Εμμανουήλ Κριαράς: Ένας πολίτης και δάσκαλος του 20ού αιώνα και η μετριοκρατία του 21ου

Ο Κριαράς, ως δάσκαλος ενσάρκωνε ολόκληρη την ιστορία της Ελληνικής εκπαίδευσης στον 20ό αιώνα και ως πολίτης βίωσε την ιστορία της νεότερης Ελλάδας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο μέχρι σήμερα, συμμετέχοντας ενεργά. Ως παιδαγωγός με την ευρύτερη έννοια και ως διανοούμενος (επίσης με την ευρύτερη σημασία της λέξης, που περιλαμβάνει πανεπιστημιακούς δασκάλους και «ελεύθερους σκοπευτές»), ανήκει στην τάξη μεγέθους του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, του Δημήτρη Γληνού, του Αλέξανδρου Δελμούζου ή του Ευάγγελου Παπανούτσου. Ίσως πρέπει όμως εδώ, διευρύνοντας το πλαίσιο, να προσθέσουμε και λίγους νεότερους, όπως τους Κορνήλιο Καστοριάδη, Κώστα Παπαϊωάννου, Άρη Κωνσταντινίδη, Νίκο Πουλαντζά και τον Παναγιώτη Κονδύλη. 

«Στη ζωή μου έκανα πάντα αυτό που θεωρούσα καθήκον μου»: αυτός ήταν ο συνοπτικός απολογισμός των 108 χρόνων πλήρους ζωής του Εμμανουήλ Κριαρά, με το έργο του των 20.000 σελίδων. Έτσι, με μια τέτοια λογοδοσία, θα μπορούσε ίσως να εκπροσωπεί εκείνο το σύνολο ανθρώπων αυτής την τάξης μεγέθους, που κάποτε προσπάθησαν να χαράξουν δρόμους για την παιδεία και τη γλώσσα, για δημιουργία πολιτών, γυναικών και ανδρών, στη νεότερη Ελλάδα*. 

Ο Κριαράς με τη σύζυγό του, την καθηγήτρια Αικατερίνη Στριφτού, στα Μετέωρα (1983)

Η προσέγγιση του Κριαρά είναι μια έκφραση της Βεμπεριανής ηθικής της ευθύνης. Σε συνάρτηση με το έργο του, φέρνει και κάτι από τη σκέψη του Αμερικανού δασκάλου και κριτικού λογοτεχνίας Λάϊονελ Τρίλλινγκ, που μας δίδαξε ότι «το να είμαστε ευφυείς, είναι ηθική μας υποχρέωση».

Και εδώ ακριβώς, με αφορμή τα λόγια του Κριαρά που έφυγε πρόσφατα - και προπαντός, χρησιμοποιώντας ως καθρέφτη το σύνολο του έργου της μακράς δημιουργικής ζωής του, εμφανίζεται πάλι ανάγλυφο το σημερινό μας πρόβλημα, το «Ελληνικό πρόβλημα» του 21ου αιώνα: ως κρίση πολιτισμική, ως κατάσταση πνευμάτων και νοοτροπιών των λεγόμενων ελίτ, των πνευματικών ελίτ, της παιδείας ειδικότερα.

Το περίγραμμα είναι σαφές, για την περιγραφή αρκεί μια λέξη μόνον: Σ΄ αυτή την τάξη μεγέθους δημιουργικών ανθρώπων του αιώνα εκείνου, ο επόμενος, ο τωρινός αιώνας αντιπαραθέτει την μετριοκρατία. 

Πέρυσι στην τελευταία συνέντευξη του στο Αθηναικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο 107χρονος Κριαράς είχε πει: «Λείπει η εθνική αλληλεγγύη και επικρατεί, ακόμα και σήμερα, εν μέσω αυτής της ανθρωποφονικής κρίσης, το ατομικό συμφέρον». Όταν ακόμη και στους πομπούς παιδείας μιας κοινωνίας επικρατεί το ατομικό συμφέρον (πράγμα που συμβαίνει απολύτως στη σημερινή Ελλάδα της κρίσης, συνέβαινε όμως εξίσου εδώ και δεκαετίες στις ελληνικές ελίτ, που προετοίμαζαν με αλαζονεία τη σημερινή πτώση), τότε η μετριοκρατία γίνεται ο φυσικός και αναπότρεπτος συνοδός.

Εκτός από παιδεία, πολιτική, δημόσιο ήθος του πολίτη, πρέπει πάντα να φέρνουμε στο νού, να κρίνουμε και αξιολογούμε και άλλα πράγματα: νοοτροπίες, καθημερινή στάση, το ιδιωτικό πραγματικό μέσα στο δημόσιο εικονικό του εξέχοντος ατόμου, την τρυφερότητα και τη σκληρότητά του, ακόμη και τα «εν οίκω», κατά κάποιο τρόπο: αυτά συνιστούν, κυρίως, το επίπεδο πολιτισμού μιας κοινωνίας. Πολύ λιγότερο τα «εν δήμω».

Ο Κριαράς λοιπόν, στην ίδια συνέντευξη, έλεγε:

«Δεν επόθησα τόσο μακρύ βίο... Έγινε. Δεν θέλω πια άλλο να ζήσω. Η χαρά μου (η αγαπημένη μου σύζυγος) έφυγε. Ο έρωτας - τον οποίο η ύπαρξή της και μόνο μου ενέπνεε, ο έρωτας για τη ζωή, τη δημιουργία και την εργασία, δεν υπάρχει πια. Οπότε, σας ευχαριστώ για τις ευχές και τα δώρα αλλά είναι πλέον περιττά. Και η εποχή μας δεν το θέλει το περιττό».  

Αυτά έλεγε ο Κριαράς. Αντ' αυτών, αντί για συνηγορία ζωής, δημιουργίας, εργασίας και για ομολογία αγάπης προς το «άλλο τους μισό», οι σημερινές πνευματικές ελίτ προτιμούν την αισθητική, ηθική και πολιτική τους (αλληλένδετα είναι) απαξίωση στις αίθουσες των τηλεοπτικών δικαστηρίων, πάντα για καυτά θέματα, πάντα με σχολαστικό σεβασμό στους πυλώνες ιδιοτέλειας αυτής της κοινωνίας, πάντα μέσα στο life style: Όπως λόγου χάρη υπερθεματίζοντας ή σιωπώντας για τις προλε(φ)ταριακές μισθολογικές διεκδικήσεις των πανεπιστημιακών και των δικαστικών (για εργαζόμενους στον ιδιωτικό τομέα θα μιλάμε τώρα;). Ή εξαντλώντας τη ρητορική τους δεινότητα για το φλέγον ζήτημα του γάμου των γκέϊ και άλλα προβλήματα των target group.

Οι άνθρωποι αυτοί, αντί να πασχίζουν από τη θέση που τους έλαχε, του πομπού παιδείας, για αλληλεγγύη, για κοινωνική συνοχή και για στηρίγματα που ανακουφίζουν τους ασθενέστερους σε δύσκολους καιρούς, τελικά, κυριαρχημένοι από την ιδιοτέλεια και σε αρμονική σύμπραξη με τις οικονομικές και πολιτικές ελίτ, κάνουν και αυτοί ό,τι μπορούν για να καταστρέφουν τον κοινωνικό ιστό.

Σε πλήρη αντίθεση με τους πομπούς παιδείας εκείνης της εποχής και την πνευματική τάξη μεγέθους, που εξέφραζε ο Κριαράς.

Γ. Ρ. 

* The Child is Father of the Man - William Wordsworth

Για την παιδεία ως ευρύ πεδίο: 
Λόγος για την ερχόμενη, την πραγματικά μεγάλη κρίση: Ο Πολίτης Άγγελος Ελεφάντης