Η τοξική κληρονομιά της Ευρωζώνης

του Μάρτιν Γούλφ

Δημοσιεύθηκε στους © Financial Times, 18/06/13, The toxic legacy of the Greek crisis
 

Αναδημοσίευση στο euro2day, The toxic legacy of the Greek crisis, 18/06/13
  

Αποσπάσματα στα Ελληνικά δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα "Έθνος", 19/06/13:

 Η τριπλή Ελληνική καταστροφή και η ανικανότητα της Ευρωζώνης

   

Πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια, η Ελλάδα διαμόρφωσε το Δυτικό πνεύμα. Πρόσφατα, διαμόρφωσε τον τρόπο αντίδρασης στην οικονομική κρίση. Η Ελλάδα υπέστη μια καταστροφή - και ο φόβος των άλλων μήπως ακολουθήσουν, νομιμοποίησε την στροφή προς την αυστηροποίηση. Το αποτέλεσμα ήταν μια πολύ ασθενική ανάκαμψη από την ύφεση που ακολούθησε την κρίση, ιδίως στην Ευρωζώνη και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Δυστυχώς η Ελλάδα αντιμετώπισε μια λάθος κρίση σε λάθος στιγμή. 
Ο Simon Wren-Lewis του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης αφηγήθηκε την ιστορία σε μια εξαιρετική ανάρτηση στο διαδίκτυο. Στηρίχθηκε στην πρόσφατη κριτική αξιολόγηση από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, του προγράμματος για την Ελλάδα που συμφωνήθηκε τον Μάϊο του 2010. Μια περίληψη της έκθεσής του για την αποτυχία: «Η εμπιστοσύνη της αγοράς δεν αποκαταστάθηκε, το τραπεζικό σύστημα έχασε 30 % από τις καταθέσεις του, η οικονομία αντιμετώπισε μια πολύ βαθύτερη από την αναμενόμενη ύφεση, με εξαιρετικά υψηλή ανεργία Το Δημόσιο χρέος παρέμεινε υπερβολικά υψηλό και τελικά χρειάστηκε να αναδιαρθρωθεί, με παράπλευρες απώλειες για τους ισολογισμούς των τραπεζών, που αποδυναμώθηκαν επίσης από την ύφεση. Η ανταγωνιστικότητα βελτιώθηκε κάπως εξαιτίας της μείωσης των μισθών, αλλά οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις διαρκώς αναβάλλονται και η αύξηση της παραγωγικότητας αποδείχθηκε ανέφικτη». 

Ενώ το πρόγραμμα προέβλεπε 5,5 % μείωση του πραγματικού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος μεταξύ 2009 και 2012, το αποτέλεσμα ήταν μια πτώση 17 %. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, η πραγματική ιδιωτική ζήτηση μειώθηκε κατά 33 % μεταξύ των πρώτων τριμήνων του 2008 και 2013, ενώ η ανεργία αυξήθηκε στο 27 % του εργατικού δυναμικού. 

Η μόνη δικαιολόγηση για μια τέτοια συμπίεση ήταν ότι "είναι αναγκαία μια τεράστια μείωση της παραγωγής και μια παράλληλη αύξηση της ανεργίας προκειμένου να εξαναγκάσουν σε μειώσεις του σχετικού κόστους, σε μια χώρα που είναι μέρος μιας νομισματικής ένωσης. Εφόσον ότι οι Έλληνες ήθελαν να παραμείνουν εντός της ευρωζώνης, ήταν αναγκασμένοι ν' αντέξουν τον πόνο που προκέκυψε".

              

Ωστόσο, ακόμη και αυτό δεν μπορεί να νομιμοποιήσει μία πτυχή του προγράμματος. Υποτίθεται ότι το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο δανείζει μια χώρα μόνον αν το χρέος της έχει γίνει βιώσιμο. Αλλά σε καμμιά περίπτωση δεν ήταν, όπως πολλοί σχολιαστές επισήμαναν έγκαιρα. Αντί να κάνει το χρέος βιώσιμο, το πρόγραμμα επέτρεψε απλώς σε πολλούς ιδιώτες πιστωτές να διαφύγουν χωρίς να υποστούν ζημίες. Στο τέλος, επιβλήθηκε στους ιδιώτες πιστωτές μια μείωση του χρέους. Ωστόσο, το Ελληνικό δημόσιο χρέος παραμένει αναμφισβήτητα πολύ υψηλό: Το ΔΝΤ προβλέπει ότι θα ανέρχεται το 2020 περίπου σε 120 % του ΑΕΠ. Αυτό το υπερβολικό χρέος θα καταστήσει δύσκολο να επιστρέψει η Ελλάδα στις αγορές και να εξυγιανθεί οικονομικά. Μια βαθύτερη μείωση του χρέους εξακολουθεί να είναι αναγκαία. 
Όλα αυτά, μας λένε θλιβερά πράγματα για την πολιτικοποίηση του ΔΝΤ και την αδυναμία της Ευρωζώνης να ενεργεί προς το συμφέρον των ασθενέστερων μελών της. Αλλά η Ελληνική κρίση, είχε δυστυχώς και δύο συνέπειες παγκόσμιας σημασίας. 
● Πρώτον, μέσα στην Ευρωζώνη, το γεγονός ότι η Ελλάδα ήταν η πρώτη χώρα που είχε προβλήματα, εδραίωσε την άποψη στις Βόρειες Ευρωπαικές χώρες ότι η όλη κρίση ήταν δημοσιο-οικονομική. Η Ελλάδα ήταν πράγματι μια περίπτωση χώρας με αξιοσημείωτη δημοσιο-οικονομική σπατάλη, με το καθαρό Δημόσιο χρέος της να ξεπερνά το 100 % του ΑΕΠ, ακόμη και πριν από την κρίση. Όμως αλλού η κατάσταση ήταν αρκετά διαφορετική: Ο δανεισμός του ιδιωτικού τομέα ήταν η ρίζα της κρίσης στην Ιρλανδία και στην Ισπανία και, σε μικρότερο βαθμό στην Πορτογαλία. Το δημόσιο χρέος της Ιταλίας ήταν υψηλό, αλλά όχι εξαιτίας της πρόσφατης σπατάλης. Αποφασίζοντας ότι η κρίση ήταν κυρίως δημοσιο-οικονομική, οι φορείς χάραξης πολιτικής μπόρεσαν να αγνοήσουν την αλήθεια ότι η βασική αιτία της αποδιοργάνωσης ήταν η ανευθυνότητα του διασυνοριακού δανεισμού, για την οποία οι χορηγοί της πίστωσης είναι σίγουρα εξίσου υπεύθυνοι με τους χρήστες, δηλαδή αυτούς που δανείσθηκαν. Αν η υπαιτιότητα και των δύο πλευρών - δανειστές και δανειολήπτες - είχε γίνει κατανοητή, τότε τα ηθικά επιχειρήματα υπέρ της διαγραφής χρεών θα ήταν σαφέστερα.
● Δεύτερον, η Ελληνική κρίση εκφόβισε τους φορείς χάραξης πολιτικής παντού. Αντί να επικεντρώσουν τις προσπάθειες στην αντιμετώπιση της κατάρρευσης του χρηματοπιστωτικού τομέα και στη μείωση του  υπερβολικού ιδιωτικού χρέους, τα οποία ήταν τα βασικά αίτια της κρίσης, αυτοί επικεντρώθηκαν στα δημοσιο-οικονομικά ελλείμματα. Αλλά αυτά ήταν σε μεγάλο βαθμό ένα σύμπτωμα της κρίσης, αν και εν μέρει, θα μπορούσαν να είναι και η κατάλληλη πολιτική απάντηση στην κρίση. Όπως έχω σημειώσει, τον Ιούνιο του 2010, λίγο μετά το πρώτο Ελληνικό πρόγραμμα, οι ηγέτες της Ομάδας των 20 κορυφαίων χωρών του κόσμου (G20), που συνήλθαν στο Τορόντο, αποφάσισαν να αντιστρέψουν την παροχή ρευστότητας, δηλώνοντας ότι «οι προηγμένες οικονομίες έχουν δεσμευτεί για δημοσιο-οοικονομικά σχέδια που θα μειώσουν τουλάχιστον στο ήμισυ τα ελλείμματα μέχρι το 2013». Ακολούθησε μια απότομη δημοσιο-οικονομική συστολή. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δικαιολόγησαν την αλλαγή με υποστηρικτική ακαδημαϊκή έρευνα: Η άποψη ότι η δημοσιο-οικονομική συστολή μπορούσε να είναι επεκτατική ήταν η ενθάρρυνση. Η άποψη ότι η ανάπτυξη θα μειωθεί εάν το δημόσιο χρέος αυξηθεί πολύ, ήταν η προειδοποίηση. 

Αυτό που φαινόταν μέχρι τα μέσα του 2010 να είναι μια εξελισσόμενη ανάκαμψη από τον εφιάλτη της "Μεγάλης Ύφεσης", ματαιώθηκε, ιδίως στο Ηνωμένο Βασίλειο και στην Ευρωζώνη. Η μεγαλύτερη επιτυχία των ΗΠΑ να επιβιώσουν εν μέσω λιτότητας οφείλεται πιθανότατα στην πιό επιθετική εξυγίανση του χρηματοπιστωτικού της τομέα, στην μεγαλύτερη αποδοχή της απομόχλευσης των (υπερδανεισμένων) νοικοκυριών και στην πιο επιθετική νομισματική της πολιτική, ιδιαίτερα σε σχέση με της Ευρωζώνης. Εάν οι τελευταίες προβλέψεις του ΟΟΣΑ είναι σωστές, το ΑΕΠ της ευρωζώνης κατά το τέταρτο τρίμηνο του 2014 θα είναι χαμηλότερο απ' ό,τι ήταν στο πρώτο τρίμηνο του 2008 και μόλις 0,7 % υψηλότερο από ό,τι ήταν στο πρώτο τρίμηνο του 2011. Μήπως η δημοσιο-οικονομική συστολή προκάλεσε από μόνη της αυτή την αδυναμία ανάκαμψης; Σίγουρα όχι. Αλλά απομάκρυνε  ένα ακόμη απολύτως αναγκαίο αντιστάθμισμα στις δυνάμεις συρρίκνωσης, οι οποίες προέρχονται από το χτύπημα που δέχτηκε ο ιδιωτικός τομέας, εξαιτίας της κρίσης.
 
Αυτό που κάνει αυτή η ιστορία θλιβερή είναι ότι δεν ήταν αναγκαία. Στην αρχή, ίσως είχε νόημα να φοβούνται ότι η Ελληνική κρίση ήταν το πρώτο ξέσπασμα μιας πανδημικής δημοσιο-οικονομικής κρίσης. Ωστόσο, σύντομα έγινε σαφές ότι χώρες με δικά τους νομίσματα που συναλλάσσονταν ελεύθερα, μπορούσαν να εξακολουθούν να πωλούν το δημόσιο χρέος τους σε εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στην «ποσοτική χαλάρωση» από τις κεντρικές τους τράπεζες. Η κατοχή μιας δικής της Κεντρικής Τράπεζας, δίνει σε μια κυβέρνηση ένα βαθμό ελευθερίας για να διαχειρισθεί μέτρα αντίδρασης στην οικονομική κρίση. Για τις χώρες αυτές, η κατάλληλη στιγμή για μια ταχεία διαρθρωτική δημοσιο-οικονομική συστολή έρχεται μόνον αφού ο ιδιωτικός τομέας αρχίσει να εξαλείφει τα δικά του δομικά οικονομικά πλεονάσματα. Και αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει τόσο σύντομα, αμέσως μετά την κρίση. Θα απαιτούσε, επίσης, να προηγηθεί η αναδιάρθρωση του χρηματοπιστωτικού τομέα και να γίνουν απομειώσεις του υπερβολικού ιδιωτικού χρέους. 
Εν συντομία, η Ελληνική κρίση αποδείχθηκε τριπλή συμφορά: Καταστροφή για τους ίδιους τους Έλληνες. Καταστροφή για τη κοινή άποψη των πολιτών περί της κρίσης, που επικράτησε εντός της Ευρωζώνης. Και καταστροφή για τη δημοσιο-οικονομική πολιτική παντού. Το αποτέλεσμα ήταν η στασιμότητα, ή και ακόμη χειρότερα πράγματα, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Σήμερα, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η τεράστια μείωση της παραγωγής σε σχέση με τις τάσεις που υπήρχαν προ της κρίσης, μπορεί ποτέ να μην ανακτηθεί. Ωστόσο, η αντίδραση των υπευθύνων που χαράζουν πολιτικές είναι να μην παραδεχθούν τα λάθη τους, αλλά και να επαναπροσδιορίσουν την αποδεκτή απόδοση σε νέα, χαμηλότερα επίπεδα. Είναι μια θλιβερή ιστορία.

O Martin Wolf  (γεν. 1946) είναι Βρετανός δημοσιογράφος, επικεφαλής οικονομικός σχολιαστής των Finacial Times. 

Σπούδασε στην Οξφόρδη, αλλά δεν έγινε πανεπιστημιακός. Εργάσθηκε ως οικονομολόγος στην Παγκόσμια Τράπεζα από το 1971, αλλά την εγκατέλειψε το 1984 για να γίνει Διευθυντής σπουδών στο Trade Policy Research Centre (Λονδίνο). Στους Financial Times εργάζεται από το 1987. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 2000 υποστήριζε την παγκοσμιοποίηση και την "ελεύθερη αγορά". 

         
Από το 2008, ο Wolf εγκατέλειψε τις θεωρίες που κατά την γνώμη του επιδεικνύουν υπερβολική εμπιστοσύνη στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας. Παραμένοντας πραγματιστής και αδέσμευτος, ο Wolf απομακρύνθηκε από τις ιδεολογίες της "ελεύθερης αγοράς" και επέστρεψε στις ιδέες του Κέϋνς, τις οποίες είχε διδαχθεί στη νεότητά του, ως σπουδαστής. Έγινε ένας από τους πιό επιδραστικούς υποστηρικτές της "Κεϋνσιανής Αναγέννησης" μετά το 2008. Χρησιμοποίησε την θέση του στους Financial Times για να συνηγορήσει υπέρ μιας ισχυρής δημοσιο-οικονομικής και νομισματικής αντίδρασης στην οικονομική κρίση. Σύμφωνα με την Julia Loffe (Call of the Wolf, The New Republic, 2009), ο Wolf είναι "αναμφισβήτητα η πιό αξιόπιστη αυθεντία" στα θέματα της κρίσης.  

Ο Paul Krugman έγραψε ότι "ο Wolf ουδέποτε απέκτησε διδακτορικό τίτλο. Αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Αυτό που έχει είναι έντονη παρατηρητικότητα, πρακτικό πνεύμα και ανοιχτό μυαλό", ενώ  ο οικονομολόγος Kenneth Rogoff έγραψε ότι ο Γούλφ "είναι πράγματι ο πιό σημαντικός οικονομικός δημοσιογράφος του κόσμου".

Ο Wolf υποστηρίζει τον "φόρο επί της αξίας της γής" (land value tax). Το 2012, ο Martin Wolf έγραψε στους Financial Times ότι "τα δημόσια αγαθά είναι δομικοί λίθοι του πολιτισμού: Ασφάλιση/μέριμνα, γνώση/επιστήμη, διατηρήσιμο περιβάλλον, πίστη, Κράτος Δικαίου, οικονομική και χρηματοπιστωτική σταθερότητα".
     

  
 Julia Loffe, Call of the Wolf, The New Republic, 16 Σεπτεμβρίου 2009