Τίμοθυ Γκάρτον Ας: Πτυχές της ανισότητας - Μηδενική προσοχή, μηδενικός σεβασμός γι΄ αυτούς που «έχουν μείνει πίσω»· τους «οπισθοδρομικούς». Έτσι φουσκώνει η παλίρροια του λαϊκισμού

του Τίμοθυ Γκάρτον Ας

© The Guardian - Timothy Garton Ash: Only respect for the ‘left behind’ can turn the populist tide, 28.9.2017 

  

Εκτός από την οικονομική ανισότητα υπάρχουν και άλλες ανισότητες που τροφοδοτούν την άνοδο του δεξιού λαϊκισμού στην Ευρώπη. Πέρα από την διανομή του κοινωνικού προϊόντος, υπάρχει επίσης η διανομή της προσοχής και του σεβασμού. Στις σημερινές κοινωνίες, η προσοχή και ο σεβασμός διανέμονται και αναδιανέμονται εξαιρετικά άνισα. Μεγάλες, βασικές κοινωνικές ομάδες που παράγουν πραγματικό κοινωνικό πλούτο, αλλά και εκτεταμένες γεωγραφικές περιοχές, απολαμβάνουν εξαιρετικά μειωμένη έως μηδενική προσοχή και σεβασμό από τις πολιτικές ελίτ, τα ισχυρά μέσα ενημέρωσης και τα ευνοούμενά τους κοινωνικά στρώματα. Αυτοί, οι «προχωρημένοι» και «επιτυχημένοι», θεωρούν τους πρώτους «καθυστερημένους», «οπισθοδρομικούς»· ως ποινή γι' αυτό, τους επιβάλλουν την εγκατάλειψη και την περιφρόνηση.

Πριν ένα χρόνο, με αφορμή την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ, ο Γιούργκεν Χάμπερμας έγραφε:

«Η οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική “πτώση” όλο και μεγαλύτερων τμημάτων του πληθυσμού έχει επιταχυνθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε ξεσπά σε μια αντίδραση που οδηγεί τους πολίτες αυτούς προς τα δεξιά. Και που αλλού να πηγαίνανε; Αφού λείπει μια αξιόπιστη προοπτική προβεβλημένη ανοιχτά και επιθετικά, στους διαμαρτυρόμενους απομένει μόνον η απόσυρση στο κραυγαλέο ανορθολογικό».

Η παλίρροια του ακροδεξιού λαϊκισμού είναι, εκτός των άλλων, μια ακατέργαστη αντίδραση αυτών των «οπισθοδρομικών» στρωμάτων ή περιοχών στην άνιση και άδικη διανομή της βασικής πολιτισμικής-κοινωνικής αξίας: Της προσοχής, της κοινωνικής αναγνώρισης και του σεβασμού.

Γ. Ρ. 
 

Σ' εκείνα τα σοφά και ειδήμονα πνεύματα που είχαν βιαστεί να μας διαβεβαιώσουν ότι το παγκόσμιο κύμα λαϊκισμού βρίσκεται ήδη σε υποχώρηση, η Γερμανία απένειμε πρόσφατα ένα πολύ μεγάλο «χρυσό βατόμουρο» ως βραβείο ανοησίας. Σε μία από τις πιο ευημερούσες χώρες του κόσμου, στην οποία λόγω της ιστορίας της (ως χώρας του Αδόλφου Χίτλερ), ο ξενοφοβικός, δεξιός εθνικισμός αποτελεί το πιο ισχυρό ταμπού και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι υπαρξιακή δέσμευση, ένας στους οκτώ ψηφοφόρους στράφηκε στο ξενοφοβικό, ευρωσκεπτικιστικό, δεξιό λαϊκιστικό κόμμα Εναλλακτική Πρόταση για τη Γερμανία (Alternative für Deutschland - AfD). Άς μάθουμε λοιπόν καλά αυτό το μάθημα: Άν θέλουμε να καταπολεμήσουμε τον λαϊκισμό, πρέπει να καταλάβουμε ότι οι βαθιές κινητήριες δυνάμεις του είναι τόσο πολιτισμικές, όσο και οικονομικές. 

Pieter Bruegel o Πρεσβύτερος: Από τις Επτά Αρετές, η Ελπίδα

Φυσικά το οικονομικό στοιχείο υπάρχει, ακόμη και στη Γερμανία. Δεν κυκλοφορούν όλοι οι Γερμανοί οδηγώντας BMW και δεν σκέφτονται όλοι τους διπλές διακοπές στη Μαγιόρκα. Ωστόσο, στη γερμανική περίπτωση, το καθαρά οικονομικό κίνητρο είναι πολύ λιγότερο σημαντικό από όσο ήταν στην ψήφο υπέρ του Ντόναλντ Τραμπ και υπέρ της Brexit. Σε δημοσκόπηση που διεξήχθη για το γερμανικό τηλεοπτικό κανάλι ARD, το 95 % των ψηφοφόρων της AfD ανέφερε απειλές για τη «γερμανική γλώσσα και τον γερμανικό πολιτισμό».Όπως συμβαίνει πάντα, υπάρχουν οι ιδιαίτερες εθνικές αιτίες. Στην περίπτωση αυτή, τα δύο μεγαλύτερα κόμματα στο κέντρο του γερμανικού πολιτικού συστήματος, οι Σοσιαλδημοκράτες (SPD) και οι Χριστιανοδημοκράτες (CDU), συγκατοικούσαν σε μια κυβέρνηση «μεγάλου συνασπισμού» για οκτώ από τα τελευταία 12 χρόνια. Αυτό οδήγησε τους δυσαρεστημένους ψηφοφόρους στα μικρότερα κόμματα και τα άκρα. Σε αντίθεση με τους ηγέτες κάποιων άλλων ευρωπαϊκών κεντροδεξιών κομμάτων, που έχουν στραφεί πιο δεξιά για να κερδίσουν τις λαϊκίστικες ψήφους, η Άνγκελα Μέρκελ έμεινε αμετακίνητη στον μετριοπαθή, πολιτισμένο, φιλελεύθερο κεντρώο πολιτικό χώρο. Στο παρελθόν την έχω επαινέσει για αυτό και την επαινώ και πάλι τώρα. Όμως η κεντρώα ή και ελαφρώς αριστερόστροφη μετριοπάθειά της, της κόστισε ένα τίμημα. Τώρα, η Χριστιανική Κοινωνική 'Ενωση (CSU) της Βαυαρίας - το πιο συντηρητικό αδελφό κόμμα της Χριστιανικής Δημοκρατικής 'Ενωσης (CDU) της Μέρκελ - διαμαρτύρεται έντονα ότι η πολιτική αυτή «άφησε ακάλυπτο και ευάλωτο το δεξιό πλευρό». 
Ωστόσο, στη Γερμανία υπάρχει και σχίσμα Ανατολής-Δύσης: Ο δεξιός, ξενοφοβικός λαϊκισμός απολαμβάνει αναλογικά ισχυρότερη υποστήριξη σε πολλές περιοχές της πρώην Ανατολικής Γερμανίας. Εδώ, βλέπουμε μια σχεδόν τέλεια συμμετρία: Εκείνες οι περιοχές στα ανατολικά, που έδωσαν τις περισσότερες ψήφους στην Εναλλακτική (AfD), στην πραγματικότητα έχουν τους λιγότερους μετανάστες. Αυτό το φαινόμενο στην ανατολική περιοχή της Γερμανίας αναμφισβήτητα σχετίζεται με την κληρονομιά 40 χρόνων που πέρασαν υπό κομμουνιστικό καθεστώς (μπορούμε να το δούμε και ως ένα είδος πολιτικο-ψυχολογικής μετατραυματικής αγχωτικής διαταραχής)· σχετίζεται όμως και τον τρόπο που έχουν αλληλεπιδράσει μετά την ένωση, τα δύο άνισα μισά κομμάτια της άλλοτε διηρημένης Γερμανίας.
Ωστόσο, οι σαφείς γεωγραφικοί διαχωρισμοί είναι χαρακτηριστικό και άλλων δεξιών λαϊκισμών: Η ενδοχώρα των ΗΠΑ υποστηρίζει τον Τραμπ ενώ η Δυτική και η Ανατολική ακτή έχουν πολύ πιο φιλελεύθερη πολιτική συμπεριφορά. Η Αγγλία - πλην Λονδίνου - υποστήριξε την Brexit, σε αντίθεση με το κοσμοπολίτικο Λονδίνο και την φιλοευρωπαϊκή Σκωτία. Το Κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης έχει υποστήριξη στις αγροτικές περιοχές της Πολωνίας, στις μικρές πόλεις, στα ανατολικά και νοτιοανατολικά της χώρας, σε αντίθεση με τις πιο φιλελεύθερες πολωνικές μεγαλουπόλεις και με τις δυτικές και βορειοδυτικές περιοχές. Παρόλες τις διαφορές μεταξύ αυτών των περιοχών που ψηφίζουν λαϊκίστικα, συναντάμε παντού ένα κοινό συναίσθημα, μια κοινή δυσαρέσκεια· μοιάζουν σαν να λένε, «υπάρχουμε κι εμείς, αλλά μας αγνοείτε, μας αντιμετωπίζετε σαν να είμαστε δεύτερης κατηγορίας κομμάτια της χώρας». 
Πέρα από τον χώρο και την γεωγραφία, το ίδιο ισχύει και για την κοινωνική διάσταση. Επικεντρωνόμαστε πάρα πολύ αποκλειστικά και μόνον στην αυστηρά οικονομική πτυχή της ανισότητας. Ασφαλώς, η οικονομική ανισότητα παίζει σημαντικό ρόλο σ΄ αυτά που συμβαίνουν σε χώρες όπως η Αμερική και η Βρετανία, όπου η παγκοσμιοποίηση υπό μια μορφή νεοφιλελεύθερη, χρηματοπιστωτική-καπιταλιστική, έχει ως αποτέλεσμα να προικοδοτεί δυσανάλογα με κατακλυσμό πλούτου τα κορυφαία εκατοστημόρια της κοινωνίας [π.χ. το 1 %, το 2 % ή και το 5 % του συνολικού πληθυσμού],  ενώ αντίθετα, στο ασθενέστερο μισό της κοινωνίας οι πραγματικοί μισθοί και τα πραγματικά εισοδήματα των νοικοκυριών μένουν στάσιμα ή μειώνονται. Μαζί με την αυξανόμενη κοινωνική και οικονομική ανισότητα έρχεται ως επακόλουθο η όλο και πιο έντονη παρακμή της ισότητας στις ευκαιρίες. Ωστόσο, αυτή η παθολογία, η επικρατούσα στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, δεν είναι η χαρακτηριστική του λαϊκισμού στη Γερμανία ή στην Πολωνία.
Πιστεύω πως πρέπει να ενδιαφερόμαστε και για τις πιο λεπτές και λιγότερο μετρήσιμες διαστάσεις της ανισότητας. Θα τις αποκαλούσα ανισότητα ως προς την προσοχή και ανισότητα ως προς τον σεβασμό. Η προσοχή, όπως επισημαίνει ο Tim Wu στο βιβλίο του The Attention Merchants, είναι ένα από τα σημαντικότερα γενικώς αποδεκτά «μέτρα της αξίας» - κάτι σαν οιονεί «μέσο πληρωμών» - της δικής μας εποχής, της εποχής του Διαδικτύου. Πόση προσοχή δίνουν - ή έδιναν μέχρι πρόσφατα - τα χαρακτηριστικά και επικρατούντα φιλελεύθερα Μέσα Ενημέρωσής μας, στις περιοχές και στις κοινωνικές ομάδες που «έχουν μείνει πίσω», τις «καθυστερημένες» και «οπισθοδρομικές» και, τις εγκαταλειμμένες; Στο θεατρικό έργο [που μεταφέρθηκε στη συνέχεια επίσης στον κινηματογράφο και σε τηλοπτικές παραγωγές] του Άρθουρ Μίλλερ (Arthur Miller) Ο Θάνατος του Εμποράκου, η Λίντα, η γυναίκα του φτωχού βιοπαλαιστή Ουίλλυ Λόμαν (Willy Loman), ξεσπά:

«Είναι κι αυτός ένας άνθρωπος και του συμβαίνει κάτι τρομερό. Του αξίζει λίγη προσοχή. Δεν είναι επιτρεπτό να ριχτεί στον τάφο του και να θαφτεί σαν γέρικο σκυλί. Λίγη προσοχή δώστε· στο κάτω-κάτω της γραφής, αξίζει η προσοχή σ' ένα τέτοιο άτομο». [βλ. το έργο στο τέλος της ανάρτησης]

Η ανισότητα ως προς την προσοχή ρίχνει μια σκιά, την ανισότητα ως προς τον σεβασμό. Ένας όρος που τον χρησιμοποιεί με σχεδόν παροιμιώδη τρόπο η λαϊκιστική Δεξιά της Πολωνίας, είναι η «αναδιανομή του γοήτρου». Είναι εκ πρώτης όψεως όρος αλλόκοτος, όμως στην πραγματικότητα εκφράζει κάτι σημαντικό. Η διανομή και αναδιανομή δεν έχει σχέση αποκλειστικά και μόνον με τα χρήματα. Και ο σεβασμός, επίσης, διανέμεται και αναδιανέμεται. Οι κοινωνίες μας δεν τα πήγαν καθόλου καλά για ό,τι αφορά μία από τις βασικές υποσχέσεις του [παλιού, παραδοσιακού] φιλελευθερισμού, η οποία συνοψίζεται από τον φιλόσοφο του Δικαίου Ρόναλντ Ντουόρκιν (Ronald Dworkin) ως «ισότητα στον σεβασμό και στο ενδιαφέρον» για κάθε μέλος της κοινωνίας.

Α. Payne: Nebraska (Bruce Dern ως Woody Grant, June Squibb ως Kate Grant, Will Forte ως David Grant)

Στο τέλος της υπέροχης ταινίας του Αλεξάντερ Πέιν (Alexander Payne) Νεμπράσκα, ο γιος ενός ταλαιπωρημένου, κουρασμένου, γέρου, λευκού ανθρώπου της εργατικής τάξης, αγοράζει ένα ολοκαίνουργιο, ωραίο φορτηγάκι για τον πατέρα του. Ο γέρος, οδηγώντας αργά, διασχίζει τον κεντρικό δρόμο της πόλης όπου μεγάλωσε, απολαμβάνοντας, για πρώτη και μοναδική φορά, τις ματιές θαυμασμού των παιδικών συντρόφων του. Προσοχή. Σεβασμός.

Αυτό, με τη σειρά του, ρίχνει βαριές σκιές στο πολιτισμικό πεδίο - που είναι τόσο σημαντικό στη Γερμανία, αλλά όχι μόνον εκεί. «Δεν αναγνωρίζω πια τη χώρα μου» είναι η χαρακτηριστική πρόταση που ακούμε από τους ψηφοφόρους του δεξιού λαϊκισμού. «On est chez nous» ήταν το αποκαλυπτικό σύνθημα των υποστηρικτών της Marine Le Pen. Προφανώς, η μετανάστευση είναι βασικός παράγοντας, ιδιαίτερα όταν συνδέεται με μια πραγματική ή φανταστική απειλή από το Ισλάμ. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση της Πολωνικής κοινής γνώμης, το 42 % των ερωτηθέντων δήλωσε ότι η ισλαμική τρομοκρατία αποτελεί σοβαρή απειλή για την εθνική ασφάλεια της Πολωνίας, παρά το γεγονός ότι η χώρα αυτή ουσιαστικά δεν έχει καθόλου μουσουλμάνοι και αρνήθηκε να δεχτεί ακόμη και το ελάχιστο της Κοινοτικής ποσόστωσης προσφύγων από τη Μέση Ανατολή.

Αλλά δεν είναι μόνο η μετανάστευση. Είναι επίσης ζητήματα όπως η άμβλωση και ο γάμος μεταξύ ομοφυλόφιλων, αλλά και αυτό που καταγγέλλεται ως πολιτική ορθότητα, πράγμα που σημαίνει κάτι σαν «υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που θεωρούνται τώρα παλιομοδίτικα και τα οποία απαγορεύεται πια να τα λέω». Και μετά, εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή κάποιος πονηρός και αδίστακτος ηγέτης όπως ο Τραμπ, η Λε Πεν ή οι πολιτικοί της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD) και ο ψηφοφόρος αναφωνεί: «Επιτέλους, να κάποιος που λέει τα πράγματα με το όνομά τους!» Είναι οι ηγέτες που καταγγέλουν ότι όλες οι άλλες εθνικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές ομάδες φαίνεται να ενθαρρύνονται να έχουν η καθεμιά την δική της πολιτική της ταυτότητας· όλες με εξαίρεση τους αυτόχθονες, «αληθινούς» Αγγλούς, Αμερικανούς, Πολωνούς, Γερμανούς και πάει λέγοντας, που αισθάνονται παρεμποδισμένοι και αγνοημένοι. Ο λαϊκισμός είναι η δική τους πολιτική της ταυτότητας. 

Φυσικά, αυτό δεν είναι το μόνο που υπάρχει πίσω από την άνοδο του λαϊκισμού. Στην Ευρώπη, η εχθρότητα εναντίον της ΕΕ, και ιδίως εναντίων του ευρώ, είναι μια από τις σημαντικές κινητήριες δυνάμεις του. Η AfD ξεκίνησε τη σταδιοδρομία της ως κόμμα κατά του ευρώ. Όμως αυτές οι κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις είναι κοινές στους περισσότερους λαϊκισμούς - στην Ευρώπη και πέραν αυτής. Ας ακούσουμε λοιπόν την Linda Loman με προσοχή. Γιατί, άν κάνουμε λανθσσμένη διάγνωση, ποτέ δεν θα βρούμε την θεραπεία.

 

Ο Timothy Garton Ash, ιστορικός και πολιτικός στοχαστής, διδάσκει Ευρωπαϊκές Σπουδές στο St Antony’s College, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης όπου έχει την έδρα Isaiah Berlin. Είναι επίσης Senior Fellow στο Hoover Institution, Πανεπιστήμιο Stanford - HΠA. Γράφει τακτικά για θέματα διεθνούς πολιτικής στον Guardian και δημοσιεύει δοκίμια στην New York Review of Books  και . Πρόσφατα βιβλία του: Ten Principles for a Connected World και Facts Are Subversive: Political Writing from a Decade Without a Name

 

Ο προσωπικός του ιστότοπος: timothygartonash.com.
  
Διευθύνει επίσης τον 13-γλωσσο ιστότοπο freespeechdebate.com
  
Τ. Garton Ash - Αρθρογραφία στον Guardian 

 
Τ. Garton Ash: Xi Jinping’s China is the greatest political experiment on Earth

Βιβλία του T. Garton Ash

    
  

Στον ιστοχώρο Μετά την Κρίση, άρθρο του Τ. Γκάρτον Ας:
 

Η Ευρώπη πρέπει να σώσει την Ελλάδα για να σώσει τον εαυτό της 

   

  

    

 

Γιούργκεν Χάμπερμας: Στην ιστορία, εποχές στις οποίες καπιταλισμός και δημοκρατία ισορροπούσαν ήταν η εξαίρεση, όχι ο κανόνας

Χρειαζόμαστε δημοκρατική πόλωση. Πόλωση των δημοκρατικών κομμάτων μεταξύ τους
  
  
  

Nobelpreisökonom Stiglitz: Wahlerfolg der AfD ist Aufstand der Globalisierungsopfer

Άρθουρ Μίλλερ: Ο Θάνατος του Εμποράκου