Ετιέν Μπαλιμπάρ: Τι λογής δημοκρατική Ευρώπη; Απάντηση στον Γιούργκεν Χάμπερμας

© Libération: Etienne Balibar: Quelle Europe démocratique ? Réponse à Jürgen Habermas, 9/2012 
Το άρθρο στα Αγγλικά : © Green European Journal, Volume 3 - Etienne Balibar: What democratic Europe? Response to Jürgen Habermas,  Αναδημ. αγγλ. μτφρ. Social Europe, 1.10.2012 

 
Με αφορμή τη συνέντευξη του Μιχάλη Μπαρτσίδη, επιμελητή της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Ετιέν Μπαλιμπάρ: «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» είχαμε επισημάνει τις ενδιαφέρουσες πολιτικές συγκλίσεις (αλλά και διαφορές), τις σχετικές με το ζήτημα της Ευρώπης, μεταξύ του Μπαλιμπάρ και του Γιούργκεν Χάμπερμας, στοχαστών πολύ διαφορετικών ως προς τις θεωρητικές τους πεποιθήσεις.

Ιδού όμως ποιές συγκλίσεις και διαφορές του με τον Γερμανό στοχαστή επισήμανε ο ίδιος ο Μπαλιμπάρ, σε άρθρο του στην εφημερίδα Liberation. Το άρθρο που επαναδημοσιεύουμε εδώ (μια άλλη ελληνική μετάφραση είχαν παρουσιάσει τα Ενθέματα της Αυγής, 30.9.2012), γράφτηκε μετά την δημοσίευση στα Γαλλικά, στην εφημερίδα Le Monde (27.8.2012), του σημαντικού άρθρου-«μανιφέστου» των Peter Bofinger, Jürgen Habermas, Julian Nida-Rümelin: Plus que jamais, l'Europe (το πρωτότυπο γερμανικό στην Frankfurter Allgemeine Zeitung, 3.8.2012: Einspruch gegen die Fassadendemokratie - Kurswechsel für Europa)· ωστόσο, ήταν ένα είδος ευρύτερης κριτικής ή παρατηρήσεων στην όλη επιχειρηματολογία του Χάμπερμας και στις προτάσεις για διέξοδο από την κρίση μέσω της δημοκρατικής επανίδρυσης ή επαναθεμελίωσης της Ευρώπης. Μολονότι αποδείχτηκαν μη βιώσιμα μερικά από τα «πρωτόλεια» κινήματα του 2012, για τα οποία ήλπιζε τότε ο Μπαλιμπάρ (και ο Χάμπερμας) ότι θα κάνουν τη συζήτηση για την Ευρώπη υπόθεση των πολιτών, πολλά θέματα που έθεσε υπό συζήτηση εξακολουθούν 5 χρόνια μετά να είναι ενδιαφέροντα και ουσιαστικά και η υπενθύμισή τους τώρα αξίζει τον κόπο.

Φυσικά, η επισήμανση (και επίκριση) του Μπαλιμπάρ για «φτωχή» συζήτηση και αντιπαράθεση περί Ευρώπης στη Γαλλία, εγκλωβισμένη στο πλαίσιο του εθνικού κράτους, αφορά την κατάσταση που επικρατούσε εκεί το 2012. Από τότε, ίσως μερικά πράγματα έχουν αλλάξει.

Ο Γιούργκεν Χάμπερμας εξέφρασε μια ξεκάθαρη θέση για την τωρινή κατάσταση στην Ευρώπη και για τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν. Μετά την μετάφραση τον Μάιο 2012 του Συντάγματος της Ευρώπης, η εφημερίδα Le Monde παρουσίασε τις επίκαιρες απόψεις του Γερμανού φιλοσόφου και των συνεργατών του, υπό τον τίτλο «Περισσότερη από κάθε άλλη φορά, Ευρώπη».
Ουσιαστικά, το επιχείρημα του Χάμπερμας είναι το εξής: Η κρίση στη ζώνη του ευρώ δεν έχει καμία σχέση με τα «σφάλματα» των κρατών που ξοδεύουν υπερβολικά - επακόλουθο αυτής της υπόθεσης, την οποία απορρίπτει ο Χάμπερμας, είναι ότι τα κράτη αυτά πρέπει κάνουν μεγάλες προσπάθειες για να καλύψουν την απόστασή τους από τα πιο «φειδωλά» μέλη της ευρωζώνης (στα γερμανικά, η λέξη Schuld σημαίνει τόσο το σφάλμα όσο και το χρέος...). Όμως, η κρίση έχει απόλυτη σχέση με την ανικανότητα των κρατών της ευρωζώνης να εξομαλύνουν το έδαφος στο οποίο διαδραματίζεται το παιχνίδι των αγορών και να χρησιμοποιήσουν την ισχύ τους υπέρ μιας ρύθμισης του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε παγκόσμιο επίπεδο· αντί να κάνουν αυτό, αφήνουν τον εαυτό τους στο έλεος των κερδοσκόπων οι οποίοι σπρώχνουν τα κράτη της ευρωζώνης το ένα εναντίον του άλλου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν θα υπάρξει διέξοδος από την κρίση, αν η Ευρώπη δεν αποφασίσει να «κάνει το βήμα» προς την πολιτική ολοκλήρωση, που θα την κάνει ικανή να υπερασπιστεί το νόμισμά της και ταυτόχρονα να προωθήσει τις κοινωνικές πολιτικές της και πολιτικές που θα αποσκοπούν στη μείωση των ανισοτήτων, ώστε να δικαιολογείται η ύπαρξή της.

Ο φυσικός χώρος για τον μετασχηματισμό αυτόν είναι «ο ευρωπαϊκός πυρήνας» (γερμ. Kerneuropa), δηλαδή η σημερινή ευρωζώνη προσαυξημένη με κράτη που θα ενταχθούν σ' αυτήν αργότερα (ιδιαίτερα την Πολωνία). Ωστόσο, εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεσή του είναι ένας αληθινός εκδημοκρατισμός των Κοινοτικών οργάνων. Αυτό ακριβώς εννοεί ο Jürgen Habermas όταν μιλά για τη δημιουργία μιας πραγματικής και αποτελεσματικής κοινοβουλευτικής εκπροσώπησης των πληθυσμών (σύμφωνα με ένα σύστημα δύο επιπέδων, διαφορετικό από το γερμανικό ομοσπονδιακό σύστημα), εφοδιασμένης με εξουσίες πολιτικού ελέγχου και λογοδοσίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Αυτές οι εξουσίες ελέγχου αφορούν ιδιαίτερα τη φορολογική βάση και την χρησιμοποίηση της φορολογικής ύλης που θα υποστηρίζουν το ενιαίο νόμισμα, σύμφωνα με την αρχή που για πρώτη φορά εφάρμοσαν οι Αμερικανοί επαναστάτες: «Καμμιά φορολογία χωρίς αντιπροσώπευση!» Αυτή η δραστήρια παρέμβαση του Χάμπερμας είναι άξια κάθε επιδοκιμασίας και δεν πρέπει να περνά απαρατήρητη.

Θαρραλέος επικριτής του «νέου γερμανικού εθνικισμού»
Αυτό το προτείνει ο Χάμπερμας μετά από μια ολόκληρη σειρά θαρραλέων επισημάνσεων, με τις οποίες επικρίνει τον «νέο εθνικισμό» της γερμανικής πολιτικής και τις «μονόπλευρες» προκαταλήψεις που κρύβονται πίσω από αυτόν (μακάρι να επιδείκνυαν την ίδια ανεξαρτησία και Γάλλοι διανοούμενοι...). Επιχειρεί με αξιοσημείωτο τρόπο να συνδέσει μεταξύ τους τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές πτυχές του προβλήματος και μας δίνει μια ιδέα για το ποιά θα μπορούσε να είναι η συμβολή της Ευρώπης για την εξεύρεση μιας συνολικής στρατηγικής εξόδου από την παγκόσμια κρίση· στην στρατηγική αυτή πρέπει να εμπεριέχεται η ανάγκη για προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων (πράγμα που δεν σημαίνει ότι αυτά πρέπει να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα για μια αιωνιότητα) και η ανάγκη για ρύθμιση των χρηματοπιστωτικών μηχανισμών που διογκώνονται ταχύτατα σε μέγεθος δυσανάλογα «μεγάλο» με την πραγματική οικονομία. Αυτό δείχνει σαφώς ότι μια πολιτικά ενοποιημένη Ευρώπη (είτε την αποκαλέσουμε «ομοσπονδιακή» είτε όχι) είναι εφικτή μόνον υπό την προϋπόθεση ενός ουσιαστικού εκδημοκρατισμού της Ευρώπης, ο οποίος θα επηρεάσει την ίδια τη φύση των εξουσιών της και την αντιπροσωπευτικότητα τους, άρα και τη νομιμότητά τους. Για ότι με αφορά, άς υπενθυμίσω ότι για πολύ καιρό, υποστήριζα μια πιο ριζοσπαστική θέση - μερικοί θα έλεγαν ασαφή: Μια πολιτική Ευρώπη - χωρίς την οποία θα επέλθει στην πραγματικότητα μόνον παρακμή και αδυναμία για τους λαούς της ηπείρου μας -, θα είναι νομιμοποιημένη, συνεπώς θα είναι και εφικτή, μόνον εάν είναι πιο δημοκρατική από τα εθνικά κράτη που την δημιουργούν· δηλαδή, αν δίνει σ΄ αυτά τη δυνατότητα να κάνουν ένα βήμα πέρα ​​από τα ιστορικά τους επιτεύγματα στο πεδίο της δημοκρατίας. 

Δεν νοείται έξοδος από την κρίση χωρίς φορολογική επανάσταση
Ωστόσο, στην επιχειρηματολογία του φρανκφουρτιανού φιλοσόφου υπάρχουν - κατά τη γνώμη μου - δύο αδυναμίες, οι οποίες έχουν σχέση μεταξύ τους. Η πρώτη είναι η εξής: Δεν λαμβάνει υπόψη τον χρόνο που έχει κυλίσει, άρα και τη σημερινή συγκυρία. Επιχειρηματολογεί, λές και η κρίση δεν έχει ήδη την ηλικία της (καθώς εξελίσσεται εδώ και αρκετά χρόνια), λές και μπορούμε να επανατοποθετήσουμε τους εαυτούς μας πίσω στο χρόνο, «πριν» από τις επιπτώσεις της κρίσης (ουσιαστικά, στην εποχή που τέθηκε σε εφαρμογή το ευρωπαϊκό νομισματικό σύστημα) και να κάνουμε τώρα αυτά που έπρεπε να γίνουν τότε για να την αποφύγουμε. Δεν το πιστεύω αυτό. Θα έπρεπε, τουλάχιστον, να αναπτύξει και να εξελίξει περισσότερο εκείνη την υπόδειξη που περιλαμβάνεται (στο πρωτότυπο γερμανικό κείμενο των Bofinger, Habermas και Nida-Rümelin - αυτή η ιδέα παραλείφθηκε στη γαλλική μετάφραση) στις προτάσεις του, η οποία αφορά την εφαρμογή και αποδοχή μιας φορολόγησης σε ευρωπαϊκό επίπεδο και τον δημοκρατικό πολιτικό έλεγχο της χρήσης αυτών των φορολογικών εσόδων. Δεν θα υπάρξει - στην Ευρώπη και αλλού - έξοδος από την κρίση χωρίς φορολογική επανάσταση, η οποία, εκτός από την θέσπιση μιας φορολογίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο και την διασφάλιση της δίκαιης κατανομής των βαρών της, πρέπει επίσης να περιλαμβάνει την χρήση αυτών των ευρωπαϊκών φορολογικών εσόδων για πολιτικές που θα αποκαθιστούν τις θέσεις εργασίας που κατέστρεψε η κρίση, καθώς και για πολιτικές αναπροσαρμογής των οικονομικών δραστηριοτήτων και χωροταξικού σχεδιασμού στο σύνολο της ευρωπαϊκής «επικράτειας». Δηλαδή, κάτι σαν New Deal ή ευρωπαϊκό σχέδιο Μάρσαλ. Αναμφίβολα, αυτό προϋποθέτει την επιστροφή σε μια ισορροπημένη νομισματική πολιτική, η οποία θα βασίζεται εξίσου στο φορολογικό σύστημα και στο τραπεζικό σύστημα, και όχι μόνον στο δεύτερο (το οποίο, συμπτωματικά, είναι αυτό που τροφοδοτεί την κερδοσκοπία).

Μια υπερβολικά φορμαλιστική αντίληψη της δημοκρατίας - [Το παράδοξο ζήτημα του «ευρωπαϊκού λαού»]
Η δεύτερη αδυναμία συνίσταται στο εξής: Ο Χάμπερμας προσκολλάται σε μια υπερβολικά φορμαλιστική αντίληψη της δημοκρατίας, η οποία αποβαίνει όλο και λιγότερο ικανοποιητική, σε μια εποχή που ισχυρές διαδικασίες «απο-δημοκρατισμού» λειτουργούν μέσα στην κοινωνία μας· και μάλιστα, αυτές οι διαδικασίες αντλούν από την κρίση επιχειρήματα περί εφικτού και αποτελεσματικότητας για να υποστηρίξουν την «διακυβέρνηση» εκ των άνω. Δεν αρκεί να γίνουν απλά και μόνον διορθώσεις σ' αυτές τις διαδικασίες, αλλά πρέπει και να αντισταθμιστούν· σ' αυτές τις διαδικασίες πρέπει να αντιπαρατεθούν δημοκρατικές καινοτομίες «υλικής» φύσης.
Πρέπει να γίνω πολύ σαφής: Σε καμμιά περίπτωση δεν θεωρώ απορριπτέα την απαίτηση και διεκδίκηση δημοκρατικής αντιπροσώπευσης. Αντίθετα: η ιστορία του 20ού αιώνα απέδειξε ότι υπάρχει ανάγκη μεταβλητότητας, διακύμανσης, ρευστότητας ανάμεσα στην απλή ανάθεση της εξουσίας σε αντιπροσώπους και στον αποτελεσματικό τους έλεγχο, αλλά επίσης και ανάγκη να τίθενται όρια αυτής της μεταβλητότητας. Αυτή τη συζήτηση πρέπει να την προωθήσουμε πιό έντονα σε όλη την Ευρώπη. Όμως είναι ανάγκη να εισαγάγουμε στη συζήτηση και άλλους μορφικούς τρόπους εκδήλωσης (modalités) της δημοκρατίας, ή μάλλον του εκδημοκρατισμού των πολιτικών θεσμών. Αυτό είναι το κλειδί για να αντιμετωπίσουμε το περίφημο και παράδοξο αδιέξοδο, το σχετικό με τον «ευρωπαϊκό δήμο» [δηλαδή τον «ευρωπαϊκό λαό»].
Ο «δήμος» δεν προϋπάρχει της δημο-κρατίας ως προϋπόθεση της. Προκύπτει από αυτήν, ως αποτέλεσμά της. Ο «δήμος» καθεαυτός υπάρχει μόνον μέσω της πορείας και των μορφών που παίρνουν οι διαφορετικές πρακτικές του εκδημοκρατισμού. Ασφαλώς ως αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αλλά και ως συμμετοχική δημοκρατία, οριακή περίπτωση της οποίας είναι ένας αυτοδιαχειριζόμενος κομμουνισμός (η κατασκευή των «κοινών», θα έλεγε ο Τόνι Νέγκρι [Negri, βλ. και εδώ ←]), ή ως συγκρουσιακή δημοκρατία («δημοκρατία των αντί», «contre-démocratie», θα έλεγε ο Πιέρ Ροζανβαλόν [Rosanvallon]), η οποία τρέφεται και ζεί από τις διεκδικήσεις των δικαιωμάτων και τις διαμαρτυρίες, από τις αντιστάσεις και την αγανάκτηση. Είναι αλήθεια ότι αυτοί οι τρόποι εκδήλωσης της δημοκρατίας συγκροτούν μιαν ασταθή ισορροπία που μας πηγαίνει πέρα από τον [αποκαλούμενο από τον Balibar] constitutionalisme «normatif» [στον οποίο, οι «κανονιστικοί» περιορισμοί του συνταγματικού πλαισίου είναι αυτοί που υπερισχύουν ανάμεσα στους παράγοντες που προσδίδουν νομιμοποίηση στη δημοκρατική διακυβέρνηση - βλ. και Constitutionalism / Stanford Encyclopedia of Philosophy].

Πρέπει να έλθει στο προσκήνιο κάτι που θα μοιάζει με κίνημα

Αυτά δεν μπορούν να γίνουν πράξη με δεσμευτικές, κανονιστικές αποφάσεις, ανεξάρτητα από τον τρόπο της νομιμοποίησής τους (όπως και άλλοι, ο Χάμπερμας θέτει επίμονα υπό συζήτηση το ενδεχόμενο ενός δημοψηφίσματος για το μέλλον του ευρώ και της Ευρώπης). Μπορεί μάλιστα να φανεί, ότι μια υπέρβαση των ορίων του εφικτού της κυβερνητικής «διαχείρισης», με ταχυδακτυλουργική χρήση των δυνατοτήτων αυτονομίας ή διαφωνίας, αντιβαίνει στον στόχο της «επανίδρυσης» της Ευρωπαϊκής Ένωσης: πώς μπορείς να δημιουργήσεις ενότητα μέσω της πολλαπλότητας και της αντίφασης, σταθερότητα μέσω της αβεβαιότητας, νομιμότητα μέσω της διχογνωμίας; Ωστόσο, αντίστροφα, τίθεται στον Χάμπερμας το ερώτημα, πώς μπορούμε να φέρουμε την δημοκρατία στο οικοδόμημα της Ευρώπης χωρίς ένα «άλμα» ή ένα «βήμα στο πλάι», πέρα από τις δομές και τις διαδικασίες που έχουν σχεδιαστεί για να αποκλείουν, να εξουδετερώνουν την δημοκρατία (την οποία εμποδίζει συστηματικά μια «διαχείριση των κρίσεων» με μεθόδους που έχουν ως κύριο στόχο να αποφευχθεί η παρέμβαση των πολιτών); Για ό,τι αφορά αυτό και άλλα θέματα («κοινωνική Ευρώπη»...), είναι ανάγκη να έλθει στο φως κάτι που θα μοιάζει με αντιπολίτευση και με κίνημα.
Δεν πρέπει να χάσουμε την ευκαιρία που μας προσφέρουν ο Γιούργκεν Χάμπερμας και οι συνάδελφοί του, να κάνουμε μια συζήτηση με θέμα την Ευρώπη για τους Ευρωπαίους και από τους Ευρωπαίους. Αυτό έχει αρχίσει να γίνεται με πρωτόλεια μορφή και με διαφορετικούς τρόπους εκεί όπου το επιβάλλει η βαρύτητα των επιπτώσεων της κρίσης: Στην Ελλάδα, στην Ισπανία, αλλά πολύ λίγο στην Γαλλία· στην τελευταία, παρά τα προειδοποιητικά σήματα που μοιάζουν με χιονοστιβάδα, φαίνεται [εν έτει 2012] να επαναλαμβάνουμε σε νέα έκδοση τις συζητήσεις περί Ευρώπης του 1992 και του 2005, με τη διαφορά ότι αυτή τη φορά δεν προγραμματίζεται δημοψήφισμα περί Ευρώπης... Τίποτε που να υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα δεν υπάρχει ακόμη. Τίποτε λοιπόν, που φέρνει την πολιτική στο επίπεδο που απαιτείται, για να αντιμετωπισθούν οι έκτακτες ανάγκες αλλά και θέματα αρχής. 

Η πρωτότυπη μετάφραση στα αγγλικά του γαλλικού κειμένου του Μπαλιμπάρ (στη Liberation) είναι του περιοδικού Green European Journal, στο οποίο και δημοσιεύτηκε υπό τον τίτλο What democratic Europe? Response to Jürgen Habermas. Στη συνέχεια, η μετάφραση αυτή αναδημοσιεύτηκε στον ιστοχώρο Social Europe υπό τον ίδιο τίτλο. Η απόδοση στα ελληνικά βασίστηκε αρχικά σ' αυτή την αγγλική μετάφραση, στη συνέχεια όμως λήφθηκε υπόψη το πρωτότυπο γαλλικό κείμενο της Liberation και έγιναν μερικές διορθώσεις.

Οι μεσότιτλοι προστέθηκαν από το περιοδικό Green European Journal στην αγγλική μετάφραση του άρθρου. 
Μιά άλλη ελληνική μετάφραση του ίδιου άρθρου του Μπαλιμπάρ από την Χρυσάνθη Αυλάμη είχε δημοσιευτεί στα Ενθέματα της Αυγής (30.9.2012): Ποια δημοκρατική Ευρώπη; Απάντηση στον Γιούργκεν Χάμπερμας.

Το κείμενο-«μανιφέστο» των Μπόφινγκερ,  Χάμπερμας και Νίντα-Ρίμελιν Einspruch gegen die Fassadendemokratie - Kurswechsel für Europa («Εναντίωση στο δημοκρατικό προσωπείο - Αλλαγή πορείας για την Ευρώπη») είχε δημοσιευτεί σε αγγλική μετάφραση του Allan Blunden στον Guardian υπό τον τίτλο Only deeper European unification can save the eurozone. H ίδια μετάφραση δημοσιεύτηκε στο Social Europe (με τίτλο The Case for a Change of Course in European Policy) και στο Green European Journal. Στα ελληνικά μετάφραστηκε από την Κάκη Μπαλή στην εφημερίδα Αυγή (19.8.2012 - αναδημοσιευμένο → εδώ / RedNotebook - Το μανιφέστο των Γιούργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερ και Γιούλιαν Νίντα-Ρίμελιν ←).

O Etienne Balibar είναι ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris-X Nanterre και στο Πανεπιστήμιο της California (Irvine). Σήμερα διδάσκει ως επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Καλιφόρνια (Irvine), Columbia (N Υόρκης) και Kingston (Λονδίνο). Έγινε πρώτα γνωστός διεθνώς από τη συνεργασία του με τον Αλτουσέρ στο βιβλίο Διαβάζοντας το Κεφάλαιο (1965). Έκτοτε και με το μετέπειτα πλούσιο έργο του (π.χ. Η Φιλοσοφία του Μαρξ), αποτέλεσε σημείο αναφοράς στις μαρξιστικές και μεταμαρξιστικές τάσεις. Μετά τη δεκαετία του ’80 εγκαινίασε ένα ιδιαίτερο φιλοσοφικό ερευνητικό πρόγραμμα στη Νεότερη & Σύγχρονη Φιλοσοφία καθώς επίσης στην Πολιτική και Ηθική Φιλοσοφία για την ισοελευθερία, την ιδιότητα του Πολίτη, τον ρατσισμό και εθνικισμό, τη Δημοκρατία, την Ευρώπη, τη βία και τον πόλεμο. Μετά το 2010, η έρευνα του κορυφώνεται και συγκεντρώνεται σε έργα όπως το La proposition de l’ egaliberte (2010), Violence et Civilite (2010), Citoyen Sujet et autres essais d’ Αnthropologie Philosophique (2001).
Μερικά βιβλία του (ελλ.): Πολιτική και αλήθεια, Νήσος (2005), Η Ευρώπη, η Αμερική, ο πόλεμος, Δαρδανός Χρήστος Ε. (2004), Η φιλοσοφία του Μαρξ, Νήσος (1996), Ο Σπινόζα και η πολιτική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας (1996), Φυλή, έθνος, τάξη: Διφορούμενες ταυτότητες (συλλογ.), εκδ. Ο Πολίτης (1991).

Περί Ευρώπης: Europe, Crise et Fin? (2016, ελλ. «Ευρώπη, κρίση και τέλος;»), Nous Citoyens d' Europe? Les frontières, l’État, le peuple (2001) Europe, Constitution, Frontière (2005). 

   

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση:  
 
Ετιέν Μπαλιμπάρ: «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» Μια συνέντευξη με τον επιμελητή της ελληνικής έκδοσης Μιχάλη Μπαρτσίδη

 
Άλλα κείμενα του Ετιεν Μπαλιμπάρ

 

Étienne Balibar: A new impulse – But for which Europe? Πλήρες δοκίμιο, pdf / Στο Belgrade Journal of Media and Communications, 6/2014, via Eurozine - Στο ίδιο (4/2013, pdf): Etienne Balibar, Europe: Final Crisis? Some Thesis again
 
Συνέντευξη του Ετιέν Μπαλιμπάρ στον Vadim Kamenka της Humanité: «Το ευρωπαϊκό οικοδόμημα πρέπει να αλλάξει, πριν καταρρεύσει» (ελλην. εφημερίδα Εποχή, αναδ. εκδόσεις Ταξιδευτής)

 
Ετιέν Μπαλιμπάρ, συνέντευξη στο περιοδικό L’Obs, με αφορμή την γαλλική έκδοση του νέου βιβλίου του Europe, Crise et Fin? : Η Ευρώπη σε σταυροδρόμι ← (ελλ. μτφ. Θαν. Γιαλκέτσης, ΕφΣυν).

Κώστας Γουλιάμος: Σκέψεις για την Ευρώπη, διαβάζοντας Balibar (ekypros-news.com)

 

  

Το μανιφέστο των Γιούργκεν Χάμπερμας, Πέτερ Μπόφινγκερ και Γιούλιαν Νίντα-Ρίμελιν: «Εναντίωση στο δημοκρατικό προσωπείο - Αλλαγή πορείας για την Ευρώπη» 

(ελληνική μτφ. Κάκη Μπαλή - εφημερίδα Η Αυγή)