λίγες ή καθόλου αναφορές στον πολιτισμικό φιλελευθερισμό και στην οικολογία, σε ορισμένες περιπτώσεις με αντιμεταναστευτική κουλτούρα (βλ. τις επανειλημμένες δηλώσεις του Σοσιαλδημοκράτη σλοβάκου πρωθυπουργού Ρόμπερτ Φίτσο), βουτηγμένα συχνά στη διαφθορά, συγκροτούν ταυτότητες δύσκολα κατατάξιμες με τα καθιερωμένα «δυτικά» κριτήρια. Αυτό το ανατολικό μωσαϊκό δεν είναι σοσιαλδημοκρατικό, δεν είναι μη σοσιαλδημοκρατικό. Είναι και τα δύο και τίποτε από τα δύο. 
Το πρόβλημα της Ευρώπης. Σε ένα από τα σημεία συνάντησης Δύσης και Ανατολής, στο Ευρωπαϊκό Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΕΣΚ), ο Βούλγαρος S. Stanichev διαδέχθηκε το 2011 στην προεδρία τον πολύ επιτυχημένο P. N. Rasmussen. Η εκλογή μιας προσωπικότητας χωρίς διεθνή αναγνωρισιμότητα και αυτόνομη ισχύ για να χειριστεί μια τόσο κρίσιμη ιστορική στιγμή δεν θα άξιζε να συζητηθεί αν δεν ήταν βαθύτατα συμβολική. Οι γερμανοί Σοσιαλδημοκράτες, συνεπικουρούμενοι από τους ομολόγους τους της Βόρειας και της Ανατολικής Ευρώπης, επέλεξαν συνειδητά, αντί μιας πλατφόρμας συντονισμού και συνεργασίας των σοσιαλιστικών ηγεσιών της Ευρώπης, την εθνική διαχείριση της κρίσης, αποδίδοντας απόλυτη προτεραιότητα στη διακυβερνητική μέθοδο. Ταυτόχρονα, με την πράξη αυτή, εγκατέλειψαν το αριστερό μεταρρυθμιστικό ρεπερτόριο της προηγούμενης ηγεσίας του ΕΣΚ, στη διατύπωση του οποίου είχαν παραδόξως και οι ίδιοι ενεργητικά συμβάλει.

Στη φάση της κρίσης, οι Σοσιαλδημοκράτες, αφού μαγεύτηκαν από την παγκοσμιοποίηση και τη σοφιστικέ βιτρίνα του χρηματοπιστωτικού τομέα - ελπίζοντας ότι οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης θα επιτρέψουν τη διατήρηση του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους -, επέστρεψαν άρον άρον στη λογική του εθνικού συμφέροντος. Οι χειρισμοί της ελληνικής περίπτωσης το κατέδειξαν με τον πιο ανάγλυφο τρόπο. Γενικότερα, οι τρεις μεγάλες ευρωπαϊκές αποτυχίες των Σοσιαλδημοκρατών (αυτή του τέλους της δεκαετίας του 1990, όταν κυριάρχησαν στην Ευρώπη των «15», η απουσία πρωτοβουλιών προώθησης της «κοινωνικής Ευρώπης» και, πρόσφατα, η ασυνάρτητη εκ μέρους τους διαχείριση της κρίσης χρέους) επιβεβαίωσαν τους φόβους ότι η ευρωπαϊκή ενοποίηση λειτουργεί περισσότερο ως παγίδα παρά ως ευκαιρία για την Αριστερά. Φυσικά, το κοινοτικό πλαίσιο, για πολλούς λόγους, είναι δυσμενές για κάθε δύναμη που προωθεί ένα σχέδιο σοβαρού μετασχηματισμού (strong reformism) των θεσμών και της οικονομίας. Τα ελαφρυντικά είναι συνεπώς πολλά. Ωστόσο, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, και της Ανατολής και της Δύσης, επέδειξαν μια οξυμμένη ικανότητα κατά συμφέρον και κατά περίπτωσιν προώθησης των εθνικών προτεραιοτήτων - σε βάρος μιας σοσιαλδημοκρατικής ευρωπαϊκής μεταρρυθμιστικής πολιτικής. Οι διαιρέσεις παρέλυσαν την ευρωπαϊκή τους δράση. Εντός της ΕΕ το brand name «Σοσιαλδημοκρατία» ταυτίστηκε με την πολιτική δειλία, την έλλειψη συνοχής και διακριτής φυσιογνωμίας.

Συνολικά, η κατάρρευση του σεναρίου της αυτορρύθμισης των αγορών σάρωσε τον εσώτατο πυρήνα των ιδεών του «Τρίτου Δρόμου», δημιουργώντας ένα μεγάλο κενό οράματος και πολιτικής. Διχασμένη ανάμεσα στις πολιτικές λιτότητας, στον ρητορικό ευρω-κεϊνσιανισμό και στις ανεπαρκείς επεξεργασίες της «πράσινης ανάπτυξης», η μεγάλη αυτή ιστορική παράταξη στερείται εναλλακτικού προγράμματος. Στην ουσία, οι Σοσιαλιστές, και η Αριστερά στο σύνολό της, έχουν παγιδευτεί στο εσωτερικό του δίπολου παγκοσμιοποίηση - ΕΕ. Το δίπολο δρα ως παράγοντας τριπλής αποδόμησης της σοσιαλδημοκρατικής ταυτότητας: αποδομεί την κυβερνητική αποτελεσματικότητα, την ικανότητα προώθησης μεγάλων αλλαγών και την προγραμματική καινοτομία. 
Αναμφίβολα, οι νέες πολιτικές, όπως και οι νέες ταυτότητες, παράγονται σε περιόδους ιστορικής κρίσης, συνήθως ενάντια στο όποιο - και όσο - δυσμενές πλαίσιο. Αναμφίβολα, επίσης, η πολιτική εξακολουθεί να είναι σκακιέρα με παίκτες, όχι σκακιέρα με πιόνια. Και πολλοί Σοσιαλδημοκράτες έχουν πλήρως αντιληφθεί ότι η υπέρβαση των θεσμικών και οικονομικών καταναγκασμών απαιτεί όχι απλώς διεθνική συνεργασία, στρατηγική δεξιοτεχνία και οικονομική τεχνογνωσία αλλά και ισχυρό πολιτικό βολονταρισμό. Ωστόσο, τα προηγούμενα δεν εμποδίζουν μια βασική σκέψη: η Σοσιαλδημοκρατία, σε έναν βαθμό με δική της ευθύνη, σε μεγάλο βαθμό λόγω μακροεξελίξεων που δεν μπορούσε να ελέγξει, έχει εισέλθει σε ένα σκοτεινό τούνελ. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, η απαισιοδοξία για το μέλλον της είναι πιο ισχυρά τεκμηριωμένη από την αισιοδοξία.

    

Ο Γεράσιμος Μοσχονάς είναι αναπληρωτής καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
  
  

   

Του Γεράσιμου Μοσχονά στον ιστότοπο Μετά την κρίση:   

Ο αριστερός ριζοσπαστισμός, ο ΣΥΡΙΖΑ και η Ευρώπη
  

Μια ανάγνωση - ερμηνεία του δημοψηφίσματος και του «Όχι»: Κουλτούρα υπερηφάνειας και απόρριψης
  
Παγιδευμένες διαδρομές: Συμφέροντα της ιδιωτικής σφαίρας και το «καθεστωτικό μπλοκ» της μεσαίας τάξης, εμποδίζουν κάθε μεταρρύθμιση 

 
Η «κενή» πόλωση: ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ        Ο νέος ΣΥΡΙΖΑ σε τεντωμένο σχοινί
   
Η προδοσία των ιδεών - Το ΠαΣοΚ έβαλε τη χώρα σε «κοινωνική παγίδα

Πώς μπορεί να αναζωογονηθεί η Σοσιαλδημοκρατία

  
του Νίκου Μουζέλη
  

© Το Βήμα - Νίκος Μουζέλης: Πώς μπορεί να αναζωογονηθεί η Σοσιαλδημοκρατία 20.03.2016

    

Εχει δυνατότητες αναζωογόνησης η σοσιαλδημοκρατία; Σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του στο «Βήμα» (8/3/16, «Το σκοτεινό τούνελ της σοσιαλδημοκρατίας») ο Γεράσιμος Μοσχονάς δείχνει με στατιστικά στοιχεία την εκλογική πτώση των ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Κατά τη γνώμη μου, αν εξετάσουμε τις πιθανές μελλοντικές εξελίξεις του σοσιαλδημοκρατικού εγχειρήματος, μπορεί να είμαστε λιγότερο απαισιόδοξοι, κυρίως αν λάβει κανείς υπόψη του παράγοντες όπως η ονομασία των κομμάτων και το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούν.

   
Θέματα ορολογίας
Πολλά ευρωπαϊκά κόμματα είναι στην ουσία σοσιαλδημοκρατικά χωρίς να χρησιμοποιούν τον όρο «σοσιαλδημοκρατία», άρα χωρίς να συμπεριλαμβάνονται πάντα στις σχετικές εκλογικές αναμετρήσεις. Για παράδειγμα, αν συμπεριλάβουμε στις σχετικές μετρήσεις κόμματα που είναι εναντίον του οικονομικού νεοφιλελευθερισμού, υπέρ της μείωσης των ανισοτήτων, της ενδυνάμωσης του κράτους πρόνοιας κ.τ.λ., μπορεί οι προοπτικές της σοσιαλδημοκρατίας να είναι πιο αισιόδοξες.
  
Το γενικό πλαίσιο 
Νομίζω ότι στο μέλλον τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα (με τον διευρυμένο ορισμό του όρου) θα λειτουργούν σε ένα πλαίσιο που θα τα ευνοεί. Πιο συγκεκριμένα, αντίθετα με το κομμάτι της Αριστεράς που προβλέπει, λόγω των αλλεπάλληλων οικονομικών κρίσεων, την ταχεία κατάρρευση του καπιταλισμού (βλ. W. Streek, 2014), νομίζω πως ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής θα είναι μαζί μας για πολλά χρόνια ακόμη. Ο βασικός λόγος για αυτή την πρόβλεψη είναι ότι μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης δύο είναι οι βασικοί παίκτες στην παγκόσμια πολιτικοοικονομική αρένα: οι ΗΠΑ, που αντιπροσωπεύουν τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, και η Κίνα, που είναι ο κύριος εκπρόσωπος του αυταρχικού καπιταλισμού. Και οι δύο υπερδυνάμεις έχουν κοινό συμφέρον να χειριστούν πιο αποτελεσματικά τις αναπόφευκτες μελλοντικές κρίσεις του συστήματος. 

Οσο για την Ευρωπαϊκή Ενωση, αν ξεπεράσει τις σημερινές δυσκολίες και προχωρήσει σε μια πολιτική και κοινωνική ενοποίηση, θα καταστεί ο τρίτος παγκόσμιος παίκτης που μαζί με τους άλλους δύο θα διαμορφώνει το μελλοντικό παγκόσμιο γίγνεσθαι. Σε αυτή την περίπτωση ο ευρωπαϊκός παράγοντας, λόγω των κοινωνικών κατακτήσεων του παρελθόντος και παρά την τωρινή του προσέγγιση σε νεοφιλελεύθερες πρακτικές, θα εξακολουθήσει να αντιπροσωπεύει έναν σοσιαλδημοκρατικού τύπου καπιταλισμό. Ετσι το πιο πιθανό είναι να έχουμε μια διμερή ή τριμερή καπιταλιστική ηγεμονία. Από την άλλη μεριά, τα αντικαπιταλιστικά κινήματα, συνδικάτα, κόμματα, καθώς και οι εφήμερες κινητοποιήσεις, σε εθνικό και σε παγκόσμιο επίπεδο, δεν αποτελούν σοβαρή απειλή στο παγκόσμιο status quo. 

Αν τα παραπάνω ευσταθούν, τα κόμματα που δεν έχουν ως στόχο την υπέρβαση του καπιταλισμού αλλά το πέρασμα από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό-καζίνο σε έναν καπιταλισμό με πιο ανθρώπινο πρόσωπο θα λειτουργούν σε ένα πλαίσιο όπου οι αντικειμενικές συνθήκες θα τα ευνοούν. Γιατί μέσα στα όρια που θέτει σήμερα η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση η δύναμη αυτών που θέλουν να προστατεύσουν το σημερινό σύστημα είναι συντριπτικά μεγαλύτερη από αυτήν των δυνάμεων που στοχεύουν στην άμεση ανατροπή του. Με άλλα λόγια, η στρατηγική της Ακρας Αριστεράς δεν έχει καμία πιθανότητα επιτυχίας. Η κατάσταση της «ήπιας» Αριστεράς είναι διαφορετική. Στη χώρα μας και αλλού στην Ευρώπη αυτή μιλάει για «ανατροπή», χωρίς όμως να διευκρινίζει αν πρόκειται για ολική αντικαπιταλιστική ανατροπή ή για μια ριζοσπαστική αλλαγή μέσα στον καπιταλισμό. Αν περάσουμε από τα λόγια στην πράξη, φαίνεται ξεκάθαρα πως αυτού του είδους η Αριστερά έχει ως στόχο σήμερα μια πολιτικά και κοινωνικά ενωμένη ευρωπαϊκή ομοσπονδία βασισμένη λιγότερο στον ανταγωνισμό και περισσότερο στην αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της. Ενας τέτοιος στόχος δεν είναι πολύ διαφορετικός από αυτόν που πρέπει να έχει μια ανανεωμένη σοσιαλδημοκρατία.

  
Συμπεράσματα
(α) Η ευρωπαϊκή βορειοδυτική σοσιαλδημοκρατία στη χρυσή εποχή της (1945-75), περισσότερο από κάθε άλλη πολιτική δύναμη, κατόρθωσε να επεκτείνει αστικά δικαιώματα (κράτος δικαίου), πολιτικά (δικαίωμα ψήφου) και κοινωνικά (κράτος πρόνοιας) στη βάση της κοινωνικής πυραμίδας. Στη συνέχεια, για μια σειρά λόγους (συρρίκνωση της εργατικής βάσης της, νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, αδυναμία εφαρμογής της κεϊνσιανής πολιτικής σε ένα νέο πλαίσιο όπου το κράτος χάνει την αυτονομία του κ.τ.λ.), αναγκάστηκε για να επιβιώσει στην εκλογική αρένα να πλησιάσει χωρίς να ταυτιστεί με τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. 

(β) Ο σημερινός παγκόσμιος καπιταλισμός ούτε, όπως πιστεύει ένα κομμάτι της Αριστεράς, είναι ετοιμοθάνατος ούτε πρόκειται να καταρρεύσει στις δεκαετίες που έρχονται. Μέσα στα στενά όρια που θέτει η μόνη ρεαλιστική προοδευτική στρατηγική είναι ένας δεύτερος εξανθρωπισμός του καπιταλισμού σε μεταεθνικό επίπεδο αυτή τη φορά.

(γ) Αντίθετα με αυτό που πιστεύει η Αριστερά σήμερα, η σοσιαλδημοκρατία δεν πρέπει να ταυτίζεται αποκλειστικά με τη «χρυσή τριακονταετία». Επιβίωσε με πιο συντηρητική μορφή ως σήμερα και έχει τη δυνατότητα αναζωογόνησης αν προσπαθήσει να δημιουργήσει νέες στρατηγικές - στρατηγικές που στοχεύουν στην παραπέρα εξάπλωση δικαιωμάτων προς τα κάτω, δικαιωμάτων που η κυριαρχία του χρηματιστηριακού καπιταλισμού έχει σημαντικά συρρικώσει. 

(δ) Αν η σοσιαλδημοκρατία έχει σοβαρές πιθανότητες αναζωογόνησης, η σημερινή δαιμονοποίησή της από την Αριστερά είναι λανθασμένη. Για δύο βασικούς λόγους: πρώτον, γιατί, αντίθετα με την Ακρα Αριστερά, η Αριστερά, αν όχι στα λόγια, στην πράξη αποδέχεται πως η άμεση υπέρβαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής δεν είναι δυνατή βραχυπρόθεσμα. Αρα οι διαφορές της με μια νέα σοσιαλδημοκρατία είναι μικρές. Δεύτερον, η Αριστερά με το να θεωρεί τον όρο σοσιαλδημοκρατία «βρώμικη» λέξη αποκόπτεται από μια πολιτική παράδοση που κατόρθωσε περισσότερο από κάθε άλλο κόμμα/κίνηση στη νεωτερική εποχή να δώσει ουσιαστικά δικαιώματα στα λαϊκά στρώματα. Πρόκειται για ένα επίτευγμα μοναδικό στην ιστορία της νεωτερικότητας - πρώιμης και ύστερης. 

(ε) Αν πρέπει στη χώρα μας να αποφεύγεται η δαιμονοποίηση της σοσιαλδημοκρατίας από την Αριστερά, ισχύει και το αντίθετο. Οι σοσιαλδημοκρατικά προσανατολισμένες δυνάμεις (π.χ. το ΠαΣοΚ) δεν πρέπει να δαιμονοποιούν τον ΣΥΡΙΖΑ. Η δαιμονοποίηση του αντιπάλου και αγιοποίηση των ημετέρων βλάπτουν σοβαρά τη δημοκρατία.

  
Ο Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στη London School of Economics
     
Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση, δύο άρθρα του Νίκου Μουζέλη:   

Παιχνίδια κυριαρχίας - Ευρώπη, Γερμανία, Σοσιαλδημοκρατία 
     
Άρθρα του Νίκου Μουζέλη στο Βήμα

   
  
  

  
Στον ιστότοπο Μετά την Κρίση: Κείμενα περί Σοσιαλδημοκρατίας