Ναόμι Κλάιν: Τί εμποδίζει τις πολιτικές υπέρ του κλίματος; Φταίει η φύση του ανθρώπινου είδους ή ο καπιταλισμός;

©The Intercept - Naomi Klein: Capitalism Killed Our Climate Momentum, Not “Human Nature” 3.8.2018
  

Ολόκληρο το περιοδικό των New York Times της Κυριακής [5 Αυγούστου 2018] αποτελείται από ένα και μοναδικό άρθρο για ένα και μοναδικό θέμα: Πώς απέτυχε η αντιμετώπιση της παγκόσμιας κλιματικής κρίσης στη δεκαετία του 1980· ήταν η εποχή που η επιστήμη είχε καταλήξει σε συμπεράσματα και η πολιτική φαινόταν να ευθυγραμμίζεται με αυτά. Το άρθρο το έγραψε ο Nathaniel Rich, ο οποίος παρουσιάζει την ιστορία αυτή ως γνώστης, με πολλές τεκμηριωμένες αποκαλύψεις για τους δρόμους που ανοίγονταν τότε αλλά δεν τους ακολουθήσαμε· για αρκετές περιπτώσεις, θα ορκιζόμουν χωρίς επιφυλάξεις ότι τα γεγονότα έγιναν έτσι ακριβώς όπως τα περιγράφει. Και για να μη μείνει καμιά αμφιβολία ότι οι συνέπειες εκείνων των αποφάσεων θα χαραχτούν ανάγλυφα στα αρχεία των γεωλογικών εποχών του πλανήτη, στο γραπτό του Rich παρεμβάλλονται, δίνοντας έμφαση στα γραφόμενα, ολοσέλιδες αεροφωτογραφίες του George Steinmetz. Στις αεροφωτογραφίες αυτές καταγράφεται με συγκλονιστικό τρόπο η ξέφρενη αποσύνθεση των πλανητικών οικολογικών συστημάτων· αυτά που βλέπουμε, αρχίζουν από αφρισμένα κύματα σε θάλασσες της Γροιλανδίας, εκεί όπου κανονικά υπήρχε μόνον πάγος, και φθάνουν μέχρι την τεράστια άνθιση φυτοπλανκτού [algal bloom] που σκεπάζει την τρίτη σε μέγεθος λίμνη της Κίνας.

Καλιφόρνια καμμένοι τόποι - Τέξας πλημμύρες (© ΝΥΤ)

[Η κλιματική αλλαγή, η ευθύνη των Μέσων Ενημέρωσης, η καταστροφική στάση τους]

Το γραπτό αυτό, που έχει μέγεθος νουβέλλας, εκφράζει τη στάση όσων μέσων ενημέρωσης είναι προσηλωμένα στην εξής θέση: Εδώ και πολύ καιρό, η κλιματική κρίση «φώναζε» ότι πρέπει να ληφθούν δραστικά μέτρα, αλλά δεν έλαβε σχεδόν καμιά κατάλληλη απάντηση.Όλοι έχουμε ακούσει πολλές και διάφορες δικαιολογίες που επιχειρούν να εξηγήσουν για ποιούς λόγους το ζήτημα της καταλήστευσης και καταστροφής του ενός και μοναδικού μας σπιτιού μετατρέπεται σε ένα θέμα «μικρό», σε θέμα που δεν καταφέρνει να περάσει στα σημαντικά και επείγοντα της ειδησεογραφίας: «Η αλλαγή του κλίματος είναι θέμα που αφορά το πολύ μακρινό μέλλον». «Δεν είναι σωστό να πολιτικολογούμε για το θέμα αυτό, τη στιγμή που άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους σε τυφώνες και σε πυρκαγιές». «Οι δημοσιογράφοι ακολουθούν τις ειδήσεις, δεν τις φτιάχνουν - και οι πολιτικοί δεν συζητούν για την κλιματική αλλαγή». Και φυσικά: «Κάθε φορά που προσπαθούμε, κάνουμε πολλή ζημιά στην βαθμολογία με την οποία αξιολογείται ο καθένας από εμάς ως δημοσιογράφος».
Καμία από αυτές τις δικαιολογίες δεν μπορεί να καλύψει την παράλειψη του καθήκοντος. Οι μεγάλες επιχειρήσεις μέσων ενημέρωσης έχουν και πάντα είχαν τη δυνατότητα να αξιολογήσουν και να αποφασίσουν αυτόβουλα, ότι η αποσταθεροποίηση του πλανήτη είναι ένα τεραστίων διαστάσεων αφήγημα για την ειδησεογραφία τους, και πολύ πιθανόν είναι το θέμα που συνεπάγεται τις πιο σημαντικές επιπτώσεις για την εποχή μας. Είχαν πάντα τη δυνατότητα να αξιοποιήσουν τις δεξιότητες των δημοσιογράφων και των φωτογράφων τους, για να συνδέσουν τα ακραία καιρικά φαινόμενα που βιώνουν οι άνθρωποι, με την επιστήμη η οποία εργάζεται με αφαιρέσεις και με μοντέλα. Και αν το έκαναν με συνέπεια, θα ελάττωναν την πίεση στους δημοσιογράφους να προτρέχουν εξ ανάγκης στα χωράφια της πολιτικής, επειδή όσο πιο ενημερωμένοι είναι οι πολίτες, τόσο για την απειλή, όσο και για τις απτές λύσεις, τόσο περισσότερο θα πιέζουν αυτοί τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους να λάβουν θαρραλέα μέτρα.
Αυτός άλλωστε είναι ένας παραπάνω λόγος που κάνει πολύ δυσάρεστο και εξοργιστικό το γεγονός, ότι η βασική θέση του εν λόγω άρθρου είναι καταστροφικά εσφαλμένη.

Γροιλανδία, η θάλασσα προελαύνει - Κίνα, λιμναίο φυτοπλανκτόν (© ΝΥΤ)

[Φταίμε «εμείς»; Τέτοια στρεβλή είναι «η φύση του ανθρώπινου είδους»;]
Σύμφωνα με τον Rich, μεταξύ των ετών 1979 και 1989, τα βασικά επιστημονικά συμπεράσματα περί την αλλαγή του κλίματος είχαν κατανοηθεί και είχαν γίνει αποδεκτά, ο διαχωρισμός σε δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα για το ζήτημα αυτό δεν είχε ακόμη προχωρήσει πολύ, οι εταιρείες ορυκτών καυσίμων δεν είχαν ακόμη αρχίσει την επίμονη εκστρατεία παραπληροφόρησης και υπήρχε σε όλο τον κόσμο μεγάλη πολιτική ώθηση για μια τολμηρή και δεσμευτική διεθνή συμφωνία μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Ο Rich γράφει τα εξής για την κρίσιμη περίοδο του τέλους της δεκαετίας του 1980: «Οι συνθήκες για μια επιτυχή αντιμετώπιση δεν θα μπορούσαν να είναι πιο ευνοϊκές».
Και όμως τα κάναμε θάλασσα, «εμείς» που είμαστε ανθρώπινα όντα, εμείς που, όπως φαίνεται, είμαστε απλώς υπερβολικά κοντόφθαλμοι για να μπορούμε να προστατεύσουμε το μέλλον μας. Ακριβώς στο θέμα αυτό, στο σημείο που χάνεται ο στόχος να βρεθεί ποιος και τι φταίει για το γεγονός ότι τώρα «χάνουμε τη Γη», ο Rich δίνει την δική του ερμηνεία με ένα ολοσέλιδο απόσπασμα: «Όλα τα δεδομένα και τα γεγονότα ήταν γνωστά και τίποτε δεν στεκόταν εμπόδιο στο δρόμο μας. Τίποτε, δηλαδή τίποτε άλλο, εκτός από εμάς τους ίδιους».
Μάλιστα, εσείς κι εγώ. Σύμφωνα με την Rich, το εμπόδιο δεν ήταν οι εταιρείες ορυκτών καυσίμων που ήταν παρούσες σε όλες τις σημαντικές συσκέψεις για χάραξη πολιτικής που περιγράφονται στο γραπτό του. (Φανταστείτε να καλούνται επανειλημμένα από την αμερικανική κυβέρνηση σε συσκέψεις τα εκτελεστικά στελέχη εταιριών καπνού και τσιγάρων, για να επεξεργαστούν από κοινού πολιτικές απαγόρευσης του καπνίσματος. Άν τέτοιες συσκέψεις αποτύγχαναν να αποδώσουν κάτι ουσιαστικό, θα συμπεραίναμε ότι ο λόγος της αποτυχίας είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι θέλουν απλά να πεθάνουν; Μήπως, αντίθετα, θα βγάζαμε το συμπέρασμα ότι το πολιτικό σύστημα είναι διεφθαρμένο και χρεωκοπημένο;)
Αυτή η λανθασμένη ανάγνωση επισημάνθηκε από πολλούς φυσικούς επιστήμονες που ασχολούνται με το κλίμα και από πολλούς ιστορικούς, ευθύς μόλις εμφανίστηκε στο διαδίκτυο η ηλεκτρονική έκδοση του κειμένου [1 Αυγούστου 2018]. Άλλοι παρατήρησαν το εξωφρενικό του να γίνεται επίκληση της «ανθρώπινης φύσης» ως της υπαίτιας για την αποτυχία. Άλλοι παρατήρησαν τη χρήση του βασιλικής μεγαλοπρέπειας πρώτου πληθυντικού «εμείς», για να δηλωθεί μια καταφανώς ιδιαίτερη και ομοιογενής ομάδα ανθρώπων, η οποία καταγίνεται με παιχνίδια εξουσίας στη δημόσια σφαίρα των ΗΠΑ.
Σ' ολόκληρη την πραγμάτευση του Rich, δεν ακούγεται καθόλου η φωνή εκείνων των πολιτικών ηγετών από τον Παγκόσμιο Νότο, οι οποίοι, από εκείνη την κρίσιμη εποχή και μετά, απαιτούσαν δεσμευτικές δράσεις για το κλίμα, δηλαδή είχαν την ικανότητα να νοιάζονται για τις μελλοντικές γενεές, μολονότι είναι και αυτοί ανθρώπινα όντα. Εκτός αυτού, η φωνή των γυναικών ακούγεται στο κείμενο του Rich τόσο σπάνια, όσο σπάνια καταγράφονται εμφανίσεις του απειλούμενου με εξαφάνιση Δρυοκολάπτη με ράμφος στο χρώμα του ελεφαντόδοντου [Campephilus principalis - ivory-billed woodpecker, δασόβιο είδος των νοτιοανατολικών ΗΠΑ και της Κούβας, από τους μεγαλύτερους δρυοκολάπτες στον κόσμο, σήμερα στα όρια της ολικής εξαφάνισης· οι τελευταίες βέβαιες είναι 9 εμφανίσεις σε παραποτάμια δάση της Λουιζιάνας, μεταξύ 2006 και 2008]· και όταν στο αφήγημα του  Rich εμφανιζόμαστε και εμείς οι γυναίκες, παίζουμε κυρίως ρόλους υπομονετικών και πονεμένων συζύγων τραγικά ηρωικών ανδρών.

Δρυοκολάπτης με ράμφος χρώματος ελεφαντόδοντου (Campephilus principalis), σχέδια των John James Audubon και Mark Catesby / George Edwards, photo Arthur A. Allen /Jerry A. Payne κ.α.

[Η επιστημονική γνώση και η συνειδητοποίηση για την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή, συνέπεσαν χρονικά με την βίαιη αναταραχή στην οικονομική και την πολιτική σκέψη]
 Όλα αυτά τα αρνητικά έχουν επισημανθεί πολύ καλά, και γι' αυτά δεν χρειάζεται να επιμείνω εδώ περισσότερο. Θα εστιάσω στη βασική προϋπόθεση του κειμένου: Ο Rich υποστηρίζει ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1980 υπήρχαν συνθήκες που «δεν θα μπορούσαν να είναι πιο ευνοϊκές», για μια θαρραλέα δράση υπέρ του κλίματος. Στην πραγματικότητα ισχύει το αντίθετο. Δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε πιο ατυχή και ακατάλληλη στιγμή στην εξέλιξη της ιστορίας του ανθρώπου, στην οποία έμελλε να βρεθεί το είδος μας αντιμέτωπο με τη σκληρή αλήθεια, ότι οι ανέσεις του σύγχρονου καταναλωτικού καπιταλισμού διαβρώνουν σταθερά το κατοικήσιμο του πλανήτη. Γιατί; Επειδή τα τέλη της δεκαετίας του 1980 η σταυροφορία του νεοφιλελευθερισμού βρισκόταν στο απόλυτο ζενίθ της. Ήταν η κορυφαία στιγμή ιδεολογικής ανόδου για εκείνο το οικονομικό και κοινωνικό εγχείρημα, το οποίο, εντελώς συνειδητά, είχε βάλει ως στόχο να δαιμονοποιήσει κάθε συλλογική δράση, προκειμένου να διεισδύσουν ανεξέλεγκτα οι «ελεύθερες αγορές» μέσα σε κάθε πτυχή της ζωής. Ωστόσο, ο Rich δεν κάνει καμία αναφορά σε αυτή την παράλληλη βίαιη αναταραχή που συνέβη στην οικονομική και στην πολιτική σκέψη.
Όταν πριν από μερικά χρόνια ασχολήθηκα σε βάθος με αυτήν την ίδια ιστορία περί την κλιματική αλλαγή, κατέληξα στο συμπέρασμα, όπως και ο Rich, ότι το 1988 ήταν η κρίσιμη στιγμή, η στιγμή που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται μια παγκόσμια δυναμική υπέρ μιας στιβαρής και επιστημονικά θεμελιωμένης παγκόσμιας συμφωνίας για το κλίμα. Ήταν η στιγμή που ο James Hansen, ο τότε διευθυντής του Ινστιτούτου Goddard για τις Διαστημικές Μελέτες της NASA, κατέθεσε ενώπιον του Κογκρέσου ότι ήταν «99 % βέβαιος» πως υπάρχει μια «πραγματική τάση υπερθέρμανσης του πλανήτη», η οποία συνδέεται με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Αργότερα, εκείνον τον ίδιο μήνα, εκατοντάδες επιστήμονες και υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πραγματοποίησαν στο Τορόντο την ιστορική Παγκόσμια Διάσκεψη για την Ατμόσφαιρα που Αλλάζει (World Conference on the Changing Atmosphere), όπου συζητήθηκαν οι πρώτοι στόχοι για μείωση των εκπομπών. Στο τέλος του ίδιου έτους, το Νοέμβριο του 1988, πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση της Διακυβερνητικής Ομάδας για την Κλιματική Αλλαγή (Intergovernmental Panel on Climate Change) των Ηνωμένων Εθνών, που ήταν ο πρώτος επιστημονικός φορέας με αρμοδιότητα να συμβουλεύει τις κυβερνήσεις για την κλιματική απειλή.

[Περιοδικό Times, 1988: Ο πλανήτης κινδυνεύει - Όλοι συζητούσαν για την κλιματική αλλαγή]
Όμως η αλλαγή του κλίματος δεν προκαλούσε ανησυχίες μόνον στους πολιτικούς και στους ειδήμονες της επιστήμης. Ήταν κάτι που το συζητούσαν οι πάντες· και τόσο πολύ, ώστε όταν ήρθε η ώρα για να ανακοινώσουν οι συντάκτες του περιοδικού Time ποιό θα είναι το «Πρόσωπο της Χρονιάς» του 1988, τελικά αποφάσισαν να  κάνουν μια εξαίρεση και για το έτος 1988 ανακοίνωσαν τον «Πλανήτη της Χρονιάς: Απειλούμενη Γη». Το εξώφυλλο του τεύχους του περιοδικού είχε μιαν εικόνα του πλανήτη δεμένου όπως-όπως με σπάγγο. «Κανένας άνθρωπος, κανένα γεγονός, κανένα κοινωνικό κίνημα δεν προκάλεσε τόση έξαψη στη φαντασία των πολιτών ούτε κυριάρχησε στους τίτλους των ειδήσεων, όσο αυτή η μπάλα από συσσωρευμένους βράχους και χώμα, νερό και αέρα, που είναι το κοινό σπίτι μας», εξήγησε ο δημοσιογράφος Thomas Sancton.
(Είναι ενδιαφέρον ότι, αντίθετα με αυτό που κάνει ο Rich τώρα, ο Sancton δεν κατηγορούσε τότε την «ανθρώπινη φύση» για την ληστρική επιθετικότητα εναντίον του πλανήτη. Ο Sancton προχωρούσε βαθύτερα· εύρισκε τα ίχνη της στην κατάχρηση της ιουδαιοχριστιανικής αντίληψης περί «κυριαρχίας» επί της φύσης [«καὶ εὐλόγησεν αὐτοὺς ὁ Θεός, λέγων· αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς καὶ ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ τῆς γῆς» - Γένεσις 1,28] και στο γεγονός ότι αυτή αντικατέστησε την προ-Χριστιανική ιδέα «που έβλεπε τη Γη ως μητέρα, ως γόνιμη δότρια της ζωής. Η φύση - το έδαφος, το δάσος, η θάλασσα - ήταν προικισμένη με θεϊκή ιδιότητα και οι θνητοί ήταν όντα εξαρτημένα από αυτήν».

Μανχάτταν, 23.5.2018  © GettyImages

[Και τότε, «τα πάντα γλίστρησαν μέσα από τα χέρια μας και χάθηκαν»]
Όταν επανεξετάζω τις ειδήσεις περί κλίματος από την περίοδο εκείνη, μου φαίνεται σαν να ήταν τότε πραγματικά μέσα στα όρια του εφικτού μια βαθιά αλλαγή· και, έπειτα, με τρόπο τραγικό, τα πάντα γλίστρησαν μέσα από τα χέρια μας και χάθηκαν: Είδαμε τις ΗΠΑ να εγκαταλείπουν τις διεθνείς διαπραγματεύσεις για το κλίμα και τον υπόλοιπο κόσμο να αρκείται σε μη δεσμευτικές συμφωνίες που βασιζόταν σε αμφιλεγόμενους και απατηλούς «μηχανισμούς της αγοράς», όπως η εμπορία των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και οι αντισταθμιστικές εισφορές [των επιχειρήσεων]. Επομένως το ερώτημα που θέτει ο Rich αξίζει πραγματικά τον κόπο: Τι στο διάολο συνέβη; Τι διέκοψε την αίσθηση του επείγοντος και την αποφασιστικότητα που απέπνεαν ταυτόχρονα μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 όλοι αυτοί οι θεσμοί των [επιστημονικών και πολιτικών] ελίτ και οι σχεδιασμοί τους;
Χωρίς να παρουσιάζει αποδείξεις επιστημονικές ή προερχόμενες από τα κοινωνικά συμβαίνοντα, ο Rich συμπεραίνει ότι κάτι που ονομάζεται «ανθρώπινη φύση» έδωσε μια κλωτσιά, έχυσε τον κουβά με το μισοαρμεγμένο γάλα και κατέστρεψε τα πάντα. Τα «ανθρώπινα όντα», γράφει, «που είτε δρουν μέσα στα πλαίσια παγκόσμιων οργανισμών, δημοκρατιών, βιομηχανιών ή πολιτικών κομμάτων, είτε ενεργούν ως άτομα, είναι ανίκανα να θυσιάσουν κάτι από τις σημερινές ανέσεις τους για να αποτρέψουν μια τιμωρία με την οποία απειλούνται οι επόμενες γενιές». Φαίνεται σαν να παραλύουμε χαμένοι ανάμεσα στις αντιφατικές αντιδράσεις μας: «Τον τρόπο που σκεφτόμαστε τον στοιχειώνει το παρόν, αισθανόμαστε ανασφάλεια και άγχος για το μεσοπρόθεσμο, ενώ ταυτόχρονα απωθούμε έξω από τις σκέψεις μας το μακροπρόθεσμο, λες και φτύνουμε ένα δηλητήριο».

© Forbes (John B. Taylor - Louis Woodhill)

[Η ατυχής στιγμή της ιστορικής «διακλάδωσης» - Η νεοφιλελεύθερη επανάσταση εξεράγγη σαν σουπερνόβα]
Όταν παρατηρώ την ίδια εποχή, καταλήγω σε ένα πολύ διαφορετικό συμπέρασμα: Αυτό που στην αρχή φαινόταν ως η καλύτερη προσπάθειά μας για να αποτρέψουμε την αλλαγή του κλίματος, εκ των υστέρων διαπιστώνουμε ότι έπεσε θύμα ενός κακού timing επικών ιστορικών διαστάσεων. Όταν κάνουμε μια αναδρομή στα συμβάντα της εποχής εκείνης, βλέπουμε καθαρά το εξής: Ακριβώς όταν οι κυβερνήσεις άρχισαν να συμπράττουν, προκειμένου να σκεφτούν με σοβαρότητα πώς θα μπορέσουν να χαλιναγωγήσουν τον τομέα των ορυκτών καυσίμων, η πλανητικής κλίμακας νεοφιλελεύθερη επανάσταση εξεράγγη σαν σουπερνόβα και το δικό της σχέδιο οικονομικής και κοινωνικής αναδιάρθρωσης ήρθε σε κατά μέτωπον σύγκρουση τόσο με τις επιστημονικές επιταγές για την προστασία του κλίματος, όσο και με τις επιταγές για ρύθμιση του εταιρικού κόσμου. 
Στο γραπτό του Rich δεν βλέπουμε ούτε καν έμμεση αναφορά σ' αυτήν την δεύτερη παγκόσμια τάση, που ξεδιπλώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980· αυτή η παράλειψη, κάνει την οπτική του γωνία αδικαιολόγητα υπερβολικά στενή για να μπορεί να δει τι πραγματικά συνέβη τότε. Εξάλλου, το κύριο πλεονέκτημα που έχει ένας δημοσιογράφος όταν επιστρέφει σε ένα όχι και πολύ απομακρυσμένο παρελθόν για να το επανεξετάσει, είναι ότι μπορεί τώρα να διακρίνει τάσεις και χαρακτηριστικά, τα οποία τότε δεν μπορούσαν ακόμη να διακρίνουν οι άνθρωποι που βίωναν σε πραγματικό χρόνο αυτά τα θυελλώδη συμβάντα. Για παράδειγμα, η επιστημονική κοινότητα που μελετούσε το κλίμα το έτος 1988, δεν είχε κανέναν τρόπο για να ξέρει ότι βρισκόταν στο χρονικό σημείο διακλάδωσης (bifurcation) της παροξυσμικής νεοφιλελεύθερης επανάστασης που έμελλε να αναδομήσει εκ θεμελίων όλες τις μεγάλες οικονομίες στον πλανήτη.
Όμως εμείς τώρα ξέρουμε. Και ένα πράγμα που φαίνεται πολύ σαφώς όταν κοιτάξουμε προς το παρελθόν, προς τα τέλη της δεκαετίας του 1980, είναι το εξής: Μακράν από το να υπάρχουν τότε «προϋποθέσεις για επιτυχία [που] δεν θα μπορούσαν να ήταν πιο ευνοϊκές», το 1988-89 ήταν η χειρότερη δυνατή στιγμή για να αποφασίσει η ανθρωπότητα πώς θα πάρει στα σοβαρά το εγχείρημα που θα θεωρεί την υγεία του πλανήτη ως κάτι πιο σημαντικό από τα κέρδη στην οικονομία.

[Το 1989, ο θρύλος για το «Τέλος της Ιστορίας», η ευκαιρία για τη συνταγή Ρέηγκαν - Θάτσερ]
Ας θυμηθούμε τι άλλο συνέβαινε. Το 1988, ο Καναδάς και οι ΗΠΑ υπέγραψαν τη συμφωνία τους των ελεύθερων συναλλαγών, που ήταν το πρότυπο για την NAFTA και για αμέτρητες συμφωνίες που έμελλε να ακολουθήσουν. Το Τείχος του Βερολίνου ήταν έτοιμο να πέσει· ήταν ένα γεγονός που έμελλε να το οικειοποιηθούν μετά με επιτυχία οι ιδεολόγοι της Δεξιάς στις ΗΠΑ ως απόδειξη του «τέλους της ιστορίας» και να το εργαλειοποιήσουν ως την άδεια για να εξαγάγουν σε κάθε γωνιά της γης τη συνταγή Ρέηγκαν-Θάτσερ για ιδιωτικοποιήσεις, για απορρύθμιση [του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των εργασιακών σχέσεων] και για πολιτικές λιτότητας.
Αυτή ακριβώς η χρονική σύγκλιση και σύγκρουση δύο ιστορικών τάσεων - αφενός η εμφάνιση μιας πολιτικής αρχιτεκτονικής σε παγκόσμιο επίπεδο που εικαζόταν ότι θα αντιμετωπίσει την κλιματική αλλαγή και αφετέρου η εμφάνιση μιας πολύ ισχυρότερης παγκόσμιας πολιτικής αρχιτεκτονικής για την απελευθέρωση του κεφαλαίου από όλους τους περιορισμούς - εκτροχίασε την ώθηση που ορθά διαπιστώνει ο Rich ότι υπήρχε. Διότι, όπως επισημαίνει πολλές φορές, για την αντιμετώπιση της πρόκλησης της κλιματικής αλλαγής είναι αναγκαία η επιβολή αυστηρών κανονισμών στους ρυπαίνοντες, αλλά ταυτόχρονα και η επένδυση στη δημόσια σφαίρα, προκειμένου να μεταμορφώσουμε τους τρόπους με τους οποίους πορευόμαστε στη ζωή μας, ζούμε στις πόλεις, κινούμαστε, ταξιδεύουμε.
Όλα αυτά ήταν εφικτά στις δεκαετίες του 1980 και του 1990 (εξακολουθούν να είναι εφικτά και σήμερα)· όμως απαιτούσαν και απαιτούν μια κατά μέτωπον μάχη με το νεοφιλελεύθερο εγχείρημα, το οποίο, ακριβώς εκείνη την εποχή, κήρυσσε τον πόλεμο στην ίδια την ιδέα της δημόσιας σφαίρας («κοινωνία; δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα», μας είπε η Μάργαρετ Θάτσερ). Εν τω μεταξύ, οι συμφωνίες ελεύθερου εμπορίου που υπογράφηκαν την εποχή εκείνη, επιδείκνυαν όλο τους τον ζήλο στο να καταστούν παράνομες σύμφωνα με το διεθνές εμπορικό δίκαιο πολλές σοβαρές πρωτοβουλίες για το κλίμα - όπως η επιδότηση και η παροχή προτιμησιακής μεταχείρισης σε τοπικές βιομηχανίες πράσινων προϊόντων και η απόρριψη ρυπογόνων εγχειρημάτων, λόγου χάρη  εξόρυξη υδρογονανθράκων από σχιστολιθικά κοιτάσματα (fracking) και κατασκευή αγωγών πετρελαίου. 

[Η μείωση των εκπομπών έρχεται σε αντίθεση ριζική με τον απορυθμισμένο καπιταλισμό]

Έχω γράψει ένα βιβλίο 500 σελίδων [This Changes Everything] που είχε ως θέμα αυτή τη σύγκρουση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής με τον πλανήτη μας και δεν θα επαναλάβω εδώ τις λεπτομέρειες. Θα παραθέσω μόνον ένα σύντομο απόσπασμα από το βιβλίο [απόσπασμα που είχε δημοσιεύσει τότε ο Guardian], το οποίο, με συνοπτικό τρόπο, εμβαθύνει αρκετά στο θέμα αυτό:

Δεν κάναμε τα πράγματα που είναι απαραίτητα για τη μείωση των εκπομπών, διότι αυτά τα πράγματα έρχονται σε αντίθεση θεμελιακή με τον απορυθμισμένο καπιταλισμό, με την ιδεολογία που επικρατεί σε όλη αυτή την περίοδο που προσπαθούμε να βρούμε μια διέξοδο από αυτή την κρίση. Είμαστε καθηλωμένοι, επειδή οι δράσεις που θα μας βοηθούσαν να έχουμε πιο πολλές πιθανότητες για να αποτρέψουμε την καταστροφή - και θα ήταν επωφελείς για τη συντριπτική πλειοψηφία - είναι εξαιρετικά απειλητικές για μια  μειοψηφική ελίτ που ασκεί ασφυκτικό έλεγχο στην οικονομία μας, στις πολιτικές μας διαδικασίες και στα πιο πολλά από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης. Ίσως αυτό το πρόβλημα δεν ήταν ανυπέρβλητο, εάν ανέκυπτε σε μια άλλη ιστορική στιγμή. Αλλά η μεγάλη συλλογική ατυχία μας είναι το γεγονός ότι η επιστημονική κοινότητα έκανε την οριστική της διάγνωση για την κλιματική απειλή ακριβώς σ' εκείνη την ιστορική στιγμή που οι ελίτ αυτές επωφελούνταν από την πιο απεριόριστη πολιτική, πολιτισμική και πνευματική ισχύ σε σύγκριση με οποιαδήποτε ιστορική στιγμή μετά την δεκαετία του 1920. Η πραγματικότητα είναι ότι οι κυβερνήσεις και οι επιστήμονες άρχισαν να συζητούν σοβαρά για ριζικές μειώσεις στις εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου το έτος 1988 - ακριβώς εκείνη τη χρονιά που σηματοδότησε την εκκίνηση του φαινομένου που στη συνέχεια βαφτίσαμε «παγκοσμιοποίηση».

[Ελάττωμα στο «συλλογικό μας DNA»; Ή φανατισμός που διασπείρουν ιδιοτελώς οι ελίτ;]
Γιατί έχει σημασία το γεγονός ότι ο Rich δεν κάνει λόγο για αυτή τη σύγκρουση και αντ' αυτού υποστηρίζει ότι αυτό που επισφραγίζει τη μοίρα μας είναι η «ανθρώπινη φύση»; Έχει σημασία για τον εξής λόγο: Εάν η δύναμη που διέκοψε την ώθησή μας να δράσουμε υπέρ του κλίματος είναι «εμείς οι ίδιοι», τότε ο μοιρολατρικός τίτλος στο εξώφυλλο του περιοδικού των New York Times - «Losing Earth» - είναι πραγματικά έγκυρος. Εάν είναι αναπόσπαστα ενσωματωμένη στο συλλογικό DNA μας μια ανικανότητα να κάνουμε κάποιες θυσίες βραχυπρόθεσμα, για να κερδίσουμε υγεία και ασφάλεια στο μέλλον, τότε δεν έχουμε καμία ελπίδα να αλλάξουμε τα πράγματα εγκαίρως, ώστε να αποτρέψουμε την πραγματικά καταστροφική αύξηση της θερμοκρασίας.
Αντίθετα, εάν εμείς οι άνθρωποι βρισκόμασταν όντως στα πρόθυρα της σωτηρίας μας στη δεκαετία του 1980, αλλά μας κατέκλυσε η κατευθυνόμενη από τις ελίτ παλίρροια ενός φανατισμού της ελεύθερης αγοράς - με την οποία ήταν σε αντίθεση εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο - τότε υπάρχει κάτι εντελώς απτό και συγκεκριμένο που μπορούμε να κάνουμε. Μπορούμε να στραφούμε ενάντια σ΄ αυτή την οικονομική τάξη πραγμάτων και να προσπαθήσουμε να την αντικαταστήσουμε με κάτι που θα έχει ως βάση την ασφάλεια τόσο των ανθρώπων όσο και του πλανήτη, με κάτι που δεν επικεντρώνεται στην επιθυμία για ανάπτυξη και για κέρδος με κάθε κόστος.

[Φωτεινές πινελιές στο σκοτεινό φόντο: Νέες ιδέες από νέους ανθρώπους στις ΗΠΑ]
Υπάρχουν πάντως και καλά νέα: Σήμερα, σε αντίθεση με το 1989, αναπτύσσεται στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα καινούργιο και ανερχόμενο κίνημα Πράσινων Δημοκρατικών Σοσιαλιστών με αυτό ακριβώς το όραμα. Και δεν είναι απλώς μια εκλογική εναλλακτική λύση, αλλά αντιπροσωπεύει και μια μοναδική σανίδα σωτηρίας για τον πλανήτη.
Ωστόσο, πρέπει να μην έχουμε αυταπάτες: Η αποτελεσματικότητα της σανίδας σωτηρίας που χρειαζόμαστε δεν είναι εκ των προτέρων δοκιμασμένη, τουλάχιστον όχι στην κλίμακα που πρέπει. Όταν οι Times έβαλαν στο tweeter τον «κράχτη» τους για να προσελκύσουν αναγνώστες το άρθρο του Rich περί «ανικανότητας της ανθρωπότητας να αντιμετωπίσει την καταστροφή που εγκυμονεί η κλιματική αλλαγή», το εξαιρετικό τμήμα οικολογικής δικαιοσύνης των Δημοκρατικών Σοσιαλιστών της Αμερικής αντιπρότεινε γρήγορα αυτή τη διόρθωση: «*CAPITALISM*. Άν ερευνούσαν με σοβαρότητα τί πήγε τόσο στραβά, οι Times θα έπρεπε να μιλήσουν για “ανικανότητα του καπιταλισμού να αντιμετωπίσει την καταστροφή που εγκυμονεί η κλιματική αλλαγή”. Άν εξαιρέσουμε τον καπιταλισμό, η *ανθρωπότητα* είναι απολύτως ικανή να οργανώνει τις κοινωνίες με τέτοιο τρόπο ώστε να ευδοκιμούν μέσα στα οικολογικά όρια».
Το επιχείρημά τους είναι καλό, αλλά ελλιπές. Δεν υπάρχει τίποτε σημαντικό που διαφοροποιεί ουσιαστικά το ανθρώπινο είδος, επειδή τώρα ζει υπό συνθήκες καπιταλισμού. Εμείς οι άνθρωποι είχαμε και έχουμε πάντοτε την ικανότητα να αυτοοργανωνόμαστε, ζώντας υπό διαφορετικές και κάθε είδους κοινωνικές τάξεις πραγμάτων, συμπεριλαμβανομένων και κοινωνιών με πολύ μεγαλύτερους χρονικούς-ιστορικούς ορίζοντες από τις σημερινές και με πολύ μεγαλύτερο σεβασμό στα φυσικά συστήματα που στηρίζουν τη ζωή. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι έχουμε ζήσει με αυτόν τον τρόπο στο ασύγκριτα μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας μας· και πολλοί ιθαγενείς πολιτισμοί κρατούν ζωντανές μέχρι σήμερα κοσμολογίες επικεντρωμένες στη Γη ως φορέα της φύσης και της ζωής. Ο καπιταλισμός είναι μια μικρή συλλαβή που καταλαμβάνει ελάχιστο χρόνο στην αφήγηση της συλλογικής ιστορίας του είδους μας.

[Το να καταριέσαι τον καπιταλισμό δεν αρκεί - Ο καταστροφικός για το περιβάλλον αυταρχικός σοσιαλισμός, ο τοξικός πετρελαιο-λαϊκισμός στη Βενεζουέλα]

Ωστόσο, το να ρίχνουμε απλά την ενοχή στον καπιταλισμό δεν αρκεί. Είναι απολύτως αληθές ότι η επιδίωξη της ατέρμονης οικονομικής μεγέθυνσης και των κερδών βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την επιτακτική ανάγκη για ταχεία αποδέσμευση από τα ορυκτά καύσιμα. Είναι απολύτως αληθές ότι η αποχαλίνωση και εξαπόλυση σε παγκόσμιο επίπεδο της χωρίς περιορισμούς και ρυθμίσεις μορφής καπιταλισμού, της γνωστής ως νεοφιλελευθερισμός, στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, υπήρξε ο ξεχωριστός και σημαντικότερος όλων παράγοντας που συνέβαλε σε μια καταστροφική, πλανητικής κλίμακας κορύφωση των εκπομπών ρύπων στις τελευταίες δεκαετίες· και είναι επίσης το ξεχωριστό και μεγαλύτερο εμπόδιο σε δράσεις υπέρ του κλίματος βασισμένες στην επιστήμη, από τότε που οι κυβερνήσεις άρχισαν να συναντώνται και να συζητούν (και συζητούν, και συζητούν) για την μείωση των εκπομπών ρύπων. Και εξακολουθεί να είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο σήμερα, ακόμη και σε χώρες που αυτοπαρουσιάζονται ως ηγέτες της πολιτικής υπέρ του κλίματος, όπως είναι ο Καναδάς και η Γαλλία. 
Πρέπει όμως να είμαστε ειλικρινείς: Ο αυταρχικός βιομηχανικός σοσιαλισμός υπήρξε επίσης εντελώς καταστροφικός για το περιβάλλον· και η απολύτως δραματική απόδειξη είναι το γεγονός ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έπεσαν κατακόρυφα και με ταχείς ρυθμούς, αμέσως μόλις οι οικονομίες των χωρών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης κατέρρευσαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Και όπως έγραψα στο βιβλίο «This Changes Everything», ο πετρελαιο-λαϊκισμός της Βενεζουέλας συνέχισε αυτή την τοξική παράδοση μέχρι και σήμερα, με αποτελέσματα καταστροφικά. 

Alexandria Ocasio-Cortez, Kaniela Ing (© The Independent)

[Νέες μορφές δημοκρατικού και οικολογικού σοσιαλισμού με ταπεινοφροσύνη, το καλύτερο που έχει να προτείνει η ανθρωπότητα]

Ας αναγνωρίσουμε αυτό το γεγονός, και άς επισημάνουμε ταυτόχρονα ότι χώρες με ισχυρή παράδοση δημοκρατικού σοσιαλισμού - όπως η Δανία, η Σουηδία και η Ουρουγουάη - έχουν από τις πιο οραματικές περιβαλλοντικές πολιτικές στον κόσμο. Από αυτά μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο σοσιαλισμός δεν είναι απαραιτήτως οικολογικός, αλλά ότι μια νέα μορφή δημοκρατικού οικο-σοσιαλισμού, που θα έχει και την ταπεινοφροσύνη να μαθαίνει από αυτά που διδάσκουν οι αυτόχθονες λαοί για τα καθήκοντά μας απέναντι τις μελλοντικές γενεές και για τη διασύνδεση της ζωής ως όλου, φαίνεται να είναι το καλύτερο που έχει να προτείνει η ανθρωπότητα για να διασφαλίσει τη συλλογική επιβίωση. 
Αυτά είναι τα διακυβεύματα που φέρνουν τώρα στο προσκήνιο νέους ανερχόμενους πολιτικούς ηγέτες, οι οποίοι στηρίζονται σε κινήματα των πολιτών και προωθούν ένα δημοκρατικό οικο-σοσιαλιστικό όραμα, συνδέοντας σε μια και την αυτή εικόνα τις ψηφίδες των οικονομικών καταστροφών που προκάλεσαν οι δεκαετίες του θριαμβεύοντος νεοφιλελευθερισμού και το ερημωμένο τοπίο του φυσικού μας κόσμου.  Εμπνευσμένοι και ενθαρρυμένοι, εκτός των άλλων, και από την πορεία του Μπέρνι Σάντερς (Bernie Sanders) στην διεκδίκηση της προεδρικής υποψηφιότητας του Δημοκρατικού Κόμματος στις ΗΠΑ, εμφανίζονται υποψήφιοι σε διάφορους εκλογικούς αγώνες - όπως η Αλεχάντρια Οκάσιο-Κορτέζ (Alexandria Ocasio-Cortez) στη Νέα Υόρκη [ήδη στις ενδιάμεσες κοινοβουλευτικές εκλογές της 6ης Νοεμβρίου 2018 εξελέγη στη Βουλή των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ], ο Kaniela Ing (Mark Kaniela Saito Ing) στη Χαβάη [μέλος της Βουλής των Αντιπροσώπων της Πολιτείας της Χαβάης] και πολλοί άλλοι - και προωθούν την πολιτική πρόταση του «Πράσινου New Deal»· είναι μια πρόταση που δίνει απαντήσεις στις βασικές βιοτικές ανάγκες όλων, προσφέρει πραγματικές λύσεις στις φυλετικές ανισότητες και στις ανισότητες μεταξύ των φύλων, ενώ ταυτόχρονα ενεργεί ως καταλύτης για μια ταχεία μετάβαση σε ένα ενεργειακό σύστημα που θα τροφοδοτείται από 100 % ανανεώσιμες πηγές. Πολλοί, όπως η Σύνθια Νίξον (Cynthia Nixon) υποψήφια κυβερνήτης της Νέας Υόρκης,  και η Zephyr Teachout, υποψήφια για τη θέση του γενικού εισαγγελέα της Νέας Υόρκης, όχι μόνον έχουν δεσμευτεί να αρνούνται κάθε χρηματοδότηση της πολιτικής τους δραστηριότητας από εταιρείες ορυκτών καυσίμων αλλά και υπόσχονται να οδηγήσουν τις εταιρείες αυτές στα δικαστήρια. 
Αυτοί οι υποψήφιοι, είτε αυτοπροσδιορίζονται ως δημοκρατικοί σοσιαλιστές είτε όχι, απορρίπτουν το νεοφιλελεύθερο «κεντρώο» προσανατολισμό του κατεστημένου του Δημοκρατικού Κόμματος, που προτείνει για την οικολογική κρίση τις ούτε ζεστές ούτε κρύες «βασισμένες στην αγορά λύσεις», και φυσικά αντιμάχονται τον πόλεμο εναντίον της φύσης που κήρυξε ο Ντόναλντ Τραμπ. Προβάλλουν επίσης μιαν απτή εναλλακτική λύση απέναντι τους αντιδημοκρατικούς και υπέρμαχους της ασύδοτης χρήσης ορυκτών καυσίμων σοσιαλιστές, τόσο του παρελθόντος όσο και του παρόντος.

Cynthia Nixon, Zephyr Teachout

[Δεν χάνουμε εμείς τη Γη μας. Η Γη μας απορρίπτει, όσο οι πολλοί δεν ακουγόμαστε]

Ίσως το πιο σημαντικό είναι το εξής: Αυτή η νέα γενιά ηγετών δεν έχει καμιά πρόθεση να μετατρέψει σε αποδιοπομπαίο τράγο ολόκληρο «το ανθρώπινο είδος», φορτώνοντάς του την απληστία και τη διαφθορά ολιγάριθμων ελίτ. Αντ' αυτού, επιδίωξή της είναι να βοηθήσει την ανθρωπότητα να βρει τη συλλογική φωνή και δύναμή της, ώστε να μπορέσει να ορθώσει το ανάστημα της απέναντι σ' αυτές τις ελίτ· και ιδιαίτερα να βοηθήσει εκείνα τα μέλη της ανθρωπότητας, που εκ συστήματος η φωνή τους δεν γίνεται ακουστή και το πλήθος τους δεν προσμετράται για να ληφθεί υπόψη στους συσχετισμούς δύναμης. 
Δεν χάνουμε εμείς οι άνθρωποι τη Γη μας. Όμως η Γη γίνεται τόσο καυτή, και γίνεται με τόσο ταχύ ρυθμό, ώστε αν συνεχίσει έτσι, θα χάσει πάρα πολλούς από εμάς. Σ΄ αυτή την κόψη του χρόνου προβάλλει ένας νέος πολιτικός δρόμος με ασφαλή κατεύθυνση. Αυτή δεν είναι η στιγμή για να θρηνήσουμε τις χαμένες μας δεκαετίες. Είναι η στιγμή να πάρουμε αυτόν τον νέο δρόμο και να ξεφύγουμε από το αδιέξοδο.
  

[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση]

Η Ναόμι Κλάιν (Naomi Klein), δημοσιογράφος, συγγραφέας, δημιουργός κινηματογραφικών ντοκυμανταίρ  και ακτιβίστρια, γεννήθηκε στο Μόντρεαλ (Κεμπέκ) του Καναδά το 1970 σε οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Σπούδασε Αγγλική Φιλολογία και Φιλοσοφία στο πανεπιστήνιο του Τορόντο (Οντάριο), αλλά στη συνέχεια αφιερώθηκε στη δημοσιογραφία. Δημοσιεύει τακτικά στις εφημερίδες και περιοδικά The Nation, In These Times, The Globe and Mail, This Magazine, Harper's Magazine, The Guardian, The Intercept. Δίδαξε στην London School of Economics και από το 2018 κατέχει την έδρα Gloria Steinem Endowed για τα Μέσα Ενημέρωσης, τον Πολιτισμό και τις Φεμινιστικές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο Rutgers του New Brunswick (New Jersey, ΗΠΑ).

  

Εκτός από τα ζητήματα της οικολογίας (ιδιαίτερα της κλιματικής αλλαγής και των ορυκτών καυσίμων), της παγκοσμιοποίησης, των πολέμων και του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού των πολυεθνικών εταιρικών συγκροτημάτων, η Ναόμι Κλάιν έχει επίσης επικεντρώσει το κριτικό έργο της - δημοσιογραφικό, συγγραφικό και κινηματογραφικό - στην καταπολέμιση της πορνογραφίας, στην ανισότητα των φύλων και στην εκμετάλλευση των παιδιών.

Βραβεύσεις: National Magazine Awards (2009), National Business Book Award (2001), Izzy Award (2015), American Book Awards (2015)

Βιβλία της μεταφρασμένα στα Ελληνικά : http://www.biblionet.gr/author/58048/Naomi_Klein

 

Ναόμι Κλάιν: Εθισμένοι στον κίνδυνο (στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση)

Χρίστος Αλεξόπουλος: Αυτοκαταστροφικές μαζοποιημένες κοινωνίες  («Μεταρρύθμιση»)

 
«Η διοχέτευση καταναλωτικών προτύπων υπερεθνικής εμβέλειας στο πλαίσιο της κοινωνίας του θεάματος, σε συνδυασμό με την συγκέντρωση του πληθυσμού σε μεγάλα αστικά κέντρα (μεγαπόλεις) και την συνεχώς συρρικνούμενη παραγωγή αξιών στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας, διαμορφώνουν τις προϋποθέσεις για την μαζοποίηση των κοινωνιών και την εργαλειοποίηση της ανθρώπινης λειτουργίας με λογική συστημικού πραγματισμού, ο οποίος διαπερνά το πολιτικό σύστημα» (X. Αλεξόπουλος)