H πιο δύσκολη αποστολή: Να εμποδίσoυμε να καταστραφεί ο κόσμος, να νικήσουμε το ένστικτο του θανάτου - Ομιλία του Αλμπέρ Καμύ όταν παρέλαβε το Νόμπελ (1957)

Το 1957 ο Καμύ τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του. Αυτό είναι το κύριο μέρος της ομιλίας του στην τελετή παραλαβής του βραβείου.

* * *

Στη μνήμη της Βενετίας Γαζίλα, εικαστικού, μαθηματικού, με χρόνια της νεότητάς της στον αθλητισμό, δασκάλας παιδιών που πασχίζουν να γίνουν γυναίκες, άνδρες, πολίτες, η οποία είχε αφιερώσει την ποικιλότητα των αρετών της στον γιό της και στην πραγμάτωση ενός βιώσιμου μέλλοντος. Και στη μνήμη του Δημήτρη Φατούρου, δασκάλου με αξία σπάνια, αρχιτέκτονα, ζωγράφου, ανθρώπου που υπηρέτησε και τίμησε τις αρετές του πολίτη σε καιρούς καταστροφής και σε καιρούς επανόρθωσης. 

Tα λόγια του Καμύ από το 1957 ας σηματοδοτήσουν και το τέλος του ιστοχώρου Μετά την Κρίση.

  

Άραγε θα θυμάται κάποιος τ’ όνομά μας,
της ζωής μας τα εξαίσια φεγγάρια,
τα πάθη μας, τις λύπες, τα δεινά μας;
Άραγε υπήρξαμε ποτέ; Στα όνειρα μας!

(Διάφανα Κρίνα - «Τα χρόνια μου ναυάγησαν στις ξέρες σου» - youtube,

Στίχοι Παντελής Ροδοστόγλου)

* * *

[...] Προσωπικά δεν μπορώ να ζήσω χωρίς την τέχνη μου, αλλά δεν τοποθέτησα ποτέ την τέχνη αυτήν πάνω απ’ όλα. Αν, αντίθετα, μου είναι απαραίτητη, αυτό συμβαίνει γιατί είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τους ανθρώπους, και μου επιτρέπει να ζω, έτσι όπως είμαι, στο ίδιο επίπεδο με όλους τους άλλους. Η τέχνη δεν είναι στα μάτια μου μοναχική απόλαυση, είναι μέσο να συγκινεί κανείς το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων, προσφέροντάς τους προνομιούχα εικόνα των κοινών πόνων και ευχαριστήσεων – δεν επιτρέπει στον καλλιτέχνη ν’ απομονωθεί, τον υποτάσσει στην πιο ταπεινή και την πιο παγκόσμια αλήθεια. Και συχνά αυτός που διάλεξε τη μοίρα του καλλιτέχνη, γιατί αισθανόταν διαφορετικός, μαθαίνει πολύ γρήγορα πως δεν θα θρέψει την τέχνη του όντας διαφορετικός, αλλά ομολογώντας την ομοιότητά του με τους άλλους. Ο καλλιτέχνης σφυρηλατείται μέσα σ’ αυτό το συνεχές πηγαινέλα από τον εαυτό του στους άλλους, ανάμεσα στην ομορφιά, που δεν μπορεί να την αρνηθεί, και την κοινότητα, απ’ όπου δεν μπορεί να ξεριζωθεί. Γι’ αυτόν το λόγο οι αληθινοί καλλιτέχνες δεν περιφρονούν τίποτε· υποχρεώνονται να κατανοήσουν αντί να κρίνουν. Και αν πρέπει να πάρουν μια θέση σ’ αυτόν τον κόσμο, δεν μπορεί να είναι παρά η θέση σε μια κοινωνία όπου, σύμφωνα με το μεγάλο λόγο του Νίτσε, δεν θα βασιλεύει πια ο κριτής αλλά ο δημιουργός, είτε είναι διανοούμενος είτε εργάτης.

Albert Camus

Πανδημία, «κοινωνίες της διακινδύνευσης» (Ούλριχ Μπεκ) και πολιτικές αυταπάτες

Αναζητώντας εργαλεία προκειμένου να εμβαθύνει η δημόσια συζήτηση για την πανδημία - για το παρόν της, για την προϊστορία της και για τα «μετά από αυτήν» - οδηγούμαστε στο πιο ευρύ ερώτημα για την αντιμετώπιση (ή τη διαχείριση) των μεγάλων διακινδυνεύσεων, όπως αυτές συνειδητοποιούνται σήμερα ή πρωτοεμφανίζονται μπροστά μας ή φαίνονται στον ορίζοντα, καθώς προχωρά ο 21ος Αιώνας. Ωστόσο, μια πολύ περιεκτική εξέταση της δέσμης ζητημάτων που αρχίζουν από τις ολοένα πιο πυκνές οικονομικές κρίσεις και την αστάθεια της πολιτικά ακαθοδήγητης παγκοσμιοποίησης και φθάνουν ως την αδιάκοπα εξελισσόμενη κλιματική κρίση, τις (καθόλου απρόβλεπτες, διότι εντελώς προβλέψιμες στατιστικά) πανδημίες και πολλά άλλα, είχε ήδη αρχίσει αρκετά πριν την αλλαγή του αιώνα. Κυρίως υπό το φώς των εννοιολογικών εργαλείων που έφεραν για πρώτη φορά στο προσκήνιο οι εργασίες του κοινωνιολόγου Ούλριχ Μπεκ (Ulrich Beck).

Σλάβοϊ Ζίζεκ: Τα όρια της φιλελεύθερης δημοκρατίας

© The Philosopical Salon - Slavoj Žižek: The Limits of Liberal Democracy , 26.10.2020

 

Στο σκηνικό της παγκόσμιας πανδημίας και των προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ μετά 4 χρόνια Τραμπ, ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ πραγματεύεται μια κρίσιμη πολιτική πτυχή της εποχής μας: Την αδυναμία του «φιλελεύθερου Κέντρου» να στηρίξει επαρκώς τη φιλελεύθερη δημοκρατία όπως εμφανίζονταν μέχρι τώρα, δηλαδή ως αντιπροσωπευτική δημοκρατία με ελευθερίες, με δικαιώματα και με λειτουργική αποτελεσματικότητα. 

Η πολυπραγμοσύνη του Ζίζεκ και το γεγονός ότι κοινωνιολογεί και πολιτικολογεί ως φιλόσοφος, αλλά αδυνατεί (ή αποφεύγει) να φιλοσοφεί ως κοινωνιολόγος και ως πολιτικός επιστήμων, άλλοτε τον έχει οδηγήσει σε εύστοχες εκλάμψεις (π.χ. για την προστασία της κληρονομιάς του Διαφωτισμού στην Ευρώπη), άλλοτε σε σκοτεινές γωνίες της πολιτικής σκέψης. Και στο άρθρο τούτο εκδηλώνεται ένα συνηθισμένο λογικό σφάλμα, το σφάλμα της σύγχυσης μεταξύ εννοιών που ανήκουν σε διαφορετικές κατηγορίες (category mistake): Ο Ζίζεκ διολισθαίνει προς την αντιμετώπιση του καπιταλισμού όχι ως τρόπου παραγωγής αλλά ως συστήματος διακυβέρνησης. Όμως αυτός o τρόπος παραγωγής μπορεί να ευδοκιμεί υπό εντελώς διαφορετικά πολιτεύματα - μάλιστα την πιο πρόσφατη θριαμβευτική επιτυχία του καπιταλισμού τη βλέπουμε στη χώρα της οποίας το σημερινό πολίτευμα οικοδομήθηκε από πολιτικό με το όνομα Μάο Τσε Τουγκ. Μια από τις αιτίες αυτής της ανάμειξης μη ομοειδών πραγμάτων είναι και η στήριξη σε απαλλαγμένες από κανονιστικές αρχές εικασίες περί εξουσίας, π.χ. όπως υπάρχουν στο έργο του Μισέλ Φουκώ.

Κυρίως όμως, ο Ζίζεκ εκδηλώνει πάλι την μεθοδολογική κλίση του προς διπολικές ερμηνείες του πολιτικού αγώνα. Αυτές είναι πιο συγγενικές με δόγματα του Καρλ Σμιτ, «στοχαστή επικίνδυνου» κατά τον Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ παρά με τις ακραιφνώς πολυπολικές (που αντιστοιχούν, έμμεσα, στην πολυταξική δομή της κοινωνίας) και αξιολογικές πολιτικές επισημάνσεις του Μαρξ στο μόνο, αλλά κλασικό, έργο πολιτικής επιστήμης που έγραψε, την «18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Και στέκονται πολύ μακριά από το έργο της ηγεμονίας που ανέπτυξε ο Γκράμσι. Όταν  γράφει, π.χ., ότι στο πολιτικό επίπεδο «βασική ανταγωνιστική σχέση είναι μεταξύ του κατεστημένου και της Αριστεράς» ή όταν αναλύει γεγονότα της πολιτικής στη Γαλλία ή στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Ζίζεκ παραβλέπει (όπως και ο Αλαίν Μπαντιού) ότι πίσω από τη «συναινετική αντιπροσώπευση του καπιταλισμού» δρα η όλο και πιο πολυστρωματική δομή των σημερινών κοινωνιών, ιδίως τα ποικίλα μεσαία στρώματα με τις εσωτερικές τους αντιπαλότητες συμφερόντων ή νοοτροπιών, πράγμα που επικαθορίζει τα μέτωπα σύγκρουσης και τις γραμμές συναίνεσης. Κοινωνιολόγοι όπως ο Κλάους Όφφε και ο Νηλ Ντέιβιντσον έχουν γράψει πολλά γι' αυτό.  

Επίσης όσοι, όπως ο Ζίζεκ, υιοθετούν διπολικές και αντι-πολυπολικές πολιτικές ή κοινωνικές τοπολογίες του τύπου «κατεστημένο - Αριστερά», «λαός - ελίτ», «συστημικοί - αντισυστημικοί», «εμείς - αυτοί» κτλ, σιωπηρά αποδέχονται την αρμοδιότητα της λαϊκίστικης εναλλακτικής Δεξιάς να καθορίζει ή να συγκαθορίζει εκείνη τις έννοιες και τα πολιτικά ερμηνευτικά σχήματα και έτσι προσθέτουν στην ισχύ της να το κάνει. Αυτό, ανεξάρτητα από τις αντίθετες προθέσεις δεξιών και αριστερών διπολιστών, δεν μένει χωρίς συνέπειες: Έχουμε σύγχυση στην κοινωνία και ψευδοσωτήρες στην πολιτική. Όποιος αποκτά ισχύ για να καθορίζει τις έννοιες και τις λέξεις, αποκτά και πολιτική ισχύ με τη στενή σημασία.

Ωστόσο, παρά την περιπλάνησή του σ' αυτό το προβληματικό μονοπάτι, ο Ζίζεκ φθάνει εν τέλει, κατά παράδοξο τρόπο, σε έναν βατό δρόμο διαφυγής από αυτό που αποκαλεί ορθά «κατεστραμμένο τοπίο» της εποχής μας. Παραπέμποντας στη Χάννα Άρεντ και στη νεαρή Αμερικανίδα Congresswoman Αλεξάντρια Οκάζιο-Κορτέζ, μιλά για ένα κρίσιμο καθήκον της Αριστεράς, το οποίο είναι και μια από τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να σωθεί ό,τι αξίζει να σωθεί και να υπερβεί ο κόσμος τα σημερινά αδιέξοδα: «Καθήκον της Αριστεράς είναι τώρα να σώσει την “αστική” δημοκρατία μας». Κατονομάζει και την άλλη όψη αυτού του νομίσματος: «Ο μόνος τρόπος για να προχωρήσουμε πέρα από τη φιλελεύθερη δημοκρατία είναι να είμαστε πιο πιστοί σ' αυτήν από τους ίδιους τους φιλελεύθερους δημοκράτες». Βέβαια, άν τον σπρώξει ο μεταμοντέρνος δεύτερος εαυτός του («anything goes»), ίσως αύριο ο Ζίζεκ γράψει πράγματα ασύμβατα μ' αυτά που διαβάζουμε στο άρθρο τούτο. «Δεν ξέρεις ποτέ τι θα ακούσεις αύριο από τον Σλοβένο φιλόσοφο» (βλ. και νεότερη συνέντευξή του στην εφημερίδα Τα Νέα). Πάντως, τώρα λέει και αυτός κάτι ουσιώδες, που το διέκριναν έγκαιρα διανοητές μη μαρξιστές, μη φιλελεύθεροι και μη φιλόσοφοι (αλλά όχι αντιφιλελεύθεροι ή αντιμαρξιστές), όπως ο Σοσιαλδημοκράτης συνταγματολόγος Έρνστ Βόλφγκανγκ Μπεκενφέρντε: Ο πολιτικο-φιλοσοφικός φιλελευθερισμός (πόσο μάλλον ο οικονομικός!) δεν έχουν από μόνοι τους επαρκείς ικανότητες για να συντηρούν στη ζωή τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ιδίως αδυνατούν να τη διαχειριστούν με αξιοπιστία σε καιρούς δύσκολους όπως οι τωρινοί. Τώρα μετρούν ως δημοκρατικές αξίες μόνον η αλληλεγγύη και η κοινωνική συνοχή, το λειτουργικό κράτος πρόνοιας, οι αρετές του πολίτη και όχι τα βίτσια του ιδιώτη. Και χωρίς αυτά μπορεί να ανοίγει μόνον ο δρόμος για τη δυστοπία των αντικοινωνικών κυρίαρχων α λα Καρλ Σμιτ και όχι για κοινωνικές επαναστάσεις.

Κατά τρόπο ακόμη πιο παράδοξο, σαν ηχώ μερικών από τα επιχειρήματα του Ζίζεκ, ακούμε και τη φωνή μιας προσωπικότητας από την αντίπερα όχθη, εξίσου αμφιλεγόμενης όπως του Ζίζεκ: Του Ελβετού διοργανωτή του World Economic Forum στο Νταβός Κλάους Σβαμπ «Ο νεοφιλελευθερισμός εξεμέτρησε το ζην», λέει ο Σβαμπ. Ζούμε σε παράδοξη, επικίνδυνη, αλλά ενδιαφέρουσα εποχή, με μη προβλέψιμο αύριο. Το μεγάλο ματς παίζεται ήδη.

Γ. Ρ. 

 

Αυτές τις εβδομάδες πριν από τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ, διάφορες μορφές λαϊκίστικης αντίστασης δημιουργούν λίγο-λίγο μια ενιαία εικόνα: «Στο τελικό στάδιο αμέσως πριν τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ, ένοπλες ομάδες ιδιωτικών πολιτοφυλακών σφυρηλατούν συμμαχίες με κήρυκες των θεωριών συνωμοσίας και με εχθρούς των εμβολιασμών που ισχυρίζονται ότι η πανδημία του κοροναϊού είναι μια φάρσα. Αυτό εντείνει τις ανησυχίες ότι καθώς βαδίζουμε προς την ημέρα των εκλογών, μπορεί να ανακύψουν σοβαρά προβλήματα. Κορυφαίοι υποστηρικτές της προπαγάνδας  που στρέφεται ενάντια στους ομοσπονδιακούς κυβερνητικούς θεσμούς και ενάντια στον επιστημονικό λόγο, συναντήθηκαν το προηγούμενο Σαββατοκύριακο και μαζί τους ήταν ο ιδρυτής μιας από τις μεγαλύτερες ομάδες των ιδιωτικών πολιτοφυλακών» [γράφει στον Guardian ο Ed Pilkington].

Σλάβοϊ Ζίζεκ