© Der Spiegel: Συνέντευξη του Slavoj Žižek στον Romain Leick: Unsere Trägheit ist die größte Gefahr (14.03.2015) - Η συνέντευξη σε μορφή pdf με εικόνες (γερμανικά)
Ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλάβοϊ Ζίζεκ μιλά για τον ριζοσπαστικό ισλαμισμό, για την ανοχή μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και τα όριά της. Ως επικριτής του καπιταλισμού και ευρωκεντρικός αριστερός υπερασπίζεται την κληρονομιά του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ως οικουμενικό πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγό». «Ο ατομικιστικός ηδονισμός και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός αλληλοτροφοδοτούνται», λέει. Φόβοι και ελπίδες: «Τι
θα συμβεί αν ο αναπτυσσόμενος αυταρχικός καπιταλισμός σύμφωνα με το
κινεζικό μοντέλο, είναι ένδειξη ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία έπαψε να είναι προϋπόθεση και κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αντίθετα αποτελεί εμπόδιο για την ανάπτυξη»; Από την άλλη πλευρά: «Ο 20ός αιώνας έχει περάσει. Ένα ολοκληρωτικό καθεστώς δεν είναι βιώσιμο μακροπρόθεσμα».
SPIEGEL: Κύριε Ζίζεκ, η χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση κατέδειξε πόσο ευάλωτο είναι το σύστημα της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς, αυτό που θεωρήθηκε ως η μοναδική εναλλακτική λύση από τους υποστηρικτές του μετά το τέλος του κομμουνισμού. Εσείς επιμένετε να επιτίθεστε στις αντιφάσεις του σύγχρονου καπιταλισμού. Αναμένετε μια νέα επανάσταση;
Žižek: Δυστυχώς όχι.
SPIEGEL: Όμως δεν θα θέλατε να τη δείτε να συμβαίνει; Είστε ακόμη κομμουνιστής;
Žižek: Πολλοί με θεωρούν ως έναν τρελό μαρξιστή που περιμένει την Τελευταία των Ημερών. Μπορεί να είμαι αρκετά εκκεντρικός, αλλά δεν είμαι θερμοκέφαλος. Είμαι κομμουνιστής ελλείψει κάτι καλύτερου, από απελπισία για την κατάσταση στην Ευρώπη. Μισό χρόνο πριν ήμουν στη Νότια Κορέα και έδωσα διαλέξεις για την κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού, ως συνήθως. Ξέρετε, μπλα, μπλα, μπλα. Όμως το κοινό άρχισε να γελά και με ρώτησαν: Τι είναι αυτά που λες; Δεν βλέπεις εμάς εδώ γύρω; Κίνα, Νότια Κορέα, Σιγκαπούρη, Βιετνάμ. Από οικονομική άποψη τα πάμε πολύ καλά. Ποιός βρίσκεται σε κρίση; Εσείς! Εσείς, στη Δυτική Ευρώπη. Πιο συγκεκριμένα, περιοχές της Δυτικής Ευρώπης.
Spiegel: Δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα.
Žižek: Ωστόσο υπάρχει στο ερώτημα τους κάποια αλήθεια. Γιατί εμείς οι Ευρωπαίοι αισθανόμαστε ως μεγάλη κρίση την τωρινή δύσκολη θέση μας; Ο λόγος είναι, νομίζω, ο εξής: υποπτευόμαστε πως δεν τίθεται υπό αίρεση μόνον ο καπιταλισμός, αλλά και το μέλλον της δυτικής δημοκρατίας μας. Συσσωρεύεται κάτι σκοτεινό στον ορίζοντα, οι πρώτες θύελλες της καταιγίδας είναι ήδη εδώ.
Spiegel: Μπορεί η οικονομική κρίση να εξελιχθεί σε πολιτική κρίση;
Žižek: Η Κίνα, η Σιγκαπούρη, η Ινδία και πρόσφατα η πιο κοντινή μας Τουρκία, δεν προοιωνίζουν τίποτε καλό για το μέλλον. Πιστεύω ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός εξελίχθηκε προς μια κατεύθυνση, στην οποία λειτουργεί καλύτερα όταν δεν συνοδεύεται από μια καλά διαμορφωμένη δημοκρατία. Σε κάθε περίπτωση, η άνοδος κατά την τελευταία δεκαετία του λεγόμενου καπιταλισμού με ασιατικές αξίες, εγείρει αμφιβολίες και ερωτήματα: Τι θα συμβεί αν ο αναπτυσσόμενος αυταρχικός καπιταλισμός, ο σύμφωνος με το κινεζικό μοντέλο, είναι ένδειξη ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε έπαψε να είναι προϋπόθεση και κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αντίθετα αποτελεί εμπόδιο για την ανάπτυξη;
Spiegel: Σκοπός της δημοκρατίας δεν είναι να ανοίγει το δρόμο του καπιταλισμού, αλλά να εξουδετερώνει τους κινδύνους που ελλοχεύουν μέσα του. Αυτό και μόνον την κάνει αναντικατάστατη.
Žižek: Όμως για να το κάνει αυτό, πρέπει είναι κάτι περισότερο από την αρχή της ελεύθερης επιλογής. Η ελεύθερη επιλογή μπορεί να οδηγήσει μια κοινωνία προς όλες τις πιθανές κατευθύνσεις. Σε αυτό το σημείο είμαι λενινιστής. Ο Λένιν ρωτούσε πάντα ειρωνικά: Ελευθερία για ποιόν, ελευθερία για τι;
Spiegel: Ελευθερία για να αποφασίζω ο ίδιος για τη ζωή μου. Προπάντων ελευθερία του λόγου και της έκφρασης.
Žižek: Υπέροχα! Δεν είμαι σταλινικός που σαρκάζει τις ελευθερίες των πολιτών και ανακηρύσσει τη γραμμή του κόμματος ως την αληθινή, την πραγματική ελευθερία. Στην προσωπική και στην ιδιωτική ζωή, η ελευθερία της επιλογής και των αποφάσεων αυξάνεται παντού, ακόμη και στην Κίνα. Εννοώ τομείς όπως οι ελευθερίες στα θέματα του φύλου, η ελευθερία της μετακίνησης, η ελευθερία του εμπορίου, η ελευθερία του να γίνεσαι πλούσιος. Αλλά αναρωτιέμαι αν αυτό είναι αρκετό, αν αυτό το είδος της ελευθερίας των προσωπικών επιλογών δεν είναι μια παγίδα. Το κέρδος στην προσωπική ελευθερία καλύπτει την απώλεια της κοινωνικής ελευθερίας. Το κλασικό κράτος πρόνοιας αποσυναρμολογείται. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε προς τα που κατευθύνεται η κοινωνική διαδικασία, σε τι είδους κοινωνία θέλουμε να ζήσουμε. Το πεδίο των επιλογών, μέσα στο οποίο μπορούμε να βιώνουμε την ατομική μας ελευθερία θα πρέπει να επανασχεδιαστεί.
SPIEGEL: Με άλλα λόγια, σας λείπει και επιθυμείτε μια συζήτηση για το σύστημα. Η γενιά του 1968 την είχε κάνει τότε αλλά χωρίς να επιτύχει κανένα άλλο αποτέλεσμα εκτός από το να κερδίσει φιλελεύθερες, πολιτικές ελευθερίες. Σε αντίθεση με την ατομική επιθυμία για ελευθερία, στην κινητοποίηση της συλλογικής βούλησης για να ξεπεραστεί το status quo δεν παραμονεύει ο πειρασμός του ολοκληρωτισμού ;
Žižek: Ο 20ός αιώνας έχει περάσει. Ένα ολοκληρωτικό καθεστώς δεν είναι βιώσιμο μακροπρόθεσμα. Αν θέλουμε να διατηρήσουμε την Δυτική μας ταυτότητα, πρέπει να θέσουμε με νέο τρόπο το μεγάλο ερώτημα για την επέκταση της ζώνης των δημοκρατικών ελευθεριών, για τη διαδικασία της συλλογικής αυτο-χειραφέτησης. Σε αυτό το σημείο η Ευρώπη υφίσταται τη μεγαλύτερη απειλή. Είμαι ένας ευρωκεντρικός αριστερός. Σε κύκλους της Αριστεράς έχει γίνει της μόδας να επικρίνουν τον ευρωκεντρισμό εν ονόματι της πολυπολιτισμικότητας. Τουναντίον είμαι πεπεισμένος πως χρειαζόμαστε την Ευρώπη περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς την Ευρώπη: Στον κόσμο αυτό θα απέμεναν δύο πόλοι, οι Ηνωμένες Πολιτείες με τον βάναυσο νεοφιλελευθερισμό τους και ο λεγόμενος ασιατικός καπιταλισμός με τις αυταρχικές πολιτικές δομές του. Στο μεταξύ προέκυψε και η Ρωσία του Πούτιν με τις επεκτατικές φιλοδοξίες της. Θα χάνονταν το πιο πολύτιμο μέρος της ευρωπαϊκής κληρονομιάς, στο οποίο η δημοκρατία περιλαμβάνει την ελευθερία της συλλογικής δράσης, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατή η ισότητα και η δικαιοσύνη.
Spiegel: Αυτή είναι η κληρονομιά του Διαφωτισμού: η μετάβαση από την ανωριμότητα και την επιβεβλημένη αναγκαιότητα στον αυτόνομο αυτοπροσδιορισμό.
Žižek: Ακριβώς! Αν και δεν ανήκω στους καλύτερους φίλους του Γιούργκεν Χάμπερμας, σε αυτό το σημείο συμφωνώ απόλυτα μαζί του. Θα πρέπει περισσότερο από κάθε άλλη φορά να υπερασπιστούμε σταθερά το απειλούμενο εγχείρημα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Μόνο με αυτόν μπορούν να μετατοπισθούν τα όρια εκείνων των πραγμάτων που μας φαίνονται εφικτά και πραγματοποιήσιμα.
Spiegel: Μήπως με αυτό το αίτημα υπερφορτώνουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία;
Žižek: Ναι, πρέπει να πάμε πέρα από τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η καθημερινή δημοκρατία λειτουργεί έτσι ώστε η πλειοψηφία των πολιτών να είναι ικανοποιημένη με τις φαινομενικά ελεύθερες επιλογές, όμως στην πραγματικότητα ακολουθεί ό,τι τους υπαγορεύεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πιο δημοφιλής εκδοχή κυβέρνησης για τους Γερμανούς είναι ο Μεγάλος συνασπισμός Χριστιανοδημοκρατών και Σοσιαλδημοκρατών. Από φόβο μήπως τυχόν χρειαστεί να λάβουν πραγματικά ριζικές, πρωτοποριακές αποφάσεις, σκέφτονται και δρούν λες και οι αποφάσεις προκύπτουν από μόνες τους, από τις περιστάσεις, από τους περιορισμούς, από τις δεδομένες συνθήκες. Όμως, αντί απλά να αναλύουμε εμβριθώς το πως αντιλαμβανόμαστε το πεδίο των αποφάσεων και να προσαρμοζόμαστε σ' αυτό, το σημαντικό θα ήταν να αλλάξει επιτέλους αυτό το πεδίο. Έτσι όπως έχουν τα πράγματα δεν μπορεί να συγκροτηθεί πραγματικά μια γενική βούληση, μια Volonté générale με την έννοια του Ρουσώ. Η διαμόρφωση της βούλησης και των αποφάσεων παραμένει εξατομικευμένη και ιδιωτικοποιημένη και συνακόλουθα απολιτική σε τελευταία ανάλυση. Έτσι ο καπιταλισμός αποκτά την ισχυρότερη δικαιολόγηση, διότι οι φιλελεύθερες-δημοκρατικές ελευθερίες και ο εξατομικευμένος ηδονισμός κινητοποιούν τους ανθρώπους για τους δικούς του σκοπούς, μετατρέποντας τους σε εργασιομανείς.
SPIEGEL: Ποια θα ήταν η εναλλακτική λύση;
Žižek: Δεν υπάρχει δρόμος για να πάμε πίσω στον κομμουνισμό. Ο σταλινισμός ήταν κατά κάποιον τρόπο χειρότερος από τον φασισμό, απλά και μόνον επειδή ο κομμουνισμός ήθελε να ολοκληρώσει το ιδεατό αίτημα του Διαφωτισμού ως αυτο-απελευθέρωση του ανθρώπου. Εδώ έγκειται η τραγωδία της Διαλεκτικής του Διαφωτισμού. Για μένα ο σταλινισμός είναι ακόμη ένα μυστήριο. Ο φασισμός δεν είχε ποτέ Διαφωτιστικές φιλοδοξίες: αυτός επιδίωκε μόνον έναν συντηρητικό εκσυγχρονισμό με εγκληματικά μέσα. Ο Χίτλερ, κατά κάποιο τρόπο, δεν ήταν ριζοσπαστικός, δεν ήταν αρκετά βίαιος.
Spiegel: Τι λέτε; Αυτό τώρα είναι μια πρόκληση που δεν την εννοείτε στα σοβαρά;
Žižek: Με αυτό θέλω να σας πω ότι ο φασισμός εκπροσωπούσε πράγματι μιαν αντίδραση στην αστική κοινοτοπία και εφησυχασμό, παρέμεινε όμως εγκλωβισμένος μέσα στον ορίζοντα της αστικής κοινωνίας και διατήρησε εκείνον τον εφησυχασμό της. Συμφωνώ με τη διορατική διαπίστωση του Βάλτερ Μπένγιαμιν, ότι κάθε επιτυχία του φασισμού μαρτυρεί μια αποτυχημένη επανάσταση. Η επιτυχία του φασισμού είναι η αποτυχία της Αριστεράς. Αποδεικνύει ότι υπήρχε ένα επαναστατικό δυναμικό, το οποίο όμως η Αριστερά δεν κατάφερε να χρησιμοποιήσει.
Spiegel: Σε ποιά κατάσταση βρίσκονται σήμερα οι βασικές αξίες του φιλελευθερισμού, η ελευθερία, η ισότητα, η δικαιοσύνη; Είναι αρκετά ισχυρή η φιλελεύθερη δημοκρατία για να προστατεύσει τον εαυτό της από ανελεύθερες επιθέσεις;
Žižek: Αμφιβάλλω αν μπορεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις. Το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα πλησιάζει σε ένα επικίνδυνο Σημείο Μηδέν. Οι δικοί του Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης είναι η καταστροφή του κλίματος, οι απρόβλεπτες συνέπειες της βιογενετικής έρευνας, η αδυναμία των χρηματοπιστωτικών αγορών να αυτο-ρυθμιστούν και ο αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων που μένουν κοινωνικά αποκλεισμένοι: Όσο πιο παγκόσμιες γίνονται οι αγορές, τόσο ισχυρότερες γίνονται οι δυνάμεις που παράγουν κοινωνικό απαρτχάιντ.
Spiegel: Αυτοί οι κίνδυνοι έχουν εντοπιστεί και συζητούνται ευρέως. Ωστόσο, εμείς συνεχίζουμε ανήμποροι να πέφτουμε την άβυσσο
Žižek: Το γεγονός ότι δεν διαθέτουμε μια σαφή εναλλακτική λύση, δεν σημαίνει ότι πρέπει απλά να συνεχίζουμε όπως μέχρι τώρα. Εάν το υπάρχον σύστημα συνεχίσει να αναπαράγεται αμετάβλητο, οδεύουμε προς την κατάρρευσή του. Μόνον μια ανανεωμένη Αριστερά είναι σε θέση να διασώσει τις βασικές αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αν η Αριστερά αποτύχει να κάνει πράξη αυτή την επιλογή, θα αυξηθεί ο κίνδυνος ενός νέου φασισμού ή στην καλύτερη περίπτωση ενός νέου αυταρχισμού.
Spiegel: Μπορούμε ήδη να παρατηρήσουμε τις τάσεις αυτές: στο θρησκευτικό φονταμενταλισμό, στο λαϊκισμό της δεξιάς και στον επιθετικό εθνικισμό.
Žižek: Σωστά. Η απάντηση στις τάσεις αυτές δεν μπορεί να βρεθεί σε μια επαναφορά της γνώριμης αντίδρασης του φιλελευθερισμού, δηλαδή της ανεκτικότητας και της κατανόησης. Όχι! Έτσι, ο φιλελευθερισμός θα αυτοϋπονομεύεται όλο και περισσότερο. Έχουμε το δικαίωμα να θέτουμε όρια. Στην Ευρώπη αισθανόμαστε υπερβολικές ενοχές. Η πολυπολιτισμική ανοχή μας είναι προσπάθεια για να απαλλαγούμε από μια ένοχη συνείδηση, από ένα σύμπλεγμα ενοχής και αυτό μπορεί να καταστρέψει την Ευρώπη. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την Ευρώπη είναι η αδράνεια της, η καταφυγή της σε μια πολιτισμική αδιαφορία και στη σχετικοποίηση των πάντων. Σ΄ αυτό γίνομαι δογματικός. Την ελευθερία δεν μπορούμε να τη διατηρήσουμε χωρίς έναν ορισμένο δογματισμό. Δεν θέλω να τίθενται όλα υπό αμφισβήτηση, να μπορούν σε όλα να μπαίνουν ερωτηματικά. Ο δογματισμός της ελευθερίας βασίζεται σ' αυτό που ο Χέγκελ ονόμασε περιεχόμενο των ηθών. Για τον ίδιο λόγο είμαι επίσης ενάντιος σε κάθε μορφή πολιτικής ορθότητας: Έτσι προσπαθούν να ρυθμίσουν με κοινωνικές και νομικές απαγορεύσεις αυτό που θα έπρεπε να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του περιεχομένου των ηθών μας.
Spiegel: Δεν έχει κάθε πολιτισμός όρια πέρα από τα οποία η μισαλλοδοξία προκαλεί αφόρητο πόνο και δεν αντέχεται - δηλαδή το «ως εδώ και μη παρέκει» ;
Žižek: Υπάρχουν πράγματα που είναι αδύνατο να τα υπομείνεις: «l' Impossible-à-supporter», το αποκαλούσε αυτό ο Ζακ Λακάν. Τι θα συμβεί αν ένα περιοδικό διακωμωδούσε ανοιχτά το Ολοκαύτωμα; Τι γίνεται με τα αστεία και τα ανέκδοτα που γίνονται αντιληπτά ως σεξιστικά ή ρατσιστικά; Η τάση που έχουν οι αριστεροί φιλελεύθεροι και οι ελευθεριακοί να ειρωνεύονται ή να διακωμωδούν τα πάντα, τείνει να μετατρέπεται στο αντίθετό της: σε αυξημένη ευαισθησία μη τυχόν τραυματίσεις τον ευπαθή άλλο. Το ξέρετε, ένα καλό τεστ για να διαπιστώσεις τα όρια της ανοχή μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών είναι τα χοντρά αστεία. Τα αγαπώ.
Spiegel: Μπαίνω στον πειρασμό να σας ρωτήσω: Σοβαρολογείτε;
Žižek: Στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στην ομοσπονδία, κάθε επιμέρους δημοκρατία είχε από ένα ανέκδοτο για κάθε μια άλλη. Τους Μαυροβούνιους, λόγου χάρη, τους θεωρούσαμε τεμπέληδες. Στο Μαυροβούνιο συμβαίνουν συχνά σεισμοί. Γιατί λοιπόν ο Μαυροβούνιος χώνει την ουρά του σε κάθε τρύπα του εδάφους ή στις ρωγμές των βράχων; Περιμένει τον επόμενο σεισμό, επειδή είναι πολύ τεμπέλης για να αυνανιστεί. Πάρτε επίσης για παράδειγμα τα ανέκδοτα για Εβραίους. Συχνά τα χρησιμοποιούν και οι ίδιοι για να αυτοσαρκάζονται με υπέροχο τρόπο. Χωρίς μια τέτοια ανταλλαγή χωρατών δεν υπάρχει πραγματική επαφή των διαφορετικών, μόνο ψυχρός σεβασμός.
Žižek: Δυστυχώς όχι.
SPIEGEL: Όμως δεν θα θέλατε να τη δείτε να συμβαίνει; Είστε ακόμη κομμουνιστής;
Žižek: Πολλοί με θεωρούν ως έναν τρελό μαρξιστή που περιμένει την Τελευταία των Ημερών. Μπορεί να είμαι αρκετά εκκεντρικός, αλλά δεν είμαι θερμοκέφαλος. Είμαι κομμουνιστής ελλείψει κάτι καλύτερου, από απελπισία για την κατάσταση στην Ευρώπη. Μισό χρόνο πριν ήμουν στη Νότια Κορέα και έδωσα διαλέξεις για την κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού, ως συνήθως. Ξέρετε, μπλα, μπλα, μπλα. Όμως το κοινό άρχισε να γελά και με ρώτησαν: Τι είναι αυτά που λες; Δεν βλέπεις εμάς εδώ γύρω; Κίνα, Νότια Κορέα, Σιγκαπούρη, Βιετνάμ. Από οικονομική άποψη τα πάμε πολύ καλά. Ποιός βρίσκεται σε κρίση; Εσείς! Εσείς, στη Δυτική Ευρώπη. Πιο συγκεκριμένα, περιοχές της Δυτικής Ευρώπης.
 |
| Pieter Bruegel ο Πρεσβύτερος: Ο Θρίαμβος του Θανάτου |
Žižek: Ωστόσο υπάρχει στο ερώτημα τους κάποια αλήθεια. Γιατί εμείς οι Ευρωπαίοι αισθανόμαστε ως μεγάλη κρίση την τωρινή δύσκολη θέση μας; Ο λόγος είναι, νομίζω, ο εξής: υποπτευόμαστε πως δεν τίθεται υπό αίρεση μόνον ο καπιταλισμός, αλλά και το μέλλον της δυτικής δημοκρατίας μας. Συσσωρεύεται κάτι σκοτεινό στον ορίζοντα, οι πρώτες θύελλες της καταιγίδας είναι ήδη εδώ.
Spiegel: Μπορεί η οικονομική κρίση να εξελιχθεί σε πολιτική κρίση;
Žižek: Η Κίνα, η Σιγκαπούρη, η Ινδία και πρόσφατα η πιο κοντινή μας Τουρκία, δεν προοιωνίζουν τίποτε καλό για το μέλλον. Πιστεύω ότι ο σύγχρονος καπιταλισμός εξελίχθηκε προς μια κατεύθυνση, στην οποία λειτουργεί καλύτερα όταν δεν συνοδεύεται από μια καλά διαμορφωμένη δημοκρατία. Σε κάθε περίπτωση, η άνοδος κατά την τελευταία δεκαετία του λεγόμενου καπιταλισμού με ασιατικές αξίες, εγείρει αμφιβολίες και ερωτήματα: Τι θα συμβεί αν ο αναπτυσσόμενος αυταρχικός καπιταλισμός, ο σύμφωνος με το κινεζικό μοντέλο, είναι ένδειξη ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία όπως εμείς την αντιλαμβανόμαστε έπαψε να είναι προϋπόθεση και κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αντίθετα αποτελεί εμπόδιο για την ανάπτυξη;
Spiegel: Σκοπός της δημοκρατίας δεν είναι να ανοίγει το δρόμο του καπιταλισμού, αλλά να εξουδετερώνει τους κινδύνους που ελλοχεύουν μέσα του. Αυτό και μόνον την κάνει αναντικατάστατη.
Žižek: Όμως για να το κάνει αυτό, πρέπει είναι κάτι περισότερο από την αρχή της ελεύθερης επιλογής. Η ελεύθερη επιλογή μπορεί να οδηγήσει μια κοινωνία προς όλες τις πιθανές κατευθύνσεις. Σε αυτό το σημείο είμαι λενινιστής. Ο Λένιν ρωτούσε πάντα ειρωνικά: Ελευθερία για ποιόν, ελευθερία για τι;
Spiegel: Ελευθερία για να αποφασίζω ο ίδιος για τη ζωή μου. Προπάντων ελευθερία του λόγου και της έκφρασης.
Žižek: Υπέροχα! Δεν είμαι σταλινικός που σαρκάζει τις ελευθερίες των πολιτών και ανακηρύσσει τη γραμμή του κόμματος ως την αληθινή, την πραγματική ελευθερία. Στην προσωπική και στην ιδιωτική ζωή, η ελευθερία της επιλογής και των αποφάσεων αυξάνεται παντού, ακόμη και στην Κίνα. Εννοώ τομείς όπως οι ελευθερίες στα θέματα του φύλου, η ελευθερία της μετακίνησης, η ελευθερία του εμπορίου, η ελευθερία του να γίνεσαι πλούσιος. Αλλά αναρωτιέμαι αν αυτό είναι αρκετό, αν αυτό το είδος της ελευθερίας των προσωπικών επιλογών δεν είναι μια παγίδα. Το κέρδος στην προσωπική ελευθερία καλύπτει την απώλεια της κοινωνικής ελευθερίας. Το κλασικό κράτος πρόνοιας αποσυναρμολογείται. Δεν μπορούμε να διακρίνουμε προς τα που κατευθύνεται η κοινωνική διαδικασία, σε τι είδους κοινωνία θέλουμε να ζήσουμε. Το πεδίο των επιλογών, μέσα στο οποίο μπορούμε να βιώνουμε την ατομική μας ελευθερία θα πρέπει να επανασχεδιαστεί.
SPIEGEL: Με άλλα λόγια, σας λείπει και επιθυμείτε μια συζήτηση για το σύστημα. Η γενιά του 1968 την είχε κάνει τότε αλλά χωρίς να επιτύχει κανένα άλλο αποτέλεσμα εκτός από το να κερδίσει φιλελεύθερες, πολιτικές ελευθερίες. Σε αντίθεση με την ατομική επιθυμία για ελευθερία, στην κινητοποίηση της συλλογικής βούλησης για να ξεπεραστεί το status quo δεν παραμονεύει ο πειρασμός του ολοκληρωτισμού ;
Žižek: Ο 20ός αιώνας έχει περάσει. Ένα ολοκληρωτικό καθεστώς δεν είναι βιώσιμο μακροπρόθεσμα. Αν θέλουμε να διατηρήσουμε την Δυτική μας ταυτότητα, πρέπει να θέσουμε με νέο τρόπο το μεγάλο ερώτημα για την επέκταση της ζώνης των δημοκρατικών ελευθεριών, για τη διαδικασία της συλλογικής αυτο-χειραφέτησης. Σε αυτό το σημείο η Ευρώπη υφίσταται τη μεγαλύτερη απειλή. Είμαι ένας ευρωκεντρικός αριστερός. Σε κύκλους της Αριστεράς έχει γίνει της μόδας να επικρίνουν τον ευρωκεντρισμό εν ονόματι της πολυπολιτισμικότητας. Τουναντίον είμαι πεπεισμένος πως χρειαζόμαστε την Ευρώπη περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Φανταστείτε έναν κόσμο χωρίς την Ευρώπη: Στον κόσμο αυτό θα απέμεναν δύο πόλοι, οι Ηνωμένες Πολιτείες με τον βάναυσο νεοφιλελευθερισμό τους και ο λεγόμενος ασιατικός καπιταλισμός με τις αυταρχικές πολιτικές δομές του. Στο μεταξύ προέκυψε και η Ρωσία του Πούτιν με τις επεκτατικές φιλοδοξίες της. Θα χάνονταν το πιο πολύτιμο μέρος της ευρωπαϊκής κληρονομιάς, στο οποίο η δημοκρατία περιλαμβάνει την ελευθερία της συλλογικής δράσης, χωρίς την οποία δεν είναι δυνατή η ισότητα και η δικαιοσύνη.
Spiegel: Αυτή είναι η κληρονομιά του Διαφωτισμού: η μετάβαση από την ανωριμότητα και την επιβεβλημένη αναγκαιότητα στον αυτόνομο αυτοπροσδιορισμό.
Žižek: Ακριβώς! Αν και δεν ανήκω στους καλύτερους φίλους του Γιούργκεν Χάμπερμας, σε αυτό το σημείο συμφωνώ απόλυτα μαζί του. Θα πρέπει περισσότερο από κάθε άλλη φορά να υπερασπιστούμε σταθερά το απειλούμενο εγχείρημα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Μόνο με αυτόν μπορούν να μετατοπισθούν τα όρια εκείνων των πραγμάτων που μας φαίνονται εφικτά και πραγματοποιήσιμα.
 |
| Pieter Bruegel ο Πρεσβύτερος: Παροιμίες των Κάτω Χωρών |
Spiegel: Μήπως με αυτό το αίτημα υπερφορτώνουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία;
Žižek: Ναι, πρέπει να πάμε πέρα από τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η καθημερινή δημοκρατία λειτουργεί έτσι ώστε η πλειοψηφία των πολιτών να είναι ικανοποιημένη με τις φαινομενικά ελεύθερες επιλογές, όμως στην πραγματικότητα ακολουθεί ό,τι τους υπαγορεύεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι η πιο δημοφιλής εκδοχή κυβέρνησης για τους Γερμανούς είναι ο Μεγάλος συνασπισμός Χριστιανοδημοκρατών και Σοσιαλδημοκρατών. Από φόβο μήπως τυχόν χρειαστεί να λάβουν πραγματικά ριζικές, πρωτοποριακές αποφάσεις, σκέφτονται και δρούν λες και οι αποφάσεις προκύπτουν από μόνες τους, από τις περιστάσεις, από τους περιορισμούς, από τις δεδομένες συνθήκες. Όμως, αντί απλά να αναλύουμε εμβριθώς το πως αντιλαμβανόμαστε το πεδίο των αποφάσεων και να προσαρμοζόμαστε σ' αυτό, το σημαντικό θα ήταν να αλλάξει επιτέλους αυτό το πεδίο. Έτσι όπως έχουν τα πράγματα δεν μπορεί να συγκροτηθεί πραγματικά μια γενική βούληση, μια Volonté générale με την έννοια του Ρουσώ. Η διαμόρφωση της βούλησης και των αποφάσεων παραμένει εξατομικευμένη και ιδιωτικοποιημένη και συνακόλουθα απολιτική σε τελευταία ανάλυση. Έτσι ο καπιταλισμός αποκτά την ισχυρότερη δικαιολόγηση, διότι οι φιλελεύθερες-δημοκρατικές ελευθερίες και ο εξατομικευμένος ηδονισμός κινητοποιούν τους ανθρώπους για τους δικούς του σκοπούς, μετατρέποντας τους σε εργασιομανείς.
SPIEGEL: Ποια θα ήταν η εναλλακτική λύση;
Žižek: Δεν υπάρχει δρόμος για να πάμε πίσω στον κομμουνισμό. Ο σταλινισμός ήταν κατά κάποιον τρόπο χειρότερος από τον φασισμό, απλά και μόνον επειδή ο κομμουνισμός ήθελε να ολοκληρώσει το ιδεατό αίτημα του Διαφωτισμού ως αυτο-απελευθέρωση του ανθρώπου. Εδώ έγκειται η τραγωδία της Διαλεκτικής του Διαφωτισμού. Για μένα ο σταλινισμός είναι ακόμη ένα μυστήριο. Ο φασισμός δεν είχε ποτέ Διαφωτιστικές φιλοδοξίες: αυτός επιδίωκε μόνον έναν συντηρητικό εκσυγχρονισμό με εγκληματικά μέσα. Ο Χίτλερ, κατά κάποιο τρόπο, δεν ήταν ριζοσπαστικός, δεν ήταν αρκετά βίαιος.
Spiegel: Τι λέτε; Αυτό τώρα είναι μια πρόκληση που δεν την εννοείτε στα σοβαρά;
Žižek: Με αυτό θέλω να σας πω ότι ο φασισμός εκπροσωπούσε πράγματι μιαν αντίδραση στην αστική κοινοτοπία και εφησυχασμό, παρέμεινε όμως εγκλωβισμένος μέσα στον ορίζοντα της αστικής κοινωνίας και διατήρησε εκείνον τον εφησυχασμό της. Συμφωνώ με τη διορατική διαπίστωση του Βάλτερ Μπένγιαμιν, ότι κάθε επιτυχία του φασισμού μαρτυρεί μια αποτυχημένη επανάσταση. Η επιτυχία του φασισμού είναι η αποτυχία της Αριστεράς. Αποδεικνύει ότι υπήρχε ένα επαναστατικό δυναμικό, το οποίο όμως η Αριστερά δεν κατάφερε να χρησιμοποιήσει.
Spiegel: Σε ποιά κατάσταση βρίσκονται σήμερα οι βασικές αξίες του φιλελευθερισμού, η ελευθερία, η ισότητα, η δικαιοσύνη; Είναι αρκετά ισχυρή η φιλελεύθερη δημοκρατία για να προστατεύσει τον εαυτό της από ανελεύθερες επιθέσεις;
Žižek: Αμφιβάλλω αν μπορεί να ανταποκριθεί στις προκλήσεις. Το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα πλησιάζει σε ένα επικίνδυνο Σημείο Μηδέν. Οι δικοί του Τέσσερις Ιππότες της Αποκάλυψης είναι η καταστροφή του κλίματος, οι απρόβλεπτες συνέπειες της βιογενετικής έρευνας, η αδυναμία των χρηματοπιστωτικών αγορών να αυτο-ρυθμιστούν και ο αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων που μένουν κοινωνικά αποκλεισμένοι: Όσο πιο παγκόσμιες γίνονται οι αγορές, τόσο ισχυρότερες γίνονται οι δυνάμεις που παράγουν κοινωνικό απαρτχάιντ.
Spiegel: Αυτοί οι κίνδυνοι έχουν εντοπιστεί και συζητούνται ευρέως. Ωστόσο, εμείς συνεχίζουμε ανήμποροι να πέφτουμε την άβυσσο
Žižek: Το γεγονός ότι δεν διαθέτουμε μια σαφή εναλλακτική λύση, δεν σημαίνει ότι πρέπει απλά να συνεχίζουμε όπως μέχρι τώρα. Εάν το υπάρχον σύστημα συνεχίσει να αναπαράγεται αμετάβλητο, οδεύουμε προς την κατάρρευσή του. Μόνον μια ανανεωμένη Αριστερά είναι σε θέση να διασώσει τις βασικές αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αν η Αριστερά αποτύχει να κάνει πράξη αυτή την επιλογή, θα αυξηθεί ο κίνδυνος ενός νέου φασισμού ή στην καλύτερη περίπτωση ενός νέου αυταρχισμού.
Spiegel: Μπορούμε ήδη να παρατηρήσουμε τις τάσεις αυτές: στο θρησκευτικό φονταμενταλισμό, στο λαϊκισμό της δεξιάς και στον επιθετικό εθνικισμό.
Žižek: Σωστά. Η απάντηση στις τάσεις αυτές δεν μπορεί να βρεθεί σε μια επαναφορά της γνώριμης αντίδρασης του φιλελευθερισμού, δηλαδή της ανεκτικότητας και της κατανόησης. Όχι! Έτσι, ο φιλελευθερισμός θα αυτοϋπονομεύεται όλο και περισσότερο. Έχουμε το δικαίωμα να θέτουμε όρια. Στην Ευρώπη αισθανόμαστε υπερβολικές ενοχές. Η πολυπολιτισμική ανοχή μας είναι προσπάθεια για να απαλλαγούμε από μια ένοχη συνείδηση, από ένα σύμπλεγμα ενοχής και αυτό μπορεί να καταστρέψει την Ευρώπη. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για την Ευρώπη είναι η αδράνεια της, η καταφυγή της σε μια πολιτισμική αδιαφορία και στη σχετικοποίηση των πάντων. Σ΄ αυτό γίνομαι δογματικός. Την ελευθερία δεν μπορούμε να τη διατηρήσουμε χωρίς έναν ορισμένο δογματισμό. Δεν θέλω να τίθενται όλα υπό αμφισβήτηση, να μπορούν σε όλα να μπαίνουν ερωτηματικά. Ο δογματισμός της ελευθερίας βασίζεται σ' αυτό που ο Χέγκελ ονόμασε περιεχόμενο των ηθών. Για τον ίδιο λόγο είμαι επίσης ενάντιος σε κάθε μορφή πολιτικής ορθότητας: Έτσι προσπαθούν να ρυθμίσουν με κοινωνικές και νομικές απαγορεύσεις αυτό που θα έπρεπε να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του περιεχομένου των ηθών μας.
Spiegel: Δεν έχει κάθε πολιτισμός όρια πέρα από τα οποία η μισαλλοδοξία προκαλεί αφόρητο πόνο και δεν αντέχεται - δηλαδή το «ως εδώ και μη παρέκει» ;
Žižek: Υπάρχουν πράγματα που είναι αδύνατο να τα υπομείνεις: «l' Impossible-à-supporter», το αποκαλούσε αυτό ο Ζακ Λακάν. Τι θα συμβεί αν ένα περιοδικό διακωμωδούσε ανοιχτά το Ολοκαύτωμα; Τι γίνεται με τα αστεία και τα ανέκδοτα που γίνονται αντιληπτά ως σεξιστικά ή ρατσιστικά; Η τάση που έχουν οι αριστεροί φιλελεύθεροι και οι ελευθεριακοί να ειρωνεύονται ή να διακωμωδούν τα πάντα, τείνει να μετατρέπεται στο αντίθετό της: σε αυξημένη ευαισθησία μη τυχόν τραυματίσεις τον ευπαθή άλλο. Το ξέρετε, ένα καλό τεστ για να διαπιστώσεις τα όρια της ανοχή μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών είναι τα χοντρά αστεία. Τα αγαπώ.
Spiegel: Μπαίνω στον πειρασμό να σας ρωτήσω: Σοβαρολογείτε;
Žižek: Στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στην ομοσπονδία, κάθε επιμέρους δημοκρατία είχε από ένα ανέκδοτο για κάθε μια άλλη. Τους Μαυροβούνιους, λόγου χάρη, τους θεωρούσαμε τεμπέληδες. Στο Μαυροβούνιο συμβαίνουν συχνά σεισμοί. Γιατί λοιπόν ο Μαυροβούνιος χώνει την ουρά του σε κάθε τρύπα του εδάφους ή στις ρωγμές των βράχων; Περιμένει τον επόμενο σεισμό, επειδή είναι πολύ τεμπέλης για να αυνανιστεί. Πάρτε επίσης για παράδειγμα τα ανέκδοτα για Εβραίους. Συχνά τα χρησιμοποιούν και οι ίδιοι για να αυτοσαρκάζονται με υπέροχο τρόπο. Χωρίς μια τέτοια ανταλλαγή χωρατών δεν υπάρχει πραγματική επαφή των διαφορετικών, μόνο ψυχρός σεβασμός.
 |
| Πλέοντας για την ευρωπαϊκή ακτή, για τη Λαμπεντούζα, την Κω, τη Λέσβο... |
Spiegel: Δεν έχω πολλή εμπιστοσύνη στα όρια ανοχής: όταν τα ξεπερνάς, αυτά τα τεστ γίνονται ανυπόφορα.
Žižek: Υπάρχουν όρια, σίγουρα. Το εκρηκτικό πρόβλημα παρουσιάζεται όταν δύο εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες συμβιώνουν σε στενή σχέση γειτνίασης, αλλά έχουν μη συμβατούς τρόπους ζωής. Δηλαδή όταν εκλαμβάνουν ως επίθεση εναντίον της ταυτότητάς τους την κριτική είτε προς τη θρησκεία τους είτε προς τον τρόπο ζωής τους.
Spiegel: Εδώ ακριβώς δεν βρίσκεται κρυμμένη εκρηκτική ύλη μέσα στη διαπίστωση που έγινε τελευταία δημοφιλής, ότι και το Ισλάμ ανήκει στην Ευρώπη;
Žižek: Η ανοχή δεν είναι λύση γι' αυτό το πρόβλημα. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η επιστέγαση με ένα πολιτισμικό πλαίσιο που θα έχει ρόλο «οδηγού», που θα διέπει τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι επιμέρους πολιτισμικές ενότητες (υποκουλτούρες). Η πολυπολιτισμικότητα, με τον αμοιβαίο σεβασμό της για τις ευαισθησίες του άλλου, δεν λειτουργεί πια όταν τίθεται ενώπιόν μας αυτό το «l' Impossible-à-supporter». Οι αυστηροί μουσουλμάνοι είναι αδύνατο να αντέξουν τις βλάσφημες εικόνες μας και το αδίστακτο χιούμορ μας, που αποτελούν μέρος της δικής μας ελευθερίας. Εξίσου, οι φιλελεύθεροι της Δύσης είναι αδύνατο να ανεχθούμε πρακτικές όπως ο καταναγκαστικός γάμος ή ή η παρεμπόδιση της ελεύθερης κυκλοφορίας των γυναικών, οι οποίες όμως αποτελούν μέρος της βιωμένης παράδοσης στο Ισλάμ. Συνεπώς, ως αριστερός θα έλεγα το εξής: Πρέπει να αγωνιστούμε υπέρ του δικού μας πολιτισμικού πλαισίου - «οδηγού».
Spiegel: Ποιό είναι αυτό; Σε τι συνίσταται το πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγός»; Ακόμη και η οικουμενική ισχύς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενίοτε αμφισβητείται, στο όνομα της πολιτισμικής διαφοράς.
Žižek: Το ευρωπαϊκό πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγός» είναι η οικουμενικότητα του Διαφωτισμού, όπου τα άτομα συμπεριφέρονται απέναντι στον ίδιο τον εαυτό τους ως οικουμενικά ανθρώπινα όντα. Δηλαδή, πρέπει να είναι σε θέση να παραβλέπουν την ιδιαιτερότητα τους, να παρακάμπτουν την ειδική, την επιμέρους κοινωνική, θρησκευτική ή εθνοτική τους θέση. Δεν είναι αρκετό να ανεχόμαστε ο ένας τον άλλον. Πρέπει να είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε τη δική μας πολιτισμική ταυτότητα ως κάτι ενδεχόμενο, ως κάτι τυχαίο, ως κάτι μεταβλητό.
Spiegel: Το οικουμενικό άτομο είναι μια έννοια αφηρημένη. Δεν υπάρχει στην πραγματική ζωή. Στην πραγματικότητα, ο καθένας κάπου ανήκει, σε μιαν ομάδα ή κοινότητα.
Žižek: Το οικουμενικό άτομο είναι μια πραγματικότητα στη ζωή μας. Εκτός από τα μήλα, τα αχλάδια και τα σταφύλια πρέπει επίσης να υπάρχει μια θέση για τα φρούτα ως τέτοια. Αγαπώ την ομορφιά αυτής της πλατωνικής Ιδέας. Οι άνθρωποι ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα, αλλά την ίδια στιγμή συμμετέχουν σε μια οικουμενική διάσταση. Δεν μένω για όλη τη διάρκεια της ζωής μου ίδιος και απαράλλαχτος, όμως εξακολουθώ να είμαι πάντοτε εγώ ο ίδιος. Μια κοινότητα δεν είναι σφραγισμένη. Οι άνθρωποι μπορούν να αποχωρούν και να προσχωρούν σε μια άλλη. Η ταυτότητά μας αποτελείται από πολλαπλές ταυτότητες που μπορούν να υπάρχουν διαδοχικά ή και να συνυπάρχουν.
Spiegel: «Ενώ εγώ μένω, οι μέρες περνούν και φεύγουν»,* λέει ένα γνωστό ποίημα του Guillaume Apollinaire.
Žižek: Μιλώντας με τη χριστιανική ορολογία, το Άγιο Πνεύμα υπάρχει σε όλους μας, όλοι συμμετέχουμε σε αυτό, ανεξάρτητα από την ταυτότητα μας ως μελών μιας συγκεκριμένης κοινότητας. Είμαι αθεϊστής όμως θαυμάζω αυτόν τον χειραφετητικό πυρήνα του χριστιανικού δόγματος: Αφήστε τον πατέρα σας και τη μητέρα σας και ακολουθήστε με, λέει ο Χριστός. Αφήστε την κοινότητά σας για να ανακαλύψετε τον οικουμενισμό της ανθρωπότητας!
Spiegel: Η χειραφέτηση είναι μια βίαιη πράξη: ένας χωρισμός, ένας ξεριζωμός. Το Ισλάμ δεν επιτρέπει την αποχώρηση από την κοινότητα των πιστών.
Žižek: Δεν υπάρχει ελευθερία και ασφαλέστατα δεν υπάρχει καθολική ελευθερία, χωρίς μια στιγμή της βίας. Το να ξεκόβεσαι από τις ρίζες σου είναι από μόνο του μια αρκετά βίαιη διαδικασία, όμως αυτή η βία, η οποία δεν πρέπει να είναι φυσική, σωματική, έχει κάτι το λυτρωτικό. Δεν τίθεται ζήτημα να καταστραφεί η ιδιαιτερότητα. Ούτως ή άλλως είμαστε εξαρτημένοι από την ιδιοσυγκρασία μας. Αλλά πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι μέσα στην ιδιαιτερότητα κρύβεται κάτι το ενδεχομενικό, ένα απρόοπτο συμβάν που προέκυψε ως τυχαία σύμπτωση, που δεν είναι ουσιώδες και απαραίτητο για τον εαυτό μας. Ο οικουμενισμός είναι το άνοιγμα προς μια ριζοσπαστική ενδεχομενικότητα.
Spiegel: Τι σημαίνει αυτό για την πολιτική;
Žižek: Ο ηγέτης της ιρανικής επανάστασης Χομεϊνί είπε κάποτε το εξής: Εμείς οι μουσουλμάνοι δεν φοβόμαστε τα όπλα της Δύσης, ούτε τον οικονομικό ιμπεριαλισμό, φοβόμαστε την ηθική διαφθορά της Δύσης. Η ακραία μορφή αυτής της αντίστασης είναι το Ισλαμικό Κράτος ή ακόμη περισσότερο το [νιγηριανό] Boko Haram. Τι παράξενο φαινόμενο! Ένα ολόκληρο κοινωνικό και πολιτικό κίνημα, του οποίου η κύρια φροντίδα είναι πως να εξακολουθήσουν να είναι αγράμματες οι γυναίκες και να παραμείνουν στη μειονεκτική θέση τους! Το παλιό σύνθημα από τη δεκαετία του 1960, ότι κάθε τι που αφορά τα δύο φύλα είναι πολιτικό, εδώ παίρνει ένα απρόσμενο νέα νόημα: Η διατήρηση μιας αυστηρής ιεραρχίας των φύλων είναι το πιο σημαντικό πολιτικό καθήκον. Μήπως δεν βιώσαμε μια ασθενέστερη μορφή της ίδιας στάσης με τη ρωσική αντίδραση στο διαγωνισμό τραγουδιού της Eurovision, στον οποίο νίκησε το γενειοφόρο κορίτσι Conchita Wurst; Ο εθνικιστής Ζιρινόφσκι δήλωσε: «Δεν υπάρχουν πια άνδρες και γυναίκες στην Ευρώπη, υπάρχει μόνο αυτό το πράγμα». Ακόμα και η δική μας Καθολική Εκκλησία υποδαυλίζει τον ίδιο πανικό με την αντίθεσή της στο γάμο των ομοφυλοφίλων.
SPIEGEL: Είναι όμως ο αχαλίνωτος ατομικός ηδονισμός αυτό που μπορεί για να αντισταθεί στην φονταμενταλισμό;
Žižek: Όχι, για δύο λόγους. Ο πρώτος: Αντίπαλός μας δεν είναι η πραγματική θρησκεία. Ο Zivko Kustić, ένας Κροάτης εθνικο-καθολικός ιερέας, θεωρεί ότι ο καθολικισμός είναι ένα σημάδι ότι οι άνθρωποι δεν είναι διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν την εθνική και πολιτισμική κληρονομιά τους - «την κροατικότητα ως όλον» [κατά το ελληνικότητα]. Τα λόγια του αυτά αποσαφηνίζουν ότι το επίδικο αντικείμενο δεν είναι πια η θρησκευτική πίστη και η αλήθεια της, αλλά μάλλον ένα πολιτικό-πολιτισμικό εγχείρημα. Η θρησκεία εδώ είναι απλά ένα εργαλείο και ένας δείκτης της συλλογικής μας ταυτότητας. Το ζήτημα είναι τώρα, πόσο μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης ελέγχει η δική μας πλευρά, πόσο ισχυρή ηγεμονία ασκεί η πλευρά «μας». Γι' αυτό το λόγο ο Kustić παραθέτει επιδοκιμαστικά αυτό που δήλωσε ως πολιτισμική ταυτότητά του ένας Ιταλός κομμουνιστής: «Είμαι αθεϊστής καθολικός». Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο Νορβηγός ακροδεξιός τρομοκράτης Άντερς Μπρέιβικ, καθόλου θρησκευόμενος και αυτός, αποκάλεσε τη χριστιανική κληρονομιά θεμέλιο της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ο δεύτερος λόγος είναι ακόμη πιο σημαντικός: η αχαλίνωτη προσωπική ελευθερία της επιλογής ταιριάζει θαυμάσια στο σημερινό καπιταλισμό, στον οποίο η παγκόσμια κοινωνική και οικονομική διαδικασία είναι όλο και πιο αδιαφανής και αδιαπέραστη από τους ανθρώπους. Ο ατομικιστικός ηδονισμός και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός αλληλοτροφοδοτούνται, ρίχνουν ο ένας στη φωτιά του άλλου βενζίνη. Ο φονταμενταλισμός μπορεί να καταπολεμηθεί αποτελεσματικά μόνο με ένα νέο συλλογικό εγχείρημα ριζικής αλλαγής. Και μέσα στο εγχείρημα αυτό δεν μπορεί να υπάρχει τίποτε ηδονιστικό χυδαίο.
Spiegel: Ποιος αποφασίζει τι είναι ενδεχομενικό και τι είναι ουσιώδες; Για τους ευσεβείς μουσουλμάνους η μαντίλα δεν είναι ενδεχομενικό, αλλά ουσιώδες και απαραίτητο.
Žižek: Εδώ βρίσκεται το εκρηκτικό πρόβλημα. Στο θέμα αυτό, το κορίτσι, η γυναίκα, θα πρέπει να αποφασίζουν για τον εαυτό τους αυτεξούσιες. Όμως για να μπορούν, θα πρέπει να απελευθερωθούν από την πίεση της οικογένειας και της κοινότητας. Και εδώ βρίκεται η χειραφετική βία: Ο μόνος τρόπος για την αυτονομία είναι ο ξεριζωμός, η διαφυγή από την πίεση για προσαρμογή που ασκεί η κοινότητα. Γι' αυτό το λόγο ένας από τους ήρωες μου είναι ο Malcolm X. Το X σημαίνει ξεριζωμό. Αυτό τον οδήγησε να μην αναζητήσει τις αφρικανικές ρίζες του. Αντιθέτως, είδε τον ξεριχωμό σαν μια ευκαιρία για να κερδίσει μια νέα οικουμενική ελευθερία.
Spiegel: Βρίσκετε καλοδεχούμενη αυτήν τη βία που ξεριζώνει;
Žižek: Αποδέχομαι αυτήν τη βία, γιατί είναι η τιμή που πληρώνουμε για αληθινή ενδεχομενικότητα και για την απελευθέρωση του εαυτού. Είναι όπως σε ένα σαδομαζοχιστικό «παιχνίδι». Οι συμμετέχοντες μπορούν να συμπράξουν σε όλες τις διαστροφές. Αλλά σε κάθε σημείο ο καθένας έχει το δικαίωμα να πει: σταματώ, ως εδώ, σταματώ και αποχωρώ. Η πρόοδος στη δυτικής δημοκρατίας συνίσταται στο να επεκτείνει σταδιακά το χώρο της οικουμενικότητας και συνακόλουθα να πολλαπλασιάζει τις επιλογές μου στις ενδεχομενικές μου αποφάσεις. Όμως ενδεχομενικότητα δεν σημαίνει κοινοτοπία. Οι πιο πολύτιμες συλλογικές κατακτήσεις μας είναι ενδεχομενικές, έρχονται από το πουθενά και έρχονται σε ρήξη με τις παγιωμένες μας ταυτότητες.
SPIEGEL: Είναι καθήκον του διανοούμενου που εκφράζεται δημόσια, όπως εσείς, η αδιάκοπη εργασία για την επέκταση των χώρων της δημόσιας ελευθερίας; Αυτό θυμίζει περισσότερο την ανοιχτή κοινωνία του Καρλ Πόπερ παρά την προλεταριακή επανάσταση του Καρλ Μαρξ.
Žižek: Θεέ μου, όχι Πόπερ! Παραμένω μαρξιστής, γιατί αυτό που έχει σημασία για μένα, είναι τα θεμέλια της ελευθερίας τα οποία υλοποιούνται σε θεσμούς. Οι εξειδικευμένοι - οι ιδιώτες με την πρωταρχική σημασία της λέξης [δηλαδή ηλίθιοι] - ασχολούνται με το να βρίσκουν λύσεις σε συγκεκριμένα ιδιαίτερα προβλήματα. Οι διανοούμενοι προσπαθούν να θέτουν με νέο τρόπο τα ερωτήματα, να στοχάζονται για τις κοινωνικές προϋποθέσεις τις αναγκαίες για την άσκηση των προσωπικών ελευθεριών. Στο δοκίμιό του «Τι είναι Διαφωτισμός», ο Καντ διακρίνει μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας χρήσης του Λόγου. Αυτό είναι σήμερα πιο επίκαιρο από κάθε άλλη εποχή. Για τον Καντ, δημόσια χρήση του Λόγου σήμαινε ελεύθερη σκέψη πέρα από όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς περιορισμούς, ενώ τη χρήση του Λόγου στην υπηρεσία του κράτους τη θεωρούσε χρήση ιδιωτική. Αυτός είναι ο αγώνας μας σήμερα, που περιλαμβάνει μέχρι και το WikiLeaks: πρέπει να κρατήσουμε ζωντανό αυτόν τον δημόσιο χώρο.
Spiegel: Πώς, λοιπόν, μπορούμε να οικοδομήσουμε δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων, τέτοιους ώστε να στηρίζουν τη χειραφέτηση ;
Spiegel: Κύριε Ζίζεκ σας ευχαριστούμε για τη συζήτηση.
Žižek: Υπάρχουν όρια, σίγουρα. Το εκρηκτικό πρόβλημα παρουσιάζεται όταν δύο εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες συμβιώνουν σε στενή σχέση γειτνίασης, αλλά έχουν μη συμβατούς τρόπους ζωής. Δηλαδή όταν εκλαμβάνουν ως επίθεση εναντίον της ταυτότητάς τους την κριτική είτε προς τη θρησκεία τους είτε προς τον τρόπο ζωής τους.
Spiegel: Εδώ ακριβώς δεν βρίσκεται κρυμμένη εκρηκτική ύλη μέσα στη διαπίστωση που έγινε τελευταία δημοφιλής, ότι και το Ισλάμ ανήκει στην Ευρώπη;
Žižek: Η ανοχή δεν είναι λύση γι' αυτό το πρόβλημα. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι η επιστέγαση με ένα πολιτισμικό πλαίσιο που θα έχει ρόλο «οδηγού», που θα διέπει τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν οι επιμέρους πολιτισμικές ενότητες (υποκουλτούρες). Η πολυπολιτισμικότητα, με τον αμοιβαίο σεβασμό της για τις ευαισθησίες του άλλου, δεν λειτουργεί πια όταν τίθεται ενώπιόν μας αυτό το «l' Impossible-à-supporter». Οι αυστηροί μουσουλμάνοι είναι αδύνατο να αντέξουν τις βλάσφημες εικόνες μας και το αδίστακτο χιούμορ μας, που αποτελούν μέρος της δικής μας ελευθερίας. Εξίσου, οι φιλελεύθεροι της Δύσης είναι αδύνατο να ανεχθούμε πρακτικές όπως ο καταναγκαστικός γάμος ή ή η παρεμπόδιση της ελεύθερης κυκλοφορίας των γυναικών, οι οποίες όμως αποτελούν μέρος της βιωμένης παράδοσης στο Ισλάμ. Συνεπώς, ως αριστερός θα έλεγα το εξής: Πρέπει να αγωνιστούμε υπέρ του δικού μας πολιτισμικού πλαισίου - «οδηγού».
Spiegel: Ποιό είναι αυτό; Σε τι συνίσταται το πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγός»; Ακόμη και η οικουμενική ισχύς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενίοτε αμφισβητείται, στο όνομα της πολιτισμικής διαφοράς.
Žižek: Το ευρωπαϊκό πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγός» είναι η οικουμενικότητα του Διαφωτισμού, όπου τα άτομα συμπεριφέρονται απέναντι στον ίδιο τον εαυτό τους ως οικουμενικά ανθρώπινα όντα. Δηλαδή, πρέπει να είναι σε θέση να παραβλέπουν την ιδιαιτερότητα τους, να παρακάμπτουν την ειδική, την επιμέρους κοινωνική, θρησκευτική ή εθνοτική τους θέση. Δεν είναι αρκετό να ανεχόμαστε ο ένας τον άλλον. Πρέπει να είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε τη δική μας πολιτισμική ταυτότητα ως κάτι ενδεχόμενο, ως κάτι τυχαίο, ως κάτι μεταβλητό.
Spiegel: Το οικουμενικό άτομο είναι μια έννοια αφηρημένη. Δεν υπάρχει στην πραγματική ζωή. Στην πραγματικότητα, ο καθένας κάπου ανήκει, σε μιαν ομάδα ή κοινότητα.
Žižek: Το οικουμενικό άτομο είναι μια πραγματικότητα στη ζωή μας. Εκτός από τα μήλα, τα αχλάδια και τα σταφύλια πρέπει επίσης να υπάρχει μια θέση για τα φρούτα ως τέτοια. Αγαπώ την ομορφιά αυτής της πλατωνικής Ιδέας. Οι άνθρωποι ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα, αλλά την ίδια στιγμή συμμετέχουν σε μια οικουμενική διάσταση. Δεν μένω για όλη τη διάρκεια της ζωής μου ίδιος και απαράλλαχτος, όμως εξακολουθώ να είμαι πάντοτε εγώ ο ίδιος. Μια κοινότητα δεν είναι σφραγισμένη. Οι άνθρωποι μπορούν να αποχωρούν και να προσχωρούν σε μια άλλη. Η ταυτότητά μας αποτελείται από πολλαπλές ταυτότητες που μπορούν να υπάρχουν διαδοχικά ή και να συνυπάρχουν.
Spiegel: «Ενώ εγώ μένω, οι μέρες περνούν και φεύγουν»,* λέει ένα γνωστό ποίημα του Guillaume Apollinaire.
Žižek: Μιλώντας με τη χριστιανική ορολογία, το Άγιο Πνεύμα υπάρχει σε όλους μας, όλοι συμμετέχουμε σε αυτό, ανεξάρτητα από την ταυτότητα μας ως μελών μιας συγκεκριμένης κοινότητας. Είμαι αθεϊστής όμως θαυμάζω αυτόν τον χειραφετητικό πυρήνα του χριστιανικού δόγματος: Αφήστε τον πατέρα σας και τη μητέρα σας και ακολουθήστε με, λέει ο Χριστός. Αφήστε την κοινότητά σας για να ανακαλύψετε τον οικουμενισμό της ανθρωπότητας!
Spiegel: Η χειραφέτηση είναι μια βίαιη πράξη: ένας χωρισμός, ένας ξεριζωμός. Το Ισλάμ δεν επιτρέπει την αποχώρηση από την κοινότητα των πιστών.
Žižek: Δεν υπάρχει ελευθερία και ασφαλέστατα δεν υπάρχει καθολική ελευθερία, χωρίς μια στιγμή της βίας. Το να ξεκόβεσαι από τις ρίζες σου είναι από μόνο του μια αρκετά βίαιη διαδικασία, όμως αυτή η βία, η οποία δεν πρέπει να είναι φυσική, σωματική, έχει κάτι το λυτρωτικό. Δεν τίθεται ζήτημα να καταστραφεί η ιδιαιτερότητα. Ούτως ή άλλως είμαστε εξαρτημένοι από την ιδιοσυγκρασία μας. Αλλά πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι μέσα στην ιδιαιτερότητα κρύβεται κάτι το ενδεχομενικό, ένα απρόοπτο συμβάν που προέκυψε ως τυχαία σύμπτωση, που δεν είναι ουσιώδες και απαραίτητο για τον εαυτό μας. Ο οικουμενισμός είναι το άνοιγμα προς μια ριζοσπαστική ενδεχομενικότητα.
Spiegel: Τι σημαίνει αυτό για την πολιτική;
Žižek: Ο ηγέτης της ιρανικής επανάστασης Χομεϊνί είπε κάποτε το εξής: Εμείς οι μουσουλμάνοι δεν φοβόμαστε τα όπλα της Δύσης, ούτε τον οικονομικό ιμπεριαλισμό, φοβόμαστε την ηθική διαφθορά της Δύσης. Η ακραία μορφή αυτής της αντίστασης είναι το Ισλαμικό Κράτος ή ακόμη περισσότερο το [νιγηριανό] Boko Haram. Τι παράξενο φαινόμενο! Ένα ολόκληρο κοινωνικό και πολιτικό κίνημα, του οποίου η κύρια φροντίδα είναι πως να εξακολουθήσουν να είναι αγράμματες οι γυναίκες και να παραμείνουν στη μειονεκτική θέση τους! Το παλιό σύνθημα από τη δεκαετία του 1960, ότι κάθε τι που αφορά τα δύο φύλα είναι πολιτικό, εδώ παίρνει ένα απρόσμενο νέα νόημα: Η διατήρηση μιας αυστηρής ιεραρχίας των φύλων είναι το πιο σημαντικό πολιτικό καθήκον. Μήπως δεν βιώσαμε μια ασθενέστερη μορφή της ίδιας στάσης με τη ρωσική αντίδραση στο διαγωνισμό τραγουδιού της Eurovision, στον οποίο νίκησε το γενειοφόρο κορίτσι Conchita Wurst; Ο εθνικιστής Ζιρινόφσκι δήλωσε: «Δεν υπάρχουν πια άνδρες και γυναίκες στην Ευρώπη, υπάρχει μόνο αυτό το πράγμα». Ακόμα και η δική μας Καθολική Εκκλησία υποδαυλίζει τον ίδιο πανικό με την αντίθεσή της στο γάμο των ομοφυλοφίλων.
SPIEGEL: Είναι όμως ο αχαλίνωτος ατομικός ηδονισμός αυτό που μπορεί για να αντισταθεί στην φονταμενταλισμό;
Žižek: Όχι, για δύο λόγους. Ο πρώτος: Αντίπαλός μας δεν είναι η πραγματική θρησκεία. Ο Zivko Kustić, ένας Κροάτης εθνικο-καθολικός ιερέας, θεωρεί ότι ο καθολικισμός είναι ένα σημάδι ότι οι άνθρωποι δεν είναι διατεθειμένοι να εγκαταλείψουν την εθνική και πολιτισμική κληρονομιά τους - «την κροατικότητα ως όλον» [κατά το ελληνικότητα]. Τα λόγια του αυτά αποσαφηνίζουν ότι το επίδικο αντικείμενο δεν είναι πια η θρησκευτική πίστη και η αλήθεια της, αλλά μάλλον ένα πολιτικό-πολιτισμικό εγχείρημα. Η θρησκεία εδώ είναι απλά ένα εργαλείο και ένας δείκτης της συλλογικής μας ταυτότητας. Το ζήτημα είναι τώρα, πόσο μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης ελέγχει η δική μας πλευρά, πόσο ισχυρή ηγεμονία ασκεί η πλευρά «μας». Γι' αυτό το λόγο ο Kustić παραθέτει επιδοκιμαστικά αυτό που δήλωσε ως πολιτισμική ταυτότητά του ένας Ιταλός κομμουνιστής: «Είμαι αθεϊστής καθολικός». Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο Νορβηγός ακροδεξιός τρομοκράτης Άντερς Μπρέιβικ, καθόλου θρησκευόμενος και αυτός, αποκάλεσε τη χριστιανική κληρονομιά θεμέλιο της ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ο δεύτερος λόγος είναι ακόμη πιο σημαντικός: η αχαλίνωτη προσωπική ελευθερία της επιλογής ταιριάζει θαυμάσια στο σημερινό καπιταλισμό, στον οποίο η παγκόσμια κοινωνική και οικονομική διαδικασία είναι όλο και πιο αδιαφανής και αδιαπέραστη από τους ανθρώπους. Ο ατομικιστικός ηδονισμός και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός αλληλοτροφοδοτούνται, ρίχνουν ο ένας στη φωτιά του άλλου βενζίνη. Ο φονταμενταλισμός μπορεί να καταπολεμηθεί αποτελεσματικά μόνο με ένα νέο συλλογικό εγχείρημα ριζικής αλλαγής. Και μέσα στο εγχείρημα αυτό δεν μπορεί να υπάρχει τίποτε ηδονιστικό χυδαίο.
 |
| Art Bears: Από το CD «Hopes and Fears» |
Spiegel: Ποιος αποφασίζει τι είναι ενδεχομενικό και τι είναι ουσιώδες; Για τους ευσεβείς μουσουλμάνους η μαντίλα δεν είναι ενδεχομενικό, αλλά ουσιώδες και απαραίτητο.
Žižek: Εδώ βρίσκεται το εκρηκτικό πρόβλημα. Στο θέμα αυτό, το κορίτσι, η γυναίκα, θα πρέπει να αποφασίζουν για τον εαυτό τους αυτεξούσιες. Όμως για να μπορούν, θα πρέπει να απελευθερωθούν από την πίεση της οικογένειας και της κοινότητας. Και εδώ βρίκεται η χειραφετική βία: Ο μόνος τρόπος για την αυτονομία είναι ο ξεριζωμός, η διαφυγή από την πίεση για προσαρμογή που ασκεί η κοινότητα. Γι' αυτό το λόγο ένας από τους ήρωες μου είναι ο Malcolm X. Το X σημαίνει ξεριζωμό. Αυτό τον οδήγησε να μην αναζητήσει τις αφρικανικές ρίζες του. Αντιθέτως, είδε τον ξεριχωμό σαν μια ευκαιρία για να κερδίσει μια νέα οικουμενική ελευθερία.
Spiegel: Βρίσκετε καλοδεχούμενη αυτήν τη βία που ξεριζώνει;
Žižek: Αποδέχομαι αυτήν τη βία, γιατί είναι η τιμή που πληρώνουμε για αληθινή ενδεχομενικότητα και για την απελευθέρωση του εαυτού. Είναι όπως σε ένα σαδομαζοχιστικό «παιχνίδι». Οι συμμετέχοντες μπορούν να συμπράξουν σε όλες τις διαστροφές. Αλλά σε κάθε σημείο ο καθένας έχει το δικαίωμα να πει: σταματώ, ως εδώ, σταματώ και αποχωρώ. Η πρόοδος στη δυτικής δημοκρατίας συνίσταται στο να επεκτείνει σταδιακά το χώρο της οικουμενικότητας και συνακόλουθα να πολλαπλασιάζει τις επιλογές μου στις ενδεχομενικές μου αποφάσεις. Όμως ενδεχομενικότητα δεν σημαίνει κοινοτοπία. Οι πιο πολύτιμες συλλογικές κατακτήσεις μας είναι ενδεχομενικές, έρχονται από το πουθενά και έρχονται σε ρήξη με τις παγιωμένες μας ταυτότητες.
SPIEGEL: Είναι καθήκον του διανοούμενου που εκφράζεται δημόσια, όπως εσείς, η αδιάκοπη εργασία για την επέκταση των χώρων της δημόσιας ελευθερίας; Αυτό θυμίζει περισσότερο την ανοιχτή κοινωνία του Καρλ Πόπερ παρά την προλεταριακή επανάσταση του Καρλ Μαρξ.
Žižek: Θεέ μου, όχι Πόπερ! Παραμένω μαρξιστής, γιατί αυτό που έχει σημασία για μένα, είναι τα θεμέλια της ελευθερίας τα οποία υλοποιούνται σε θεσμούς. Οι εξειδικευμένοι - οι ιδιώτες με την πρωταρχική σημασία της λέξης [δηλαδή ηλίθιοι] - ασχολούνται με το να βρίσκουν λύσεις σε συγκεκριμένα ιδιαίτερα προβλήματα. Οι διανοούμενοι προσπαθούν να θέτουν με νέο τρόπο τα ερωτήματα, να στοχάζονται για τις κοινωνικές προϋποθέσεις τις αναγκαίες για την άσκηση των προσωπικών ελευθεριών. Στο δοκίμιό του «Τι είναι Διαφωτισμός», ο Καντ διακρίνει μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας χρήσης του Λόγου. Αυτό είναι σήμερα πιο επίκαιρο από κάθε άλλη εποχή. Για τον Καντ, δημόσια χρήση του Λόγου σήμαινε ελεύθερη σκέψη πέρα από όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς περιορισμούς, ενώ τη χρήση του Λόγου στην υπηρεσία του κράτους τη θεωρούσε χρήση ιδιωτική. Αυτός είναι ο αγώνας μας σήμερα, που περιλαμβάνει μέχρι και το WikiLeaks: πρέπει να κρατήσουμε ζωντανό αυτόν τον δημόσιο χώρο.
Spiegel: Πώς, λοιπόν, μπορούμε να οικοδομήσουμε δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων, τέτοιους ώστε να στηρίζουν τη χειραφέτηση ;
Žižek: Η απάντησή μου είναι ο αγώνας. Προφανώς η οικουμενικότητα χωρίς περιεχόμενο δεν επαρκεί. Η σύγκρουση μεταξύ των πολιτισμών δεν μπορεί να ξεπεραστεί με έναν παγκόσμιο ουμανισμό των αισθημάτων, αλλά με μια αλληλεγγύη πέρα από σύνορα και όρια, αλληλεγγύη προς όσους αγωνίζονται μέσα σε κάθε πολιτισμό. Ο αγώνας μας για την χειραφέτηση θα πρέπει να συνδεθεί με την πάλη ενάντια στο καθεστώς των καστών στην Ινδία, με την αντίσταση των εργατών στην Κίνα. Τα πάντα εξαρτώνται από αυτό: αγώνας υπέρ των Παλαιστινίων και ταυτόχρονα αγώνας κατά του αντισημιτισμού. Και WikiLeaks και Pussy Riot. Όλα είναι μέρη του ίδιου αγώνα. Αν όχι, τότε μπορούμε πολύ εύκολα να αυτοκτονήσουμε όλοι μαζί.
Spiegel: Κύριε Ζίζεκ σας ευχαριστούμε για τη συζήτηση.
 |
| Με τον Romain Leick στη Λιουμπλιάνα |
Ο Slavoj Žižek δεν θέλει να τον αποκαλούν καθηγητή. Αστειευόμενος, λέει
πως όταν τον προσφωνούν έτσι, κοιτάζει πίσω από τον ώμο του για να δει
που είναι ο καθηγητής. Και πράγματι, πολύ λίγο έχει διδάξει στο
Πανεπιστήμιο. Ο Žižek είναι 65 χρονών και η κύρια απασχόλησή του είναι
μια τεράστια παραγωγή βιβλίων, δοκιμίων, άρθρων και επιφυλλίδων στον
Τύπο. Οι διαλέξεις του σ' όλο τον κόσμο και οι εμφανίσεις του σε συζητήσεις τον έχουν κάνει έναν από τους πιο γνωστούς στοχαστές και θεωρητικούς των πολιτισμικών πραγμάτων της εποχής μας.
Παρά
την επιρροή του, δύσκολα μπορεί κανείς να εντοπίσει την φιλοσοφική και
πολιτική θέση του. Γεννήθηκε στη Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας όπου
εξακολουθεί να ζει, ήταν μέλος του σλοβενικού Κομμουνιστικού Κόμματος
μέχρι την αποχώρησή του το 1988. Η σχέση του με τα όργανα του κόμματος
είχαν δυσκολέψει γιατί οι ιδέες του θεωρήθηκαν ελάχιστα ορθόδοξες από
μαρξιστική άποψη. Το Πανεπιστήμιο της γενέτειράς του του αρνήθηκε μια θέση καθηγητή.
Ωστόσο μεταξύ 1981 - 1985 σπούδασε στο Παρίσι, όπου ασχολήθηκε κυρίως
με την ψυχαναλυτική θεωρία του Ζακ Λακάν. Πριν από τη διάλυση της
Γιουγκοσλαβίας, το 1990. έθεσε υποψηφιότητα για την προεδρία του
Φιλελεύθερου Δημοκρατικού Κόμματος της Σλοβενίας, άν και επικρίνει τον
πολιτικό φιλελευθερισμό εξαιρετικά έντονα: Τον θεωρεί πολιτικά αναιμικό
και χωρίς σθένος.
Η
σκέψη του Ζίζεκ βασίζεται στον γερμανικό ιδεαλισμό, στον Χέγκελ και
στον Μαρξ, περιστρέφεται γύρω από τη συγκρότηση του αυτόνομου ατόμου ως
υποκειμένου και την αιχμαλωσία του μέσα σε μεταλλασόμενες ιδεολογίες και
ταυτότητες. Από τη Λατινική Αμερική μέχρι την Ασία, ο λόγος του έχει
πέραση ως επικριτικός του παγκόσμιου καπιταλισμού και ως έκφραση των
αριστερών κινημάτων διαμαρτυρίας. Το σοκ των τρομοκρατικών επιθέσεων στο
Παρίσι και η δολοφονία των σκιτσογράφων τον ώθησε να γράψει μια φιλοσοφική
πολεμική σχετική με το Ισλάμ και τη νεοτερικότητα (**). Ασχολείται με το
ρήγμα που ανοίγεται ανάμεσα στην ανοχή που χαρακτηρίζει τον δυτικό κόσμο
και στο φανατικό μίσος
που τρέφει το ριζοσπαστικό Ισλάμ για τον δυτικό φιλελευθερισμό.
Η Δύση,
λέει ο Ζίζεκ, πρέπει να υποστηρίξει σταθερά την κληρονομιά του
Διαφωτισμού και τις οικουμενικές αξίες της. Μόνο μέσω αυτών, η Δύση και
μια ανανεωμένη Αριστερά μπορεί να υπερασπιστεί την αληθινή λαϊκή
κυριαρχία.
Romain Leick
** Slavoj Žižek: "Blasphemische Gedanken. Islam und Moderne". Ullstein Buchverlage, Berlin
Slavoj Žižek: Πρόβλημα στον παράδεισο - για την πλανητική αναστάτωση και τις εκδηλώσεις διαμαρτυρίας (London Review of Books, 28 Ιουνίου 2013) - με άλλο υλικό και κριτικές
Zizek: Χρειαζόμαστε αριστερά κοινοβουλευτικά κόμματα πρόθυμα και ικανά να κυβερνήσουν - Ο σημερινός καπιταλισμός περιορίζει τη δημοκρατία (από συνέντευξη στον Philip Kaleta, 05.07.2015)
...
SPIEGEL: Ο Τσίπρας στην αρχή διαπραγματεύονταν, όμως μετά έστρεψε τους δανειστές εναντίον του. Μήπως αυτό το πολιτικό ζίγκ-ζάγκ του ΣΥΡΙΖΑ οδήγησε σε ανυποληψία την αριστερή πολιτική συνολικά;
Žižek: Νομίζω ότι η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη. Μετά τις δυσκολίες στις οποίες περιέπεσε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, ακούστηκαν εκτός των άλλων και μερικές εξαιρετικά ηλίθιες κριτικές και ηλίθιες προτάσεις, από όλες τις πλευρές, ακόμα και από αριστερά. Σ' αυτές περιλαμβάνεται, για παράδειγμα, η ιδέα ότι η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ θα πρέπει να διακινδυνεύσει άνετα μια Grexit. Και μετά; Αυτή θα οδηγούσε σε μια περαιτέρω μείωση του ελληνικού ΑΕΠ κατά 30 % και θα έφερνε την δυστυχία της Ελλάδας σε ένα νέο, δυσβάσταχτο επίπεδο. Αυτό με τη σειρά του συνεπάγεται κινδύνους πολιτικής αναταραχής, ακόμη και στρατιωτικής δικτατορίας. Θα πρέπει επομένως να αποτραπούν με κάθε κόστος οι τέτοιες πράξεις.
SPIEGEL: Τι άλλο εννοείτε με τον όρο «εξαιρετικά ηλίθιες» κριτικές;
Žižek: Υπάρχουν προτάσεις ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα πρέπει «να επιστρέψει στις ρίζες του». Μερικοί ισχυρίζονται ότι δεν θα πρέπει να είναι ένα ακόμη κοινοβουλευτικό κόμμα πρόθυμο να κυβερνήσει. Τονίζουν ότι η πραγματική αλλαγή έρχεται μόνον από τα «κινήματα βάσης», από τους ανθρώπους, από την αυτο-οργάνωσή τους και όχι από τον κρατικό μηχανισμό. Αυτό είναι μια άλλη περίπτωση χειρονομίας κενής περιεχομένου, γιατί υπεκφεύγει από το πραγματικό πρόβλημα, το πώς θα αντιμετωπισθούν οι διεθνείς πιέσεις για το χρέος. Ή, γενικότερα, το πώς ασκείτει η εξουσία και η διακυβέρνηση μιας πολιτείας. Το «λαϊκό κίνημα» και η αυτο-οργάνωση δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το κράτος. Το ερώτημα είναι πώς να αναδιοργανωθεί ο κρατικός μηχανισμός, έτσι ώστε να λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο.
SPIEGEL ONLINE: Με τη στρατηγική που ακολουθεί μέχρι σήμερα ο ΣΥΡΙΖΑ, μπορεί κανείς να τον θεωρεί αριστερό κόμμα εν γένει;
Žižek: Κάποιοι θεωρούν τον ΣΥΡΙΖΑ ως ένα παράδειγμα, για να υποστηρίξουν ότι ο παραδοσιακός διαχωρισμός αριστεράς-δεξιάς είναι ξεπερασμένος. Ως παράδειγμα αναφέρουν τα σημεία επαφής μεταξύ του ΣΥΡΙΖΑ και του ακροδεξιού Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία. Τα δύο κόμματα έχουν πολλά κοινά, λένε. Και τα δύο μάχονται υπέρ της κρατικής κυριαρχίας και εναντίον των πολυεθνικών εταιρειών. Ασφαλώς, με αυτή την έννοια, εμφανίζεται ως λογικό και το γεγονός ότι στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ συνέπηξε κυβερνητική συμμαχία με ένα δεξιό κόμμα. Ωστόσο η θέση περί αριστερο-δεξιού εξτρεμισμού είναι ανοησία. Είναι εύκολο να αποδομηθεί: Από τη στιγμή που τίθενται ως θέμα συζήτησης οι πρόσφυγες και οι μετανάστες εργαζόμενοι, όλος αυτός ο παραλληλισμός καταρρέει.
SPIEGEL: Στο νέο βιβλίο σας τάσσεστε υπέρ ενός ευρωπαϊκού πολιτισμικού πλαισίου - «οδηγού» που θα περιλαμβάνει αξίες υποχρεωτικά αποδεκτές από όλους. Θα μπορούσαν να εκληφθούν τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα που εφαρμόζονται σε πολλά κράτη-μέλη της ευρωζώνης ως ένδειξη για ένα υπάρχον πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγό»;
Žižek: Ο αγώνας που κυριαρχεί σήμερα είναι ένας αγώνας για το ποιό οικονομικό και πολιτικό πολιτισμικό πλαίσιο θα επικρατήσει στην Ευρώπη ως «οδηγός». Οι εξουσίες της ΕΕ υποστηρίζουν το τεχνοκρατικό status quo, το οποίο θα καθηλώσει σε αδράνεια την Ευρώπη για δεκαετίες. Ο μεγάλης συντηρητικός T.S. Eliot παρατήρησε στις «Σημειώσεις για έναν ορισμό του Πολιτισμού» του (Notes Towards a Definition of Culture), ότι έρχονται στιγμές κατά τις οποίες η μόνη επιλογή που υπάρχει είναι η επιλογή μεταξύ αιρέσεως και απιστίας: για παράδειγμα, όταν ο μόνος τρόπος για να κρατηθεί ζωντανή μια θρησκεία είναι η σεκταριστική αποκοπή από το ετοιμοθάνατο κύριο σώμα της. Αυτή είναι η σημερινή κατάσταση μας σε ό,τι αφορά την Ευρώπη: μόνον μια νέα αίρεση - που προς το παρόν εκπροσωπείται από τον ΣΥΡΙΖΑ - μπορεί να διασφαλίσει αυτό που αξίζει να διασφαλιστεί και διατηρηθεί ως ευρωπαϊκή κληρονομιά: την δημοκρατία, την εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, την αλληλεγγύη με ισότητα. Αν ξεφορτωθούν τον ΣΥΡΙΖΑ, τότε η Ευρώπη που θα κερδίσει θα είναι μια Ευρώπη με ασιατικές αξίες. Ο σημερινός καπιταλισμός περιορίζει τη δημοκρατία.
SPIEGEL ONLINE: Με τη στρατηγική που ακολουθεί μέχρι σήμερα ο ΣΥΡΙΖΑ, μπορεί κανείς να τον θεωρεί αριστερό κόμμα εν γένει;
Žižek: Κάποιοι θεωρούν τον ΣΥΡΙΖΑ ως ένα παράδειγμα, για να υποστηρίξουν ότι ο παραδοσιακός διαχωρισμός αριστεράς-δεξιάς είναι ξεπερασμένος. Ως παράδειγμα αναφέρουν τα σημεία επαφής μεταξύ του ΣΥΡΙΖΑ και του ακροδεξιού Εθνικού Μετώπου στη Γαλλία. Τα δύο κόμματα έχουν πολλά κοινά, λένε. Και τα δύο μάχονται υπέρ της κρατικής κυριαρχίας και εναντίον των πολυεθνικών εταιρειών. Ασφαλώς, με αυτή την έννοια, εμφανίζεται ως λογικό και το γεγονός ότι στην Ελλάδα ο ΣΥΡΙΖΑ συνέπηξε κυβερνητική συμμαχία με ένα δεξιό κόμμα. Ωστόσο η θέση περί αριστερο-δεξιού εξτρεμισμού είναι ανοησία. Είναι εύκολο να αποδομηθεί: Από τη στιγμή που τίθενται ως θέμα συζήτησης οι πρόσφυγες και οι μετανάστες εργαζόμενοι, όλος αυτός ο παραλληλισμός καταρρέει.
SPIEGEL: Στο νέο βιβλίο σας τάσσεστε υπέρ ενός ευρωπαϊκού πολιτισμικού πλαισίου - «οδηγού» που θα περιλαμβάνει αξίες υποχρεωτικά αποδεκτές από όλους. Θα μπορούσαν να εκληφθούν τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα που εφαρμόζονται σε πολλά κράτη-μέλη της ευρωζώνης ως ένδειξη για ένα υπάρχον πολιτισμικό πλαίσιο - «οδηγό»;
Žižek: Ο αγώνας που κυριαρχεί σήμερα είναι ένας αγώνας για το ποιό οικονομικό και πολιτικό πολιτισμικό πλαίσιο θα επικρατήσει στην Ευρώπη ως «οδηγός». Οι εξουσίες της ΕΕ υποστηρίζουν το τεχνοκρατικό status quo, το οποίο θα καθηλώσει σε αδράνεια την Ευρώπη για δεκαετίες. Ο μεγάλης συντηρητικός T.S. Eliot παρατήρησε στις «Σημειώσεις για έναν ορισμό του Πολιτισμού» του (Notes Towards a Definition of Culture), ότι έρχονται στιγμές κατά τις οποίες η μόνη επιλογή που υπάρχει είναι η επιλογή μεταξύ αιρέσεως και απιστίας: για παράδειγμα, όταν ο μόνος τρόπος για να κρατηθεί ζωντανή μια θρησκεία είναι η σεκταριστική αποκοπή από το ετοιμοθάνατο κύριο σώμα της. Αυτή είναι η σημερινή κατάσταση μας σε ό,τι αφορά την Ευρώπη: μόνον μια νέα αίρεση - που προς το παρόν εκπροσωπείται από τον ΣΥΡΙΖΑ - μπορεί να διασφαλίσει αυτό που αξίζει να διασφαλιστεί και διατηρηθεί ως ευρωπαϊκή κληρονομιά: την δημοκρατία, την εμπιστοσύνη στους ανθρώπους, την αλληλεγγύη με ισότητα. Αν ξεφορτωθούν τον ΣΥΡΙΖΑ, τότε η Ευρώπη που θα κερδίσει θα είναι μια Ευρώπη με ασιατικές αξίες. Ο σημερινός καπιταλισμός περιορίζει τη δημοκρατία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου