Ο Αμερικανός Φίλος

Ο πατέρας μου, ο Τίτο και οι Αμερικανοί

Μια ματιά “από χαμηλά” στις πονηριές της ιστορίας, 1940 -2010

 

της Άζρα Νουχεφέντιτς

  

το άρθρο της © Azra Nuhefendić  “The American Friend”, δημοσιεύθηκε στο 

© Osservatorio Balcani e Caucaso, τον Νοέμβριο του 2010

Γιόσιπ Μπρόζ Τίτο με τα τρόπαιά του

O πρώτος λίθος για τη μελλοντική Αμερικανική πρεσβεία στο Σεράγεβο έχει τεθεί. Το κτίριο θα ανεγερθεί στο καλύτερο, στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης. Ακριβώς δίπλα από το μνημείο του Προέδρου Τίτο. Έχω την βεβαιότητα, ότι άν ήταν ζωντανός ο Τίτο, δεν θα είχε τίποτε εναντίον των νέων γειτόνων του.  
Είχε ήδη κάνει ειρήνη με τους Αμερικανούς στις αρχές της δεκαετίας του 1950, αμέσως μετά τη ρήξη με την Σοβιετική Ένωση το 1948. Ο Τίτο αρνήθηκε να υπαγάγει τη Γιουγκοσλαβία στην εξουσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, στον διεθνή οργανισμό που συντόνιζε τα Κομμουνιστικά Κόμματα.
Το όχι στη Μόσχα του Τίτο πυροδότησε έναν σεισμό μέσα στο Κομμουνιστικό μπλοκ, κέρδισε πολλά χειροκροτήματα από την Δύση και δημιούργησε μια θύελλα στην Γιουγκοσλαβία.

O Τίτο με τη λευκή στολή ναυάρχου

Η Ελισάβετ ΙΙ της Αγγλίας με τον Τίτο 

(1972) - Eπίσκεψή της στη Γιουγκοσλαβία,

κατά την οποία τον έχρισε Ιππότη
(Order of Bath - Knight Grand Cross - GCB) 

Οι Γιουγκοσλάβοι κομμουνιστές, μαθημένοι να θαυμάζουν και να αποδέχονται χωρίς επιφυλάξεις όλα όσα προέρχονταν από τη Σοβιετική Ένωση, ξαφνικά βρέθηκαν αντιμέτωποι με ένα δίλημμα: Μητέρα Ρωσία ή Γιουγκοσλαβία; Όσοι δεν ήταν αρκετά γρήγοροι για να αλλάξουν την νοοτροπία που επικρατούσε μέσα τους, κατέληξαν στο Goli Otok, στο Γυμνό ή Φαλακρό Νησί - σε μια φυλακή, σ' ένα Γιουγκοσλαβικό Γκουλάγκ. 

Παραμένει οικογενειακό μυστήριο γιατί ο πατέρας μου δεν κατέληξε σ' αυτό το νησί. Ήταν φανατικά φιλο-Ρωσικών πεποιθήσεων. Επιπλέον, φαίνεται ότι έχει δυσκολία ν' αγαπήσει μιαν ομάδα χωρίς να μισήσει την άλλη. Ο ίδιος δεν μπορούσε να ανεχθεί τίποτε που προερχόταν από τον καπιταλιστικό κόσμο, προπαντός Αμερικανικό. Γι' αυτόν όλα αυτά ήταν επικίνδυνα, συμπεριλαμβανομένης της Αγγλικής γλώσσας, ήταν απλή προπαγάνδα και σαν τέτοια έπρεπε να τα αποφεύγαμε.

O Τίτο στο Life Magazine, 1948

Με ένα από τα αγαπημένα του pets

Ο ίδιος μιλούσε τα Γαλλικά και τα Γερμανικά, αλλά μας απαγόρευσε να παρακολουθούμε τηλεόραση. Φανταστείτε τη στάση του απέναντι σε κινηματογραφικές ταινίες στα Αγγλικά. Μόλις άκουγε τα πρώτα λόγια, έδινε φωναχτά την εντολή «Σβήστε το! Αμέσως». 
Στη δεκαετία του 1960 εμφανίστηκαν στις οθόνες μας οι πρώτες Αμερικανικές ταινίες και άλλα τηλεοπτικά προγράμματα. Η τηλεοπτική σειρά «Bonanza» ήταν πολύ δημοφιλής: ένα είδος «καουμπόϊκης  σαπουνόπερας», το οποίο ήταν μια πραγματική ανακάλυψη για μας, μετά από τις βαρετές ταινίες για τους ανίκητους παρτιζάνους.
Θυμάμαι ακόμη εκείνο το πρόγραμμα, όχι για την ποιοτική υπεροχή του, αλλά για τα δύο χαστούκια που έφαγα εξαιτίας της «Bonanza». Διαμαρτυρήθηκα γιατί ο πατέρας μου δεν μου επέτρεπε να το παρακολουθώ. Το κρίσιμο, του γύρισα την πλάτη, κλαίγοντας απελπισμένα. Ένιωσε προσβεβλημένος, και «μπαμ» μου άστραψε δύο μπάτσες.  
Οι ιδεολογικές πεποιθήσεις του μας κόστισαν ένα σημαντικό ποσό χρημάτων. Στο Δημόσιο σχολείο προφανώς έμαθα Ρωσικά [στην τότε Γιουγκοσλαβία, οι μαθητές υποχρεωτικά επέλεγαν απο το Δημοτικό να μάθουν μία ή δύο ξένες γλώσσες, συνήθως μεταξύ Αγγλικών, Γαλλικών, Ρωσικών και Γερμανικών].  

Αλλά σύντομα συνειδητοποιήσαμε ότι χωρίς Αγγλικά δεν μπορείς να πας μακριά, σε οποιοδήποτε επάγγελμα. Έτσι, πρώτα οι γονείς μου, αλλά στη συνέχεια και εγώ, πληρώναμε για ιδιωτικά μαθήματα Αγγλικών από τις δικές μας τσέπες. Όλα έγιναν σιωπηλά, άτυπα, χωρίς ποτέ ο πατέρας μου να αποκαταστήσει επίσημα την Αγγλική γλώσσα.
Καθώς τα χρόνια περνούσαν, η αποστροφή του για τα Αγγλικά και γενικά για τον Δυτικό κόσμο υποχώρησαν, αλλά η Ρωσία με όλους τους ακολούθους της δεν έχασε ποτέ την υπεροχή της. Ή σχεδόν ποτέ!
Κατά τη διάρκεια του τελευταίου πολέμου, ο πατέρας μου παρέμεινε στην Grbavica, στη συνοικία του Σεράγεβου που είχε καταληφθεί από εθνικιστικές Σέρβους παραστρατιωτικούς. Τόσο ο πατέρας μου, όσο και οι γέροντες φίλοι του, είτε Σέρβοι, είτε Κροάτες, είτε Βόσνιοι, αισθάνθηκαν προσβεβλημένοι, προδομένοι και ταπεινωμένοι από την συμπεριφορά των εθνικιστών, για τους οποίους, έλεγαν, ότι «με τα όπλα τους είχαν βάλει στόχο τα δικά τους αδέλφια».  
Λίγο πριν επανενωθεί το Σεράγεβο, οι Ρώσοι στρατιώτες έφθασαν στη συνοικία του Grbavica, ως μέρος των [ειρηνευτικών] διεθνών δυνάμεων. Ο πατέρας μου τους καλοσώρισε ως ελευθερωτές, ως φορείς της δικαιοσύνης, που θα έβαζαν επιτέλους σε τάξη τα πράγματα.  
Αλλά οι «batjuška», οι «σύμμαχοι», έφτασαν δείχνοντας σηκωμένα τρία δάχτυλα, τη χειρονομία που χρησιμοποιούσαν οι Σέρβοι παραστρατιωτικοί ή και οποιαδήποτε εγκληματικά στοιχεία έρχονταν εκεί για να κλέψουν, για να παρενοχλήσουν ή να σκοτώσουν. Οι Ρώσοι στρατιώτες έδειξαν ανοιχτά τη συμπάθειά τους αποκλειστικά για τους Σέρβους !  
Εκτός από την έναρξη του πολέμου, για τους ανθρώπους που είχαν μείνει στην Grbavica, η πιο δραματική στιγμή ήταν οι δύο μήνες που προηγήθηκαν της επανένωσης του Σεράγεβου. Όλα αυτά που δεν είχαν ήδη κλαπεί ή καταστραφεί κατά τη διάρκεια των τεσσάρων προηγουμένων ετών, οι Σέρβοι παραστρατιωτικοί έσπευσαν να τα αποτελειώσουν τους δύο αυτούς μήνες.  
Όλοι ήταν σε κίνδυνο, συμπεριλαμβανομένων των Σέρβων που αρνήθηκαν να φύγουν από την Grbavica. H Σερβική προπαγάνδα τους ενθάρρυνε να φύγουν και να καταστρέψουν τα πάντα, έτσι ώστε να μην πέσουν στα χέρια των "balije", υποτιμητικός όρος που χρησιμοποιείται για τους Βόσνιους Μουσουλμάνους. Κάποιοι από αυτούς που αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την Grbavica, άνοιξαν ακόμη και τάφους για να πάρουν μαζί τους τα λείψανα των αγαπημένων τους.  
Εκείνες τις μέρες, η συνοικία Grbavica έμοιαζε σαν εικόνα που βγήκε από Βιβλική τραγωδία: σκηνές πανικού παντού, τα τελευταία εγκλήματα διαπράττονταν βιαστικά, φορτηγά και κάρα που τα έσερναν ζώα γεμάτα με κλεμμένα πράγματα, άνθρωποι που έκλαιγαν για τους νεκρούς τους, τους εδώ και πολύ καιρό θαμμένους. Ήταν ακριβώς όπως λέει ένα παλιό Βοσνιακό ρητό: «Καλοί καιροί για κακούς ανθρώπους».  

Σεράγεβο - Grbavica, τέλος του πολέμου

Σε μία από αυτές τις πιο σκοτεινές νύχτες, όχι μόνον γιατί δεν υπήρχαν φώτα, αλλά και για ό,τι συνέβαινε από την πλευρά των ανθρώπων, σερβικές παραστρατιωτικές δυνάμεις στάθμευσαν ένα φορτηγό έξω από την μισοάδεια πολυκατοικία. Όταν μπήκαν στο διαμέρισμα, έκλεισαν τον πατέρα μου μέσα στο μπάνιο, και πέρασαν όλη τη νύχτα μεταφέροντας με την ησυχία τους ό,τι είχε απομείνει: Σώματα καλοριφέρ, λάμπες, πίνακες ζωγραφικής, παράθυρα, τηγάνια  κρεβάτια, καναπέδες, χαλιά, λευκά είδη, προσωπικά αντικείμενα όπως τα μετάλλια του πατέρα μου και της μητέρας μου, με τα οποία είχαν παρασημοφορηθεί για τη συμμετοχή τους στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ηλεκτρικές συσκευές, τηλεόραση, ραδιόφωνα, συσκευές βίντεο και άλλα τέτοια, είχαν όλες ήδη κλαπεί κατά την έναρξη του πολέμου.  
Από καιρό σε καιρό ένας από τους κλέφτες πήγαινε στο μπάνιο και όταν ο πατέρας μου, τρομοκρατημένος, σηκώθηκε όρθιος, τον διέταξε να μείνει καθιστός, «γιατί αν σηκωθείς όρθιος, γέρο, δεν θα μπορώ να κόψω το λαιμό σου». Έψαχναν για χρήματα, που δεν είχε.
Στο τέλος, ξημερώματα, έβαλαν φωτιά στο διαμέρισμα, με τον πατέρα μου κλεισμένο στο μπάνιο. Σώθηκε από τους φίλους και τους γείτονες. Μια Σερβική οικογένεια τον πήρε μέσα και τον κράτησε κρυμμένο στο σπίτι της για περίπου ένα μήνα. Διέτρεξαν τον κίνδυνο να τους σκοτώσουν όλους, αν τους ανακάλυπταν.
Όλα αυτά τα μάθαμε αργότερα. Αλλά πρώτα, πέρασαν πέντε ημέρες χωρίς να γνωρίζουμε τι είχε συμβεί στον πατέρα μας. Πέντε ημέρες φόβου, πανικού, μανιώδους αναζήτησης για το τι έπρεπε να κάνουμε και πώς. Ακούγαμε μόνο «δεν είναι εκεί», τίποτε περισσότερο.  
Θυμήθηκα ότι ένας Αμερικανός, κάποιος Daniel, συνάδελφος δημοσιογράφος, ήταν στο Σεράγεβο, αλλά στο άλλο μέρος, αυτό που ήταν υπό τον έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης. Με μεγάλη δυσκολία κατάφερα να επικοινωνήσω μαζί του μέσω δορυφορικού τηλεφώνου, κάτι που ήταν σπάνιο και δαπανηρό εκείνη τη χρονική στιγμή. Μια άλλη Αμερικανίδα, κάποια Laura, είχε εμπλακεί σε αυτή την απελπισμένη αναζήτηση. Τους παρακάλεσα να κάνουν «κάτι» για τον πατέρα μου.  
Ο Ντάνιελ, διακινδυνεύοντας τη ζωή του μέσα στο χάος που επικρατούσε στην Γκρμπαβίτσα εκείνες τις ημέρες, πήγε για να τον ψάξει με ένα θωρακισμένο όχημα της Ύπατης Αρμοστείας για τους Πρόσφυγες του ΟΗΕ. Την πρώτη φορά χωρίς επιτυχία. Τη δεύτερη φορά όμως, ο Ντάνιελ κατάφερε να ανακαλύψει ότι ο πατέρας μου ήταν ζωντανός και που κρυβόταν. Για να τον βοηθήσει, άφησε 500 δολάρια! Πλούτη, που θα μπορούσαν να σώσουν τη ζωή σας.  
Αυτή η ιστορία μου ήρθε στο μυαλό, όταν διάβασα ότι οι Αμερικανοί πρόκειται να οικοδομήσουν πρεσβεία στο Σεράγεβο.
Σήμερα οι άνθρωποι στο Σεράγεβο ελπίζουν οι Αμερικανοί θα κατασκευάσουν αυτό το κτίριο το συντομότερο δυνατόν: ένα από τα συνηθισμένα, με πέντε υπόγειους ορόφους και δέκα υπέργειους, ίσως και με μερικά καταφύγια και αποθήκες, με μυστικούς διαδρόμους, με την τελευταία λέξη της κατασκοπευτικής τεχνολογίας, ακόμη και όπλα, με λίγα λόγια, με ό,τι φαντάζονται.  
Αυτό συμβαίνει [το ότι ελπίζουν], επειδή το πιο πολύτιμο μήνυμα που μας φέρνει αυτό το νέο, είναι ότι οι Αμερικανοί σκοπεύουν να μείνουν. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ελπίδα για τη Βοσνία Ερζεγοβίνη, όπως επιβεβαιώθηκε και από τον Αμερικανό πρέσβη στη Βοσνία, στα Αγγλικά, όταν είπε: «Εμείς οι Αμερικανοί πιστεύουμε στο μέλλον της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, ένα μέλλον ανεξάρτητης χώρας, σταθερής και πολυεθνικής, ικανής να κερδίσει μια θέση για τον εαυτό της στην Ευρώπη».
Και τι γίνεται με τον πατέρα μου ; Δεν νομίζω ότι θα έχει κάτι εναντίον της Αμερικανικής παρουσίας. Αντιθέτως! Επέζησε του πολέμου, είδε το Σεράγεβο επανενωμένο και την οικογένεια επίσης, μετά από πέντε χρόνια χωρισμού και διασκορπισμού σε πέντε χώρες και σε τρεις ηπείρους.
Μετά από όλα αυτά, εγώ τον είδα να πίνει ένα σναπς με τον Αμερικανικό φίλο, τον Ντάνιελ. Ο πατέρας μου τον χτυπούσε στην πλάτη, λέγοντας κάτι το οποίο στα αγγλικά σημαίνει «Φίλοι, φίλοι». Στη συνέχεια, μ' άφησε να το μεταφράσω. Ο πατέρας μου μίλησε στα Βοσνιακά και στη συνέχεια, με υπομονή και για ώρα, άκουγε τη δική μου μετάφραση στα Αγγλικά, επιβεβαιώνοντας τις λέξεις μου με ένα νεύμα του κεφαλιού του.

"Ο Αμερικανός Φίλος"

  

Άρθρα της Άζρα Νουχεφέντιτς στον ιστότοπο Μετά την Κρίση 

Αρθρογραφία της Άζρα Νουχεφέντιτς στο Osservatorio Balcani Caucaso 

 

Η Azra Nuhefendić, δημοσιογράφος και συγγραφέας από το Σεράγεβο, εργάσθηκε στην Ραδιοτηλεόραση του Βελιγραδίου (1980 - 1992), μετά το 1995 στην Ιταλία. Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων της Ραδιοτηλεόρασης Βελιγραδίου (1986, για την δημοσιογραφία της γύρω από τους ανθρακωρύχους στο Κοσσυφοπέδιο), το 1989 εθνικό βραβείο για το ρεπορτάζ περί της επανάστασης στη Ρουμανία, το 2004 το διεθνές Ιταλικό βραβείο Dario d' Angelo και το 2010 το διεθνές βραβείο "Writing for Central and Eastern Europe", που απονέμεται απο το Εθνικό Πρακτορείο Ειδήσεων της Αυστρίας - ΑPA (Austria Press Agenture).

Βιβλίο της Άζρα Νουχεφέντιτς στα ιταλικά: Le stelle che stanno giù, ένα χρονικό για τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία.