Οκτώβριος 1917, εκατό χρόνια μετά. Ζωγραφίζοντας με γκρίζο χρώμα πάνω σε γκρίζο φόντο

[...] So kommt dazu ohnehin die Philosophie immer zu spät [...] Wenn die Philosophie ihr Grau in Grau malt, dann ist eine Gestalt des Lebens alt geworden, und mit Grau in Grau lässt sie sich nicht verjüngen, sondern nur erkennen; die Eule der Minerva beginnt erst mit der einbrechenden Dämmerung ihren Flug.

[...] Ούτως ή άλλως, πάντα η φιλοσοφία έρχεται όταν είναι πολύ αργά [...] Ό­ταν η φιλοσοφία ζωγραφίζει με το γκρίζο της χρώμα πάνω σε γκρίζο φόντο, τότε μια μορφή ζωής έχει γεράσει και δεν μπορούμε να την κάνουμε να ξανανιώσει χρωματίζοντας με γκρίζο πάνω σε γκρίζο· αλλά μπορούμε μόνον να την γνωρίσουμε και να την κατανοήσουμε. Η γλαύξ, το σοφό πουλί της Αθηνάς, αρχίζει να πετά μόνον όταν πέσει το σούρουπο. 

G.W. Hegel,  Βασικές Κατευθύνσεις της Φιλοσοφίας του Δικαίου - (ελλ. μετάφραση) 

Τι συνέβη τον Οκτώβρη του 1917 στη Ρωσία; Μια κοινωνική επανάσταση ή ένα πολιτικό πραξικόπημα; 
Το σίγουρο είναι ότι άλλαξε η διαδρομή της παγκόσμιας ιστορίας. Για εβδομήντα χρόνια και κάτι. Δηλαδή, όχι για πολύ, άν μετρήσουμε με τα δικά της μέτρα.

Η αλήθεια είναι, πως όσο η μεταρρυθμιστική Σοσιαλδημοκρατία, την οποία πρώτος σκιαγράφησε ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, ήταν (ανάλογα με το πως το βλέπει κανείς) είτε δημιουργική εξέλιξη, είτε «αναθεώρηση» και εγκατάλειψη του μαρξισμού του Καρλ Μαρξ και του Φρίντριχ Ένγκελς, άλλο τόσο ήταν και ο επαναστατικός Μπολσεβικισμός - δηλαδή ο μαρξισμός του Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν - είτε δημιουργική εξέλιξη είτε «αναθεώρηση» και εγκατάλειψη του μαρξισμού των Μαρξ και Ένγκελς (ανάλογα με το πως το βλέπει κανείς, πάλι): Ο Μαρξ ποτέ δεν έγραψε για σοσιαλισμό σε χώρα με ασήμαντο ποσοστό εργατικής τάξης, όπως ήταν τότε στην πραγματικότητα η Ρωσία· και μάλλον ποτέ δεν πέρασε από το μυαλό του κάτι τέτοιο.

Άλλωστε, ο Μαρξ, όχι τυχαία, διάλεξε ως τόπους διαμονής, μελέτης της πραγματικότητας και παρέμβασης στο εργατικό κίνημα, πρώτα το Παρίσι των πρώτων εργατικών εξεγέρσεων του αιώνα του και μετά το βιομηχανικό-προλεταριακό Λονδίνο της βικτωριανής εποχής. Όχι την Αγία Πετρούπολη των Ναρόντικων που κυνηγούσαν με βόμβες τον Τσάρο, ούτε την Αθήνα με τον αιώνιο και φανατικό κομματικό διπολισμό (τότε του Βούλγαρη εναντίον του Κουμουνδούρου), ούτε την φιλόξενη Στοκχόλμη ή την ωραία Κοπεγχάγη.

Και τι θα έλεγε ο Μαρξ, άν ζούσε, για την εντελώς αγροτική (στις επαναστατικές της δεκαετίες 1940-1980) Κίνα; Για την Κούβα; Για το Βιετνάμ; Όλες οι «σοσιαλιστικές επαναστάσεις» του 20ού αιώνα, είτε έγιναν σε χώρες εντελώς, μα εντελώς αγροτικές, χωρίς ισχυρή ή πληθυσμιακά σημαντική εργατική τάξη, είτε «εξήχθησαν» με τον τρόπο που εξήγαγε τη Γαλλική Επανάσταση ο Ναπολέων Βοναπάρτης.

Η τελευταία πραγματική εργατική εξέγερση με κομμουνιστικές προθέσεις ήταν η άτυχη των Σπαρτακιστών στο Βερολίνο και σε άλλα μέρη της Γερμανίας το 1919. Αλλά και αυτή ήταν πολύ μειοψηφική για να την ονομάσει κανείς επανάσταση (η Ρόζα Λούξεμπουργκ προειδοποίησε έγκαιρα για το μάταιο της εξέγερσης χωρίς σαφή υποστήριξη της πλειοψηφίας του λαού, αλλά δεν εισακούστηκε από την πλειοψηφία των συντρόφων της). 

Σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα, καλώς ή κακώς, αυτό που ήθελε η πραγματική εργατική τάξη εκεί όπου ήταν ισχυρή, ήταν φιλολαϊκές μεταρρυθμίσεις· επίσης, στις πιο πολλές περιόδους, ειρήνη: Ζητούσε από την δημοκρατία να δαμάσει τον καπιταλισμό, ζητούσε από την πολιτική να κυβερνά την οικονομία - ζητούσε αυτό που σήμερα γύρισε ανάστροφα και φορτώνει στην πλάτη της όλες τις αμαρτίες των κοινωνικών της εταίρων και ταξικών της αντιπάλων· όχι όμως επαναστατική ανατροπή.

Μπόρις Μιχαήλοβιτς Κουστόντιεφ (1878-1927): «Ο Μπολσεβίκος» - Κόκκινοι Φρουροί

Εν τω μεταξύ, η ιστορία έφερε στον κόσμο νέες «μορφές ζωής»· λόγου χάρη τον οιονεί Τσαρισμό χωρίς στέμμα της μετασοβιετικής Ρωσίας και τον νέο υπαρκτό κομμουνισμό της Κίνας, με το πολίτευμα της Λαϊκής Δημοκρατίας να στηρίζει τον πιο δυναμικό καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής του πλανήτη, το πιο δυνατό εμπορικό εθνικό κράτος - πρωταθλητή της παγκοσμιοποίησης και τον πιο ανεξάντλητο επενδυτή* και δανειστή του σημερινού κόσμου. Τώρα, τις νέες και παλιές μορφές παγκόσμιας πολιτικής ζωής τις φωτίζει το ζοφερό φως που έρχεται από ένα μέλλον κλιματικής αλλαγής και τις τρέφουν οι απώλειες νοήματος και οι απώλειες ελευθερίας στο «σιδερένιο κλουβί» του υπερώριμου καπιταλισμού.

Για ό,τι αφορά τον μήνα των θαυμάτων Οκτώβρη του 1917, το μόνο που έχει απομείνει σήμερα ζωντανό για να κεντρίζει διαφωνίες και φιλονικίες, είναι αυτό το αμήχανο: «Πως το βλέπει κανείς; Ποιοί “εξέφραζαν” και “οδηγούσαν” το “ρεύμα της ιστορίας” το 1917; Οι επαναστάτες ή οι μεταρρυθμιστές»; Αλλά τώρα που επαναστάτες δεν υπάρχουν πια εδώ και οι μεταρρυθμιστές είναι βαρειά άρρωστοι, κατάντησε κι αυτό θέμα συζήτησης για συζητητές που συζητούν για να ξεχωρίσουν, να οριοθετηθούν μεταξύ τους· όχι πραγματικό πολιτικό και ιστορικό πρόβλημα προς λύση. Είναι μια ζωγραφική με γκρίζο χρώμα πάνω σε γκρίζο φόντο. Για όσο δεν θέλουμε να γνωρίσουμε και να κατανοήσουμε την πραγματικότητα, αυτή η ζωγραφική φτιάχνεται για να τη χαίρονται μόνον ιδεολόγοι και πλάστες ιδεολογημάτων - δηλαδή εκείνοι που ο ίδιος ο Μαρξ αποκαλούσε φορείς και πομπούς ψευδών συνειδήσεων.

Γ. Ρ.

Regina Titunik: Το μέλλον των σύγχρονων κοινωνιών, Πνευματική ανανέωση και ο «Τελευταίος Άνθρωπος»: Mαξ Βέμπερ, Φρίντριχ Νίτσε, Λέο Στράους - Ηθική και Πολιτική
 

*  Ο επενδυτικός κλάδος του Κινεζικού ομίλου HNA είναι ο μεγαλύτερος μέτοχος της Deutsche Bank (Manager Magazin, 3.5.2017)

 
 
Μια αναδρομή στα χρόνια 1989-1990, όταν τέλειωσε εκείνη η ιστορία που άρχισε το 1917:
 

Γιώργος Β. Ριτζούλης: Εκατό χρόνια σιγουριάς 

δημοσιευμένο στο περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 103, 3(Μάρτιος)/1990,

προσβάσιμο σήμερα στο ψηφιακό αρχείο με όλα τα τεύχη του Πολίτη, στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)