Παρά τους μύθους υποστηρικτών και αντιπάλων, ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δεν μείωσε τις κρατικές δαπάνες, άλλαξε μόνον την κατεύθυνση στην οποία διοχετεύονται. Η θεωρητική ανάλυση του Neil Davidson, εμπλουτισμένη με στοιχεία από την εμπειρία της Μ. Βρετανίας, εξετάζει τις παραδοσιακές και νέες ομάδες της μεσαίας τάξης και πως άλλαξαν στις δύο φάσεις της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης. Ποιές ομάδες «μεσαίων» του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα έχασαν, ποιές κέρδισαν; Γιατί ο «φιλελεύθερος» πολιτισμικός αντικαπιταλισμός της δεκαετίας του 1960 έγινε lifestyle, υποστήριγμα της εγωιστικής απληστίας;
1
1
Νεοφιλελευθερισμός είναι και μια στρατηγική που υιοθετήθηκε από μια συμμαχία διευθυντικών στελεχών της δημόσιας διοίκησης, πολιτικών και εργοδοτών, η οποία, από τα μέσα έως τα τέλη της δεκαετίας του 1970, άρχισε να εμφανίζεται ως απάντηση στην επιστροφή των οικονομικών κρίσεων, πρώτα στο Ηνωμένο Βασίλειο, τις ΗΠΑ και τη Χιλή, επιδιώκοντας μεταφορά ισχύος στον εργασιακό χώρο από τις δυνάμεις της εργασίας στους κατόχους του κεφαλαίου, αρχίζοντας από μια αποδυνάμωση των συνδικάτων. Αυτή η στρατηγική δεν ήταν εφαρμογή στην πράξη ενός [ήδη υπάρχοντος] γενικού θεωρητικού σχεδίου που προέρχονταν από τον νεοφιλελευθερισμό-ως-ιδεολογία. Από τη στιγμή που ο Κεϋνσιανισμός και οι μορφές του καπιταλισμού υπό κρατική ρύθμιση απορρίφθηκαν ως ακατάλληλες, οι άρχουσες τάξεις είχαν στη διάθεσή τους περιορισμένο σύνολο επιλογών. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι περισσότεροι κατέληξαν στην ίδια απάντηση. Συνεπώς, ο Χάγιεκ δεν πρέπει να κατανοείται ως ένα είδος «αντι-Μαρξ» που τον εφάρμοσε στην πράξη η Θάτσερ ως «αντι-Λένιν».
 |
| Federico Fellini, E la nave va (1983) |
Ωστόσο, την ίδια στιγμή που ο νεοφιλελευθερισμός θριάμβευε στα τέλη της δεκαετίας του 1980, υποβλήθηκε σε μια κρίσιμη μετάλλαξη. Η μετάλλαξη αυτή συνέβη μέσω της κυβερνητικής διαδοχής των Συντηρητικών κομμάτων από τα κόμματα της Σοσιαλδημοκρατίας και της Φιλελεύθερης Δημοκρατίας. Οι μετωπικές γενικές επιθέσεις εναντίον του εργατικού κινήματος και εναντίον των όρων διαβίωσης της εργατικής τάξης, οι χαρακτηριστικές του πρώτου σταδίου του νεοφιλελευθερισμού, σχεδόν έπαυσαν από τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό συνέβη εν μέρει επειδή η άρχουσα τάξη, με τη γενική κοινωνική επίθεσή της, συμπεριλαμβανομένης της επιβολής κεφαλικού φόρου (poll tax) στο Ηνωμένο Βασίλειο, είχε ήδη υπερβεί τα όρια αυτού που ήταν εφικτό και ήταν ώρα να γίνει πιο προσεκτική. Κυρίως όμως, η προσοχή της κυρίαρχης τάξης μετατοπίσθηκε προς άλλους τομείς της κοινωνικής ζωής, επειδή η προηγούμενη επίθεση είχε ήδη επιτύχει τον βασικό της στόχο, δηλαδή την αποδυνάμωση του εργατικού κινήματος, και είχε ενσπείρει στη συνδικαλιστική γραφειοκρατία μια γενικευμένη απροθυμία να συμμετέχει και να δραστηριοποιείται επίσημα σε αγωνιστικές διεκδικήσεις, πράγμα που ίσως αποτελεί τη μεγαλύτερη υπηρεσία που έχει προσφέρει μέχρι σήμερα στο κεφάλαιο ο νεοφιλελευθερισμός.
[Από «πόλεμο ελιγμών» σε «πόλεμο θέσεων» και οι ευρύτερες κοινωνικές βάσεις]
Συνακόλουθα, η μετάβαση από αυτό που ονομάζω καθεστώς της επιθετικής εμπροσθοφυλακής του νεοφιλελευθερισμού προς ένα επαναπροσανατολισμένο καθεστώς νεοφιλελεύθερης κοινωνικής σταθεροποίησης, δηλαδή από τη Θάτσερ και τον Ρέηγκαν στον Μπλερ και στον Κλίντον, αποτελεί μετατόπιση από αυτό που ο Γκράμσι αποκαλούσε «πόλεμο ελιγμών» σε «πόλεμο θέσεων». Ο πρώτος περιλάμβανε τη μετωπική επίθεση εναντίον του κινήματος των εργαζομένων και τη διάλυση των παλιών σοσιαλδημοκρατικών θεσμών των ενσωματωμένων στο κράτος και στην κοινωνία («roll-back»: επαναφορά, απόσυρση [επιστροφή στο προ-Κευνσιανό μοντέλο]). Ο δεύτερος, μια πιο μοριακή διαδικασία, περιλάμβανε τη σταδιακή εμπορευματοποίηση τεράστιων νέων τομέων της κοινωνικής ζωής και τη δημιουργία νέων θεσμών, δομημένων ειδικά με βάση νεοφιλελεύθερες αρχές («roll-out»: φάση της εξάπλωσης). Παρά το γεγονός ότι αυτές οι εκδοχές του νεοφιλελευθερισμού εμφανίστηκαν σε δύο διαδοχικές φάσεις, είναι τώρα διαθέσιμες ως εναλλακτικές προσεγγίσεις για διακυβέρνηση και θέτουν τα όρια της συμβατικής πολιτικής στην εποχή μας.
Συνακόλουθα, η μετάβαση από αυτό που ονομάζω καθεστώς της επιθετικής εμπροσθοφυλακής του νεοφιλελευθερισμού προς ένα επαναπροσανατολισμένο καθεστώς νεοφιλελεύθερης κοινωνικής σταθεροποίησης, δηλαδή από τη Θάτσερ και τον Ρέηγκαν στον Μπλερ και στον Κλίντον, αποτελεί μετατόπιση από αυτό που ο Γκράμσι αποκαλούσε «πόλεμο ελιγμών» σε «πόλεμο θέσεων». Ο πρώτος περιλάμβανε τη μετωπική επίθεση εναντίον του κινήματος των εργαζομένων και τη διάλυση των παλιών σοσιαλδημοκρατικών θεσμών των ενσωματωμένων στο κράτος και στην κοινωνία («roll-back»: επαναφορά, απόσυρση [επιστροφή στο προ-Κευνσιανό μοντέλο]). Ο δεύτερος, μια πιο μοριακή διαδικασία, περιλάμβανε τη σταδιακή εμπορευματοποίηση τεράστιων νέων τομέων της κοινωνικής ζωής και τη δημιουργία νέων θεσμών, δομημένων ειδικά με βάση νεοφιλελεύθερες αρχές («roll-out»: φάση της εξάπλωσης). Παρά το γεγονός ότι αυτές οι εκδοχές του νεοφιλελευθερισμού εμφανίστηκαν σε δύο διαδοχικές φάσεις, είναι τώρα διαθέσιμες ως εναλλακτικές προσεγγίσεις για διακυβέρνηση και θέτουν τα όρια της συμβατικής πολιτικής στην εποχή μας.
Όμως η Θάτσερ δεν έκανε σχεδόν τίποτε άλλο για να βοηθήσει αυτά τα «παλαιά» μεσαία και μικροαστικά στρώματα, ενώ τα υψηλά επιτόκια έκαναν απίστευτα ακριβό τον δανεισμό απο τις τράπεζες. Τελικά, και οι δύο διαφορετικές συνιστώσες της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης είδαν τον σταθερό παλιό κόσμο τους να καταρρέει, καθώς προχωρούσε η νέα νεοφιλελεύθερη τάξη. Τα συμφέροντα των μικροεμπόρων εκτέθηκαν στον ανταγωνισμό των γιγαντιαίων αλυσίδων του λιανεμπορίου, πράγμα που ανάγκασε τη μεγάλη πλειοψηφία αυτών των φτωχών καταστηματαρχών να διακόψουν την επαγγελματική τους δραστηριότητα, εξαιτίας των σουπερμάρκετ βέβαια και όχι εξαιτίας των Liverpudlians, των ταραξιών και των χούλιγκανς στο Λίβερπουλ.
[Η «νέα μεσαία τάξη»: διευθυντικά-εποπτικά μισθωτά στελέχη και ημιαυτόνομοι απασχολούμενοι στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα]
Η αυθεντική, αρχική κοινωνική βάση του νεοφιλελευθερισμού προήλθε από ένα κλάσμα της τρίτης ομάδας μεσοστρωμάτων, της «νέας μεσαίας τάξης» (NMΤ). Το 1911, σε μια από τις πρώτες συζητήσεις για το θέμα αυτό εντός της κλασικής μαρξιστικής παράδοσης, ο Ρούντολφ Χίλφερντιγκ (Rudolf Hilferding) αποκάλεσε τον όρο αυτό «ατυχή». Ωστόσο είναι προτιμότερος από κάθε άλλη διαθέσιμη εναλλακτική λύση - «νέα μικροαστική τάξη», «τάξη των υπηρεσιών», «μισθωτή υπαλληλική τάξη», «διευθυντικά στρώματα των επιστημονικών επαγγελμάτων», γιατί καμία από αυτές δεν καλύπτει ολόκληρο το φάσμα των μελών αυτής της ομάδας.
Η αυθεντική, αρχική κοινωνική βάση του νεοφιλελευθερισμού προήλθε από ένα κλάσμα της τρίτης ομάδας μεσοστρωμάτων, της «νέας μεσαίας τάξης» (NMΤ). Το 1911, σε μια από τις πρώτες συζητήσεις για το θέμα αυτό εντός της κλασικής μαρξιστικής παράδοσης, ο Ρούντολφ Χίλφερντιγκ (Rudolf Hilferding) αποκάλεσε τον όρο αυτό «ατυχή». Ωστόσο είναι προτιμότερος από κάθε άλλη διαθέσιμη εναλλακτική λύση - «νέα μικροαστική τάξη», «τάξη των υπηρεσιών», «μισθωτή υπαλληλική τάξη», «διευθυντικά στρώματα των επιστημονικών επαγγελμάτων», γιατί καμία από αυτές δεν καλύπτει ολόκληρο το φάσμα των μελών αυτής της ομάδας.
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ΝΜΤ αναπτύχθηκε σε τρία κύρια πεδία απασχόλησης. Στον ιδιωτικό τομέα, οι εταιρείες χρειάζονταν απασχολούμενους στά διαχειριστικά και εποπτικά τους επίπεδα, αναγκαίους για να επιβλέπουν το όλο προσωπικό τους, σε μια οικονομία που όλο και περισσότερο προσανατολιζόταν προς τον τομέα των υπηρεσιών. Στο δημόσιο τομέα, χρειάζονταν δημόσιοι υπάλληλοι για απασχόληση στις εργασίες κοινωνικής αναπαραγωγής των καπιταλιστικών σχέσεων μέσω της κοινωνικής πρόνοιας, της υγείας και της εκπαίδευσης. Επίσης, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, ήταν απαραίτητο το τεχνικά και επιστημονικά εξειδικευμένο εργασιακό δυναμικό για να λειτουργήσουν οι νέες τεχνολογίες και τα νέα συστήματα (όπως της επεξεργασίας δεδομένων), που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής εποχής οικονομικής ανόδου (Great Boom). Η επέκταση της NMΤ δεν σταμάτησε με την έλευση της εμπροσθοφυλακής του νεοφιλελευθερισμού. Σε ορισμένες περιπτώσεις η αυτοματοποίηση και προλεταριοποίηση εκτόπισε ή μετασχημάτισε παλιές θέσεις εργασίας της NMΤ, όμως με τον νεοφιλελευθερισμό δημιουργήθηκαν πολλές νέες, προπαντός στον χρηματοοικονομικό τομέα.
[Στη νεοφιλελεύθερη φάση δεν μειώθηκαν οι κρατικές δαπάνες. Άλλαξε μόνον κατεύθυνση η διοχέτευσή τους]
Επίσης, αντίθετα με έναν μύθο που τροφοδοτεί επιχειρήματα τόσο υποστηρικτών όσο και αντιπάλων του νεοφιλελευθερισμού, στη νεοφιλελεύθερη φάση δεν μειώθηκαν οι κρατικές δαπάνες, άλλαξε μόνον η κατεύθυνση αυτών των δαπανών. Εξίσου σημαντικό, υπό το νεοφιλελεύθερο καθεστώς, η ΝΜΤ που απασχολείται στον δημόσιο τομέα υποβλήθηκε σε μια επιτυχή μεταμόρφωση ώστε να μοιάζει πιο πολύ με εκείνη του ιδιωτικού τομέα. Η μεταμόρφωση αυτή αφορά δύο πεδία, που σχετίζονται και τα δύο με τη διαδικασία της εργασίας.
Επίσης, αντίθετα με έναν μύθο που τροφοδοτεί επιχειρήματα τόσο υποστηρικτών όσο και αντιπάλων του νεοφιλελευθερισμού, στη νεοφιλελεύθερη φάση δεν μειώθηκαν οι κρατικές δαπάνες, άλλαξε μόνον η κατεύθυνση αυτών των δαπανών. Εξίσου σημαντικό, υπό το νεοφιλελεύθερο καθεστώς, η ΝΜΤ που απασχολείται στον δημόσιο τομέα υποβλήθηκε σε μια επιτυχή μεταμόρφωση ώστε να μοιάζει πιο πολύ με εκείνη του ιδιωτικού τομέα. Η μεταμόρφωση αυτή αφορά δύο πεδία, που σχετίζονται και τα δύο με τη διαδικασία της εργασίας.
Ένα δεύτερο παράδειγμα αλλαγών μπορούμε να εντοπίσουμε σε δημοσίους λειτουργούς που ανήκουν στην NMΤ και απασχολούνται στις κοινωφελείς υπηρεσίες, οι οποίοι ήδη βρισκόταν πλησιέστερα προς την άρχουσα τάξη. Υποβαθμίστηκε ο παραδοσιακός τους ρόλος ως δημοσίων λειτουργών και αντ' αυτού δόθηκε έμφαση στην επιβολή αξιών και προσεγγίσεων που υποτίθεται ότι είναι χαρακτηριστικές του ιδιωτικού κεφαλαίου. Ολοένα και περισσότεροι δημόσιοι λειτουργοί αντικαθίστανται από εξωτερικούς αποσπασμένους συνεργάτες ή με προσωρινά απασχολούμενους. Επίσης, οι αμοιβές των δημοσίων υπαλλήλων και οι συνθήκες εργασίας εξομοιώνονται όλο και περισσότερο με τα ισχύοντα στον ιδιωτικό τομέα, όπου ευνοούνται όσοι εργάζονται σε «απομακρυσμένα απο το κοινό» εκτελεστικά όργανα. Αυτό γίνεται είτε για να δοθούν κίνητρα απόδοσης στα διευθυντικά στελέχη και να προσελκυσθούν τέτοια άτομα από τον ιδιωτικό τομέα, κυρίως όμως για να κάνουν ελκυστικό στους λοιπούς εργαζόμενους τον ιδιωτικό τομέα. Σε αντάλλαγμα για βελτιωμένες αμοιβές στα εκτελεστικά στελέχη, αυτά θα εφαρμόζουν την κυβερνητική πολιτική τυφλά και θα συμμορφώνονται με τις ιδεολογικές πεποιθήσεις των Υπουργών.
3
[Ευνοημένα μεσοστρώματα στον δημόσιο τομέα και στα χρηματοοικονομικά και πολιτιστικά επαγγέλματα του ιδιωτικού]
Η ομάδα της NMΤ που επωφελήθηκε πολύ περισσότερο από τις δύο μορφές του νεοφιλελευθερισμού και ως ανταπόδοση του πρόσφερε την πιο έντονη υποστήριξη, ήταν εκείνη που απασχολείται με ένα ορισμένο αντικείμενο του ιδιωτικού τομέα, τον κερδοσκοπικό κόσμο του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των εταιρικών εξαγορών. Ο κόσμος αυτός απέκτησε σάρκα και οστά και πήρε τη μορφή του στη δεκαετία του 1980. Στη μερίδα αυτή της ΝΜΤ περιλαμβάνονται οι διαχειριστές των Hedge Funds, οι traders στις χρηματοοικονομικές αγορές, οι αξιολογητές των οργανισμών αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας, οι συντάκτες του οικονομικού τύπου.
Η πολιτική στάση αυτής της ομάδας είναι αυτονόητη και δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη. Όμως το πραγματικό επίτευγμα του «κοινωνικού» νεοφιλελευθερισμού της σταθεροποίησης για λογαριασμό του κεφαλαίου, ήταν που κέρδισε την υποστήριξη κάποιων άλλων ομάδων της NMΤ, εκείνων που είχαν προβάλει αντίσταση στις υπερβολές, αν όχι και στην ουσία, της νεοφιλελεύθερης «εμπροσθοφυλακής». Στο δημόσιο τομέα η ομάδα αυτή περιλάμβανε τους απασχολούμενους στην κοινωνική πρόνοια, ενώ στον ιδιωτικό τομέα εκείνους που απασχολούνται στα δημιουργικά και πολιτιστικά επαγγέλματα. Οι τελευταίοι είναι μια ομάδα η οποία στο Ηνωμένο Βασίλειο αυξήθηκε σε μέγεθος, από περίπου μισό εκατομμύριο το 1951 έφθασε το 1991 το 1.250.000, παρόλο που η ανάπτυξη της σταμάτησε κατά τη διάρκεια εκείνης της δεκαετίας.
Η μεταλλαγμένη ποικιλία νεοφιλελευθερισμού της σταθεροποίησης στη δεύτερη φάση, τους πρόσφερε τρεις μεγάλες οικονομικές υπηρεσίες. Πρώτον, διατήρησε εκείνες τις πτυχές του κράτους πρόνοιας που χρησιμοποιούνται πραγματικά από την NMΤ. Δεύτερον, ιδιωτικοποίησε ορισμένες πτυχές του δημόσιου τομέα, παρόλο που αυτές τυπικά παρέμειναν στην αρμοδιότητα του κράτους, πάνω απ' όλα στην National Health Service (NHS, το «Βρετανικό ΕΣΥ»), ανοίγοντας έτσι νέες ευκαιρίες απασχόλησης για υψηλόμισθους κρατικούς λειτουργούς· δηλαδή να διεκπεραιώνουν οικονομικές συναλλαγές που ψευδώς εμφανίζονταν ως συναλλαγές της ελεύθερης αγοράς, διατηρώντας όμως το καθεστώς δημόσιας εποπτείας και διασφαλίζοντας τη συμμόρφωση με τους κρατικούς κανονισμούς. Τρίτον, τους έδωσε τη δυνατότητα να έχουν μεγαλύτερο διαθέσιμο εισόδημα μέσω του δανεισμού. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα περισσότερα μέλη της εργατικής τάξης, ο δανεισμός των μεσοστρωμάτων δεν κατευθύνονταν στο να αντισταθμίζουν τη μείωση των πραγματικών αποδοχών, αλλά στο να συμμετάσχουν σε πραγματικά επιδεικτική κατανάλωση, πάνω απ' όλα στον τομέα της στέγασης.
[Ο νεοφιλελευθερισμός οικειώθηκε και μετέτρεψε σε lifestyle τον «φιλελεύθερο» πολιτισμικό αντικαπιταλισμό της δεκαετίας του '60]
Ωστόσο, το μεταλλαγμένο καθεστώς σταθεροποίησης του νεοφιλελευθερισμού συνεισέφερε και ένα πρόσθετο, ακόμη πιο βελτιωτικό στοιχείο στο κατά τα άλλα απαγορευτικά ζοφερό ρεπερτόριο του νεοφιλελευθερισμού. Χάρις σ' αυτό, η αποπλάνηση της φιλελεύθερης NMΤ δεν στηρίχτηκε αποκλειστικά και μόνον στο οικονομικό συμφέρον, αλλά και με έναν άλλο τρόπο: στη δεύτερη αυτή φάση, ο κοινωνικός νεοφιλελευθερισμός της σταθεροποίησης κατάφερε να ισχυριστεί ότι ενσωματώνει στοιχεία κοινωνικής μέριμνας και ανοχής, με έναν τρόπο που ο νεοφιλελευθερισμός-«εμπροσθοφυλακή» δεν ήταν σε θέση να κάνει. Κατά κάποιο τρόπο, έδωσε την άδεια στα μεσοστρώματα αυτά να συμμετάσχουν στη γιορτή χωρίς ενοχές. Το γεγονός ότι το καθεστώς της νεοφιλελεύθερης σταθεροποίησης υιοθέτησε αυτές τις πολιτισμικές πολιτικές, έκανε με διπλό τρόπο τον νεοφιλελευθερισμό αποδεκτό και από όσους τον είχαν προηγουμένως απορρίψει.
Ο πρώτος τρόπος ήταν η αποσύνδεση της πολιτισμικής από την πολιτική κριτική του καπιταλισμού. Τα κινήματα του 1968 έβλεπαν, και όχι για πρώτη φορά, ότι οι δύο κριτικές του καπιταλισμού συγκλίνουν: η «αισθητική» και η κοινωνική κριτική, οι οποίες ασχολούνταν αντίστοιχα με την αλλοτρίωση και με την εκμετάλλευση. Όμως οι δύο αυτές κριτικές ήταν συνδεδεμένες με δύο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες: η πρώτη με τους φοιτητές ή με εργαζόμενους σε υπαλληλικές θέσεις απασχόλησης («άσπρα κολλάρα») που είχαν αποφοιτήσει σχετικά πρόσφατα, η δεύτερη με την εργατική τάξη («μπλέ κολλάρα») στις παραδοσιακές βιομηχανίες. Και οι ανησυχίες τους ήταν διαφορετικές: όσοι ασκούσαν πολιτισμική-«αισθητική» κριτική ήθελαν, πάνω απ' όλα, την αυτονομία, την προσωπική ελευθερία. Όσοι ασκούσαν κοινωνική κριτική ήθελαν, πάνω απ' όλα, την ασφάλεια από τις αντιξοότητες της καπιταλιστικής οικονομίας, προστασία από τους κινδύνους που συνδέονται στην αναρχία του ανταγωνισμού. Οι δύο μπορούσαν να συνυπάρχουν και να επικαλύπτονται σε μια περίοδο όπου ο καπιταλισμός είχε τεθεί υπό αμφισβήτηση. Όμως σε περίοδο ήττας της εργατικής τάξης και υποχώρησης της Αριστεράς, η «αισθητική» κριτική πάρα πολύ εύκολα αφομοιώθηκε από τους νεοφιλελεύθερους ισχυρισμούς για κατάργηση της ιεραρχίας, ελευθερία του καταναλωτή και τα λοιπά.
Είναι βέβαια αλήθεια ότι, εφόσον μια κατά κράτος νίκη είναι αδύνατη, το κεφάλαιο θα βρίσκει πάντα τρόπους να κάνει τα μερικά επιτεύγματα κοινωνικής απελευθέρωσης συμβατά με τις εμπορευματοποιημένες σχέσεις, ή ακόμη και παραδειγματικές εκδηλώσεις τους. Πολύ κυκλοφορεί το κλισέ, ότι η Αριστερά «νίκησε» στο κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο, ενώ «έχασε» στο πολιτικό και στο οικονομικό· και ταυτόχρονα η ιδέα ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι δυνατός στο πλαίσιο ενός συστήματος με τόσο καθολικές συνέπειες όσο ο καπιταλισμός. Το κλισέ αυτό είναι ένα είδος ευσεβούς πόθου τυπικά χαρακτηριστικό για οικονομικά εξασφαλισμένους πρώην ριζοσπάστες, οι οποίοι μπορούν πλέον να συμμετέχουν ανοιχτά σε «επιλογές lifestyle» αδιανόητες πριν τη δεκαετία του 1960.
Όμως, αν και οι πρώτοι σημαιοφόροι του νεοφιλελευθερισμού έτειναν προς τον κοινωνικό συντηρητισμό, οι διάδοχοί τους - πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στα κινήματα «αντικουλτούρας» της δεκαετίας του 1960 - είχαν ακριβώς αντίθετες τάσεις, όπως εύκολα δείχνει μια σύγκριση του [ιδεατού τύπου] «Κλίντον» με τον [ιδεατό τύπο] «Θάτσερ».
[Η ελευθεριότητα, οι «αντικουλτούρες» της δεκαετίας του '60 ως απληστία και καύσιμο για την νεοφιλελεύθερη πυρκαϊά]
Ο δεύτερος τρόπος αποδοχής ήταν η έγκριση [εκ μέρους του νεοφιλελεθερισμού] των πολιτικών της προσωπικής ταυτότητας. Ενώ η ομογενοποίηση είναι αναμφίβολα μια από τις σημαντικές πτυχές της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αυτή συνοδεύεται πάντοτε από την αναπόφευκτη άλλη πλευρά του νομίσματος, την διαφοροποίηση. Το κεφάλαιο δεν αντιμετωπίζει με κανένα απολύτως τρόπο τη διαφορά ως κάτι το προβληματικό, παρά μόνον τη θεωρεί ως πρόβλημα για ένα επιτυχές μάρκετινγκ. Και πράγματι, οι «πολιτικές της ταυτότητας» των δεκαετιών του 1980 και του 1990 σχεδόν προκάλεσαν την απάντηση αυτή του νεοφιλελευθερισμού, δεδομένου ότι αυτός είναι αντίθετος με την ανισότητα που προκύπτει από τις παράλογες προκαταλήψεις. Αυτό σημαίνει το εξής: το περιεχόμενο ορισμένων ειδών «πολιτικής της ταυτότητας» άλλαξε ριζικά μέσα στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού. Πρόσφατα απομνημονεύματα από τη δεκαετία του 1960, αυτών που συμμετείχαν σε πειραματισμούς σεξουαλικούς ή «διεύρυνσης της συνείδησης» της εποχής εκείνης, περιέχουν αυτοκριτικές της αδυναμίας τους να διακρίνουν τη διαφορά μεταξύ απελευθέρωσης και ελευθεριότητας. Πρόκειται για μια διάκριση που έγινε εμφανής αργότερα, όταν τα σλόγκαν της «αντικουλτούρας» περί συλλογικής ελευθερίας, ανακυκλώθηκαν για να υπερασπιστούν την εγωιστική ατομική απληστία και την άμεση ή πρόσκαιρη ικανοποίηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό δεν ήταν καν στρέβλωση, αλλά μια επέκταση αυτού που ήταν ήδη παρόν σε πτυχές της «αντικουλτούρας» του 1960.
4
[Ευνοημένα μεσοστρώματα στον δημόσιο τομέα και στα χρηματοοικονομικά και πολιτιστικά επαγγέλματα του ιδιωτικού]
Η ομάδα της NMΤ που επωφελήθηκε πολύ περισσότερο από τις δύο μορφές του νεοφιλελευθερισμού και ως ανταπόδοση του πρόσφερε την πιο έντονη υποστήριξη, ήταν εκείνη που απασχολείται με ένα ορισμένο αντικείμενο του ιδιωτικού τομέα, τον κερδοσκοπικό κόσμο του χρηματοπιστωτικού συστήματος και των εταιρικών εξαγορών. Ο κόσμος αυτός απέκτησε σάρκα και οστά και πήρε τη μορφή του στη δεκαετία του 1980. Στη μερίδα αυτή της ΝΜΤ περιλαμβάνονται οι διαχειριστές των Hedge Funds, οι traders στις χρηματοοικονομικές αγορές, οι αξιολογητές των οργανισμών αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας, οι συντάκτες του οικονομικού τύπου.
Η πολιτική στάση αυτής της ομάδας είναι αυτονόητη και δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη. Όμως το πραγματικό επίτευγμα του «κοινωνικού» νεοφιλελευθερισμού της σταθεροποίησης για λογαριασμό του κεφαλαίου, ήταν που κέρδισε την υποστήριξη κάποιων άλλων ομάδων της NMΤ, εκείνων που είχαν προβάλει αντίσταση στις υπερβολές, αν όχι και στην ουσία, της νεοφιλελεύθερης «εμπροσθοφυλακής». Στο δημόσιο τομέα η ομάδα αυτή περιλάμβανε τους απασχολούμενους στην κοινωνική πρόνοια, ενώ στον ιδιωτικό τομέα εκείνους που απασχολούνται στα δημιουργικά και πολιτιστικά επαγγέλματα. Οι τελευταίοι είναι μια ομάδα η οποία στο Ηνωμένο Βασίλειο αυξήθηκε σε μέγεθος, από περίπου μισό εκατομμύριο το 1951 έφθασε το 1991 το 1.250.000, παρόλο που η ανάπτυξη της σταμάτησε κατά τη διάρκεια εκείνης της δεκαετίας.
Η μεταλλαγμένη ποικιλία νεοφιλελευθερισμού της σταθεροποίησης στη δεύτερη φάση, τους πρόσφερε τρεις μεγάλες οικονομικές υπηρεσίες. Πρώτον, διατήρησε εκείνες τις πτυχές του κράτους πρόνοιας που χρησιμοποιούνται πραγματικά από την NMΤ. Δεύτερον, ιδιωτικοποίησε ορισμένες πτυχές του δημόσιου τομέα, παρόλο που αυτές τυπικά παρέμειναν στην αρμοδιότητα του κράτους, πάνω απ' όλα στην National Health Service (NHS, το «Βρετανικό ΕΣΥ»), ανοίγοντας έτσι νέες ευκαιρίες απασχόλησης για υψηλόμισθους κρατικούς λειτουργούς· δηλαδή να διεκπεραιώνουν οικονομικές συναλλαγές που ψευδώς εμφανίζονταν ως συναλλαγές της ελεύθερης αγοράς, διατηρώντας όμως το καθεστώς δημόσιας εποπτείας και διασφαλίζοντας τη συμμόρφωση με τους κρατικούς κανονισμούς. Τρίτον, τους έδωσε τη δυνατότητα να έχουν μεγαλύτερο διαθέσιμο εισόδημα μέσω του δανεισμού. Ωστόσο, σε αντίθεση με τα περισσότερα μέλη της εργατικής τάξης, ο δανεισμός των μεσοστρωμάτων δεν κατευθύνονταν στο να αντισταθμίζουν τη μείωση των πραγματικών αποδοχών, αλλά στο να συμμετάσχουν σε πραγματικά επιδεικτική κατανάλωση, πάνω απ' όλα στον τομέα της στέγασης.
Ωστόσο, το μεταλλαγμένο καθεστώς σταθεροποίησης του νεοφιλελευθερισμού συνεισέφερε και ένα πρόσθετο, ακόμη πιο βελτιωτικό στοιχείο στο κατά τα άλλα απαγορευτικά ζοφερό ρεπερτόριο του νεοφιλελευθερισμού. Χάρις σ' αυτό, η αποπλάνηση της φιλελεύθερης NMΤ δεν στηρίχτηκε αποκλειστικά και μόνον στο οικονομικό συμφέρον, αλλά και με έναν άλλο τρόπο: στη δεύτερη αυτή φάση, ο κοινωνικός νεοφιλελευθερισμός της σταθεροποίησης κατάφερε να ισχυριστεί ότι ενσωματώνει στοιχεία κοινωνικής μέριμνας και ανοχής, με έναν τρόπο που ο νεοφιλελευθερισμός-«εμπροσθοφυλακή» δεν ήταν σε θέση να κάνει. Κατά κάποιο τρόπο, έδωσε την άδεια στα μεσοστρώματα αυτά να συμμετάσχουν στη γιορτή χωρίς ενοχές. Το γεγονός ότι το καθεστώς της νεοφιλελεύθερης σταθεροποίησης υιοθέτησε αυτές τις πολιτισμικές πολιτικές, έκανε με διπλό τρόπο τον νεοφιλελευθερισμό αποδεκτό και από όσους τον είχαν προηγουμένως απορρίψει.
Ο πρώτος τρόπος ήταν η αποσύνδεση της πολιτισμικής από την πολιτική κριτική του καπιταλισμού. Τα κινήματα του 1968 έβλεπαν, και όχι για πρώτη φορά, ότι οι δύο κριτικές του καπιταλισμού συγκλίνουν: η «αισθητική» και η κοινωνική κριτική, οι οποίες ασχολούνταν αντίστοιχα με την αλλοτρίωση και με την εκμετάλλευση. Όμως οι δύο αυτές κριτικές ήταν συνδεδεμένες με δύο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες: η πρώτη με τους φοιτητές ή με εργαζόμενους σε υπαλληλικές θέσεις απασχόλησης («άσπρα κολλάρα») που είχαν αποφοιτήσει σχετικά πρόσφατα, η δεύτερη με την εργατική τάξη («μπλέ κολλάρα») στις παραδοσιακές βιομηχανίες. Και οι ανησυχίες τους ήταν διαφορετικές: όσοι ασκούσαν πολιτισμική-«αισθητική» κριτική ήθελαν, πάνω απ' όλα, την αυτονομία, την προσωπική ελευθερία. Όσοι ασκούσαν κοινωνική κριτική ήθελαν, πάνω απ' όλα, την ασφάλεια από τις αντιξοότητες της καπιταλιστικής οικονομίας, προστασία από τους κινδύνους που συνδέονται στην αναρχία του ανταγωνισμού. Οι δύο μπορούσαν να συνυπάρχουν και να επικαλύπτονται σε μια περίοδο όπου ο καπιταλισμός είχε τεθεί υπό αμφισβήτηση. Όμως σε περίοδο ήττας της εργατικής τάξης και υποχώρησης της Αριστεράς, η «αισθητική» κριτική πάρα πολύ εύκολα αφομοιώθηκε από τους νεοφιλελεύθερους ισχυρισμούς για κατάργηση της ιεραρχίας, ελευθερία του καταναλωτή και τα λοιπά.
Είναι βέβαια αλήθεια ότι, εφόσον μια κατά κράτος νίκη είναι αδύνατη, το κεφάλαιο θα βρίσκει πάντα τρόπους να κάνει τα μερικά επιτεύγματα κοινωνικής απελευθέρωσης συμβατά με τις εμπορευματοποιημένες σχέσεις, ή ακόμη και παραδειγματικές εκδηλώσεις τους. Πολύ κυκλοφορεί το κλισέ, ότι η Αριστερά «νίκησε» στο κοινωνικό και πολιτισμικό πεδίο, ενώ «έχασε» στο πολιτικό και στο οικονομικό· και ταυτόχρονα η ιδέα ότι ένας τέτοιος διαχωρισμός είναι δυνατός στο πλαίσιο ενός συστήματος με τόσο καθολικές συνέπειες όσο ο καπιταλισμός. Το κλισέ αυτό είναι ένα είδος ευσεβούς πόθου τυπικά χαρακτηριστικό για οικονομικά εξασφαλισμένους πρώην ριζοσπάστες, οι οποίοι μπορούν πλέον να συμμετέχουν ανοιχτά σε «επιλογές lifestyle» αδιανόητες πριν τη δεκαετία του 1960.
Όμως, αν και οι πρώτοι σημαιοφόροι του νεοφιλελευθερισμού έτειναν προς τον κοινωνικό συντηρητισμό, οι διάδοχοί τους - πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στα κινήματα «αντικουλτούρας» της δεκαετίας του 1960 - είχαν ακριβώς αντίθετες τάσεις, όπως εύκολα δείχνει μια σύγκριση του [ιδεατού τύπου] «Κλίντον» με τον [ιδεατό τύπο] «Θάτσερ».
Ο δεύτερος τρόπος αποδοχής ήταν η έγκριση [εκ μέρους του νεοφιλελεθερισμού] των πολιτικών της προσωπικής ταυτότητας. Ενώ η ομογενοποίηση είναι αναμφίβολα μια από τις σημαντικές πτυχές της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, αυτή συνοδεύεται πάντοτε από την αναπόφευκτη άλλη πλευρά του νομίσματος, την διαφοροποίηση. Το κεφάλαιο δεν αντιμετωπίζει με κανένα απολύτως τρόπο τη διαφορά ως κάτι το προβληματικό, παρά μόνον τη θεωρεί ως πρόβλημα για ένα επιτυχές μάρκετινγκ. Και πράγματι, οι «πολιτικές της ταυτότητας» των δεκαετιών του 1980 και του 1990 σχεδόν προκάλεσαν την απάντηση αυτή του νεοφιλελευθερισμού, δεδομένου ότι αυτός είναι αντίθετος με την ανισότητα που προκύπτει από τις παράλογες προκαταλήψεις. Αυτό σημαίνει το εξής: το περιεχόμενο ορισμένων ειδών «πολιτικής της ταυτότητας» άλλαξε ριζικά μέσα στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού. Πρόσφατα απομνημονεύματα από τη δεκαετία του 1960, αυτών που συμμετείχαν σε πειραματισμούς σεξουαλικούς ή «διεύρυνσης της συνείδησης» της εποχής εκείνης, περιέχουν αυτοκριτικές της αδυναμίας τους να διακρίνουν τη διαφορά μεταξύ απελευθέρωσης και ελευθεριότητας. Πρόκειται για μια διάκριση που έγινε εμφανής αργότερα, όταν τα σλόγκαν της «αντικουλτούρας» περί συλλογικής ελευθερίας, ανακυκλώθηκαν για να υπερασπιστούν την εγωιστική ατομική απληστία και την άμεση ή πρόσκαιρη ικανοποίηση. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό δεν ήταν καν στρέβλωση, αλλά μια επέκταση αυτού που ήταν ήδη παρόν σε πτυχές της «αντικουλτούρας» του 1960.
Αναπόφευκτα, η υποκείμενη συνέχεια μεταξύ των δύο ποικιλιών του νεοφιλελευθερισμού σήμαινε και μια επανεξέταση της πρώτης ποικιλίας του. Τα πρώτα χρόνια της νεοφιλελεύθερης εμπροσθοφυλακής έγιναν και αυτά αντικείμενο ιστορικής μελέτης μάλλον, παρά σύγχρονης αξιολόγησης. Έτσι, ο τόνος του στοχασμού έγινε γενικά ελεγειακός: πενθούσε το τέλος μιας κοινωνίας η οποία, δυστυχώς, αλλά αναπόφευκτα, έπρεπε να σαρωθεί, προκειμένου η Νέα Μεσαία Τάξη να κληρονομήσει το βασίλειό της. Ο στοχασμός και η επανεξέταση κατέληγε περίπου στο εξής: χωρίς αμφιβολία, ήταν ένα ατυχές γεγονός ότι η αναγκαία, η ληξιπρόθεσμη κοινωνική μεταμόρφωση χρειάστηκε την ενεργή δράση κάποιων τόσο βάρβαρων όσο η Θάτσερ ή τόσο ανόητων όσο ο Ρέιγκαν. Ήταν επίσης λυπηρό, έλεγαν, ότι χρειάστηκε να σπάσουν τα κεφάλια τόσο πολλών συνδικαλισμένων εργατών και να καταστραφεί η ζωή τους, προκειμένου να επιβληθεί η νέα τάξη πραγμάτων. Όμως αυτές οι δυσάρεστες καταστάσεις ήταν τώρα πια παρελθόν και τελικά όλα πήγαν προς το καλύτερο. Αυτό ήταν τότε, το (προσωρινό) τελικό συμπερασμα.
Βέβαια η επανεμφάνιση της κρίσης το 2007-2008 απέδειξε ότι στο τέλος δεν πήγαν όλα προς το καλύτερο: τα αποτελέσματα της νέας αυτής καπιταλιστικής κρίσης άρχισαν να έχουν δυσμενείς επιπτώσεις και σε τμήματα της Νέας Μεσαίας Τάξης. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό είναι ένας από τους λόγους για το σημερινό ενδιαφέρον περί την κατάσταση της επισφάλειας. Το ενδιαφέρον αυτό οδηγεί στην εφεύρεση μιας εντελώς νέας - άν και εξ ολοκλήρου φαντασιακής - κοινωνικής τάξης που ονομάζεται «το πρεκαριάτο».
Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του καπιταλισμού, η επισφάλεια ήταν η συνήθης κατάσταση του μεγαλύτερου μέρους της εργατικής τάξης. Η μόνη περίοδος στην οποία η σταθερή απασχόληση ήταν ο κανόνας, τουλάχιστον στον ανεπτυγμένο κόσμο, ήταν κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής μεγάλης οικονομικής ανόδου. Και παρά την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση περί του αντιθέτου, ο κανόνας της σταθερής απασχόλησης είναι μία από τις λίγες πτυχές εκείνης της κατά τα άλλα εντελώς εξαιρετικής περιόδου, που δεν έχει ακόμη αντιστραφεί στη νεοφιλελεύθερη εποχή μας. Αυτό που έχει αλλάξει είναι το εξής: ορισμένες κατηγορίες απασχόλησης σε χρηματοοικονομικές, διευθυντικές και διοικητικές θέσεις εργασίας, που προηγουμένως είχαν τη μεγαλύτερη ασφάλεια - με άλλα λόγια, εκείνες που ενδιαφέρουν την Νέα Μεσαία Τάξη - τώρα γίνονται πιο ευάλωτες. Αυτό συμβαίνει κυρίως εξαιτίας της έκτασης που παίρνει στον εταιρικό κόσμο ο εξορθολογισμός και η συρρίκωνση της απασχόλησης, ως επακόλουθο της έκρηξης των εξαγορών και συγχωνεύσεων στις δεκαετίες του 1990 και του 2000. Αλλά και επειδή γίνονται όλο και περισσότερο απλησίαστες οι θέσεις απασχόλησης στο δημόσιο τομέα, αυτές που προσδοκούσαν οι νέοι μεσοαστοί να καταλάβουν τα παιδιά τους με πανεπιστημιακή μόρφωση, αμέσως μετά την αποφοίτησή τους.
Όσον αφορά την αναζήτηση συμμάχων, το κίνημα της εργατικής τάξης είναι απίθανο να τους βρεί στα τμήματα εκείνα των ελεύθερων επαγγελμάτων και της Νέας Μεσαίας Τάξης του ιδιωτικού τομέα, που εξακολουθούν να έχουν ουσιαστικό συμφέρον για τη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος. Υπάρχουν, ωστόσο, πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες για συμμαχίες με ομάδες των παραδοσιακών μικροαστών, της Νέας Μεσαίας Τάξης του δημόσιου τομέα και της φιλελεύθερης ΝΜΤ. Όπως πάντα, η ίδια η απροσδιοριστία και η αστάθεια των μεσαίων τάξεων ως προς την πολιτική τους στάση, σημαίνει ότι η τελική κατεύθυνση που θα πάρουν, θα εξαρτηθεί από το άν τους προσφέρεται μια πειστική σοσιαλιστική εναλλακτική λύση.
[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση]
Βέβαια η επανεμφάνιση της κρίσης το 2007-2008 απέδειξε ότι στο τέλος δεν πήγαν όλα προς το καλύτερο: τα αποτελέσματα της νέας αυτής καπιταλιστικής κρίσης άρχισαν να έχουν δυσμενείς επιπτώσεις και σε τμήματα της Νέας Μεσαίας Τάξης. Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό είναι ένας από τους λόγους για το σημερινό ενδιαφέρον περί την κατάσταση της επισφάλειας. Το ενδιαφέρον αυτό οδηγεί στην εφεύρεση μιας εντελώς νέας - άν και εξ ολοκλήρου φαντασιακής - κοινωνικής τάξης που ονομάζεται «το πρεκαριάτο».
Στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του καπιταλισμού, η επισφάλεια ήταν η συνήθης κατάσταση του μεγαλύτερου μέρους της εργατικής τάξης. Η μόνη περίοδος στην οποία η σταθερή απασχόληση ήταν ο κανόνας, τουλάχιστον στον ανεπτυγμένο κόσμο, ήταν κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής μεγάλης οικονομικής ανόδου. Και παρά την ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση περί του αντιθέτου, ο κανόνας της σταθερής απασχόλησης είναι μία από τις λίγες πτυχές εκείνης της κατά τα άλλα εντελώς εξαιρετικής περιόδου, που δεν έχει ακόμη αντιστραφεί στη νεοφιλελεύθερη εποχή μας. Αυτό που έχει αλλάξει είναι το εξής: ορισμένες κατηγορίες απασχόλησης σε χρηματοοικονομικές, διευθυντικές και διοικητικές θέσεις εργασίας, που προηγουμένως είχαν τη μεγαλύτερη ασφάλεια - με άλλα λόγια, εκείνες που ενδιαφέρουν την Νέα Μεσαία Τάξη - τώρα γίνονται πιο ευάλωτες. Αυτό συμβαίνει κυρίως εξαιτίας της έκτασης που παίρνει στον εταιρικό κόσμο ο εξορθολογισμός και η συρρίκωνση της απασχόλησης, ως επακόλουθο της έκρηξης των εξαγορών και συγχωνεύσεων στις δεκαετίες του 1990 και του 2000. Αλλά και επειδή γίνονται όλο και περισσότερο απλησίαστες οι θέσεις απασχόλησης στο δημόσιο τομέα, αυτές που προσδοκούσαν οι νέοι μεσοαστοί να καταλάβουν τα παιδιά τους με πανεπιστημιακή μόρφωση, αμέσως μετά την αποφοίτησή τους.
Όσον αφορά την αναζήτηση συμμάχων, το κίνημα της εργατικής τάξης είναι απίθανο να τους βρεί στα τμήματα εκείνα των ελεύθερων επαγγελμάτων και της Νέας Μεσαίας Τάξης του ιδιωτικού τομέα, που εξακολουθούν να έχουν ουσιαστικό συμφέρον για τη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος. Υπάρχουν, ωστόσο, πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες για συμμαχίες με ομάδες των παραδοσιακών μικροαστών, της Νέας Μεσαίας Τάξης του δημόσιου τομέα και της φιλελεύθερης ΝΜΤ. Όπως πάντα, η ίδια η απροσδιοριστία και η αστάθεια των μεσαίων τάξεων ως προς την πολιτική τους στάση, σημαίνει ότι η τελική κατεύθυνση που θα πάρουν, θα εξαρτηθεί από το άν τους προσφέρεται μια πειστική σοσιαλιστική εναλλακτική λύση.
©
[Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν στον ιστότοπο Μετά την Κρίση]
Guy Standing: Εργασιακή επισφάλεια και «πρεκαριάτο». Από τις βιομηχανικές κοινωνίες στον παγκόσμιο ταξικό κατακερματισμό
Τάσος Γιαννίτσης: Οι ελίτ της «μεσαίας τάξης» εναντίον των αδύναμων
Φραγκίσκα Μεγαλούδη: Η προδομένη Ελληνική μεσαία τάξη - Η ελίτ δεν έχει επηρεαστεί από την κρίση
Γ. Μηλιός, Γ. Οικονομάκης: Εργατική τάξη και μεσαίες κοινωνικές τάξεις κατά τον Ν. Πουλαντζά
Γ. Μηλιός, Γ. Οικονομάκης: Εργατική τάξη και μεσαίες κοινωνικές τάξεις κατά τον Ν. Πουλαντζά
Φράνσις Φουκουγιάμα: Το μέλλον της ιστορίας μετά την πτώση της μεσαίας τάξης. Θα επιβιώσει η φιλελεύθερη δημοκρατία;
Τόνυ Τζάντ: Σην εποχή της νέας ανασφάλειας, να υπερασπισθούμε μαχόμενοι την κοινωνική δημοκρατία. Να μην προδώσουμε τις προηγούμενες και επόμενες γενιές. Τα κρίσιμα χρόνια τα έφαγαν οι ακρίδες.Τι είναι ζωντανό και τι νεκρό στη Σοσιαλδημοκρατία;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου