Υπομνήσεις μιας επετείου που πέρασε. Ο επιβάτης στο τελευταίο βαγόνι του καλύτερου τρένου

του Γιάννη Βούλγαρη

     

© «Τα Νέα» - Υπομνήσεις μιας Επετείου,  25.7.2015 - Αναδημοσίευση: Πολιτική Επιθεώρηση

   

Χρόνια τώρα τα μηνύματα των κομμάτων για τη Μεταπολίτευση έχουν γίνει ή τελετουργικά ή αμήχανα. Από τη μια, η δημοκρατία και η Ευρώπη ως ιστορικές κατακτήσεις. Από την άλλη, η κρίση και η άκριτη ενοχοποίηση της Μεταπολίτευσης. Και επιπλέον ο χρόνος, η βιωματική απόσταση που χωρίζει τις νεότερες ηλικίες από την ιστορική εμπειρία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Αντί λοιπόν τα μηνύματα των κομμάτων προς τη Μεταπολίτευση, έχουν μεγαλύτερη σημασία τα μηνύματα της Μεταπολίτευσης προς τα κόμματα και προς όλους εμάς. Μηνύματα χρήσιμα γιατί η πορεία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας καθορίστηκε τελικά από την αλληλεπίδραση του τριπτύχου Εκδημοκρατισμός - Ευρώπη - Παραγωγικό-κοινωνικό μοντέλο. Στην Ελλάδα της μεγάλης κρίσης το τρίπτυχο όχι μόνο είναι επίκαιρο αλλά έχει προσλάβει υπαρξιακές διαστάσεις.

Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Σκίτσα

Οι ιστορικοί ηγέτες της μεταπολιτευτικής Ελλάδας προέταξαν τη σχέση με την Ευρώπη ο καθένας υπό το δικό του πρίσμα, ακολουθώντας όμως μια κοινή εθνική στρατηγική. Σε αυτήν προείχαν οι πολιτικοί και οι γεωπολιτικοί στόχοι. Αυτοί με τη σειρά τους εδράζονταν σε μια μακροϊστορική βιωματική θεώρηση της ελληνικής περιπέτειας, στην οποία με βάσανα και αίμα καταστάλαξαν μεταπολιτευτικά οι μετεμφυλιακές γενεές. Οτι η Ελλάδα έχει μια σταθερή, παρότι αμφίθυμη, πολιτισμική σχέση με την Ευρώπη. Οτι η Ευρώπη αποτέλεσε σε όλη τη διάρκεια της εθνικής μας ζωής διαρκές πρότυπο νεωτερικότητας και μόνιμη πρόκληση εκσυγχρονισμού. Υπό αυτήν την έννοια, από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή ώς τον Κ. Μητσοτάκη και από τον Ανδρέα Παπανδρέου ώς τον Κ. Σημίτη, η ιστορική ηγεσία της Μεταπολίτευσης ήταν ουσιαστικά γεννήματα αυτής της ευρωπαϊκής ελληνικότητας. Υπηρέτησαν την ευρωπαϊκή επιλογή με αποφασιστικότητα ως πρωθυπουργοί, περιλαμβανομένου του Ανδρέα στις πιο έξαλλες αντιδυτικές στιγμές του. Ολοι τους έβλεπαν την Ευρώπη και σαν μια διαρκή «εξωτερική πίεση» που θα έσπρωχνε την Ελλάδα στον δρόμο του οικονομικού - παραγωγικού εκσυγχρονισμού. Ολοι τους είχαν πλήρη συνείδηση ότι αυτό ήταν το δυσκολότερο και πιο αμφίρροπο στοίχημα της ένταξής μας. Το είχε πει για όλους ο Κ. Καραμανλής: «Τώρα που σας έβαλα στην ΕΟΚ θα μάθετε να κολυμπάτε».

   
Η Αχίλλειος πτέρνα 

Και πράγματι, το παραγωγικό-κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε την αχίλλειο πτέρνα της μεταπολιτευτικής Ελλάδας. Η «εξωτερική πίεση» δεν οδήγησε σε αποτελεσματική αναδιάρθρωση. Παράλληλα, ο εκδημοκρατισμός της ελληνικής κοινωνίας, μοναδικός ίσως στη σύγχρονη ιστορία της, δεν ενέπνευσε ούτε συνδυάστηκε με ένα δυναμικό αναπτυξιακό όραμα. Αντιθέτως, η λαϊκιστική και πελατειακή άσκηση της δημοκρατίας αποκρυστάλλωσε ένα κρατικιστικό - συντεχνιακό κοινωνικοοικονομικό μοντέλο που αποδείχθηκε προβληματικό και αρτηριοσκληρωτικό. Τη δεκαετία του '80, κατά την οποία αναπτύχθηκε και εδραιώθηκε, παρήγαγε υστέρηση έναντι των άλλων ευρωπαϊκών οικονομιών. Την περίοδο 1995-2007, όταν παρουσίασε υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης,* δεν μεταρρυθμίστηκε επαρκώς ώστε να γίνει παραγωγικότερο. Σαν η ελληνική κοινωνία και το πολιτικό της σύστημα να στήριζαν σταθερά τον εκδημοκρατισμό και τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της χώρας, αλλά η διάταξη και οι συσχετισμοί των ειδικών συμφερόντων που συγκροτούνταν με βάση το κοινωνικοοικονομικό μοντέλο να απέτρεπαν τις μεταρρυθμίσεις που θα διεύρυναν την παραγωγική βάση της χώρας. Η μεταπολιτευτική Ελλάδα χρειαζόταν ριζικότερη παραγωγική - θεσμική αναδιάρθρωση. Ελειψε όμως ένα εθνικό αναπτυξιακό όραμα που θα χρησιμοποιούσε και το κράτος και την αγορά (ιδίως τη διεθνή), προκειμένου να προσανατολίσει τα επιμέρους συμφέροντα σε επιλεγμένους μακροπρόθεσμους στόχους. Προϋπόθεση ήταν μια αποφασιστική πολιτική διεύθυνση που θα κρατούσε σταθερό το τιμόνι, όποιο κόμμα και να ήταν στην κυβέρνηση. Αυτό σημαίνει άλλωστε εθνικό όραμα.

  

Σκοτεινές τάσεις

Η κρίση έκανε έκδηλο το παραγωγικό πρόβλημα και, ακόμα χειρότερα, αποδέσμευσε πολλές σκοτεινές τάσεις της ελληνικής κοινωνίας που η μεταπολιτευτική δημοκρατική πολιτική ορθότητα είχε «λογοκρίνει» επ' ωφελεία της χώρας. Το δυστύχημα ήταν ότι παρά τη χρεοκοπία, η ελληνική κοινωνία και το πολιτικό σύστημα δεν μπόρεσαν να διαμορφώσουν μια εθνική στρατηγική εξόδου από την κρίση, που θα συνάρθρωνε τις δεσμεύσεις προς τους εταίρους με μια πολιτική μεταρρυθμίσεων δικής μας επιλογής και ιδιοκτησίας. Αντιθέτως, το πολιτικό σύστημα, οι συντεχνίες των κρατικών μηχανισμών και τα οργανωμένα συμφέροντα του καταρρέοντος κρατικιστικού - συντεχνιακού μοντέλου επινοούσαν αλλεπάλληλες μαγικές λύσεις αποφυγής του παραγωγικού προβλήματος της χώρας. «Λεφτά υπάρχουν», «Ζάππεια», «σκληρή διαπραγμάτευση» και τώρα «δραχμή». Οι πιο αδύναμοι πλήρωναν το κόστος, ενώ η χώρα αυτοπαγιδεύθηκε σε συνεχή Μνημόνια. Ας μην αυταπατώμεθα, η Ευρώπη έκανε λάθη. Αλλά το ότι είμαστε η μόνη χώρα που παραμένει σε Μνημόνια είναι δείγμα των εθνικών υστερήσεων, οι οποίες πηγάζουν για άλλη μια φορά, αλληλένδετα, από το πολιτικό σύστημα και το παραγωγικό-κοινωνικό μοντέλο.

  
Απίθανη αφέλεια 

Το πεντάμηνο του ΣΥΡΙΖΑ κινδύνευσε να οδηγήσει τη χώρα σε οριστική ρήξη. Ρήξη όχι με τον νεοφιλελευθερισμό και τη συντηρητική Ευρώπη, αλλά με το μεταπολιτευτικό κεκτημένο. Γεωπολιτικά, από όσα μαθαίνουμε, οι κυβερνώντες αναζήτησαν με απίθανη αφέλεια νέες φανταστικές συμμαχίες, αλλά ευτυχώς οι Ρώσοι τούς συνέτισαν. Πολιτικά, μετατράπηκαν χάρη στον Βαρουφάκη σε μαριονέτα του σχεδίου Σόιμπλε φθάνοντας στα πρόθυρα του Grexit. Οικονομικά, κόστισαν 30 δισ. κατά ορισμένους υπολογισμούς, κυρίως όμως εξάρθρωσαν τον ιδιωτικό, τον τραπεζικό και τον εξαγωγικό τομέα. Οι αιτίες αυτής της πορείας ήταν εγγενείς στον ΣΥΡΙΖΑ. Ο σημερινός ΣΥΡΙΖΑ αποτελεί τον τελευταίο εκπρόσωπο των αρνητικών όψεων της μεταπολιτευτικής Ελλάδας που προηγουμένως αναφέραμε. Κοινωνικά εξέφρασε την οργή μεγάλου μέρους των λαϊκών στρωμάτων και των νέων ηλικιών, όμως η προγραμματική του σκέψη καθορίστηκε από τις αντιλήψεις του αποδυναμωμένου αλλά ακόμη ισχυρού κρατικιστικού - συντεχνιακού μοντέλου. Η γεωπολιτική του θεώρηση υφίσταται την ισχυρή επιρροή από στελέχη και ρεύματα που ανέκαθεν εμπνέονταν από αντιευρωπαϊκές, αντιδυτικές και φιλορωσικές αντιλήψεις. Ιστορικά η «γενιά Τσίπρα» έφερε ασφαλώς το σφρίγος και το θράσος της νεότητας, αλλά και τα ανακλαστικά ανθρώπων που γαλουχήθηκαν πολιτικά σε περιόδους οικονομικής ευμάρειας και κοινωνικής ευκολίας σε σχέση με τις προηγούμενες πολιτικές ηγεσίες. 

  

Αυτοκτονική πορεία 

Είναι πολύ σημαντικό ότι ο κ. Τσίπρας σταμάτησε λίγο πριν από το τέλος την αυτοκτονική πορεία που επέβαλε με εγκληματικό κυνισμό ο Βαρουφάκης. Είναι επίσης σημαντικό ότι έστω και την τελευταία στιγμή έκανε δημόσια την επιλογή ευρώ δημοσιοποιώντας την με τη φοβερή φράση «ο συνταξιούχος με 800 ευρώ βγάζει σήμερα 30 μέρες, με 800 δραχμές θα βγάζει 3 μέρες». Είναι επίσης σημαντικό να μείνει σταθερός για το επόμενο δεκάμηνο κατά το οποίο θα εκδηλωθούν οι μεγαλύτερες δυσκολίες του νέου Μνημονίου. Πέραν όμως αυτών, ο σημερινός ΣΥΡΙΖΑ δεν έχει τις δυνατότητες να αντιστρέψει την πορεία και να απομακρύνει οριστικά τον κίνδυνο του Grexit. Αλλά το πρόβλημα υπερβαίνει τον ΣΥΡΙΖΑ και τον κ. Τσίπρα. Η εμπειρία της μεταπολιτευτικής Ελλάδας υπογραμμίζει ότι ή θα υπάρξει μια συνολικότερη αλλαγή στην πολιτική μας ζωή με περισσότερη συνεννόηση και συνδιαμόρφωση ενός εθνικού αναπτυξιακού οράματος ή αλλιώς η νέα και οριστική κρίση Grexit είναι ζήτημα χρόνου. Το «κοτόπουλο» θα πεθάνει. Προς μεγάλην, όπως διαπιστώσαμε, χαράν της game theory, στη γνωστή μας τουλάχιστον εκδοχή.

Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι καθηγητής στο Tμήμα Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Διδάσκει Πολιτική Επιστήμη, Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική και Πολιτική Κοινωνιολογία της μεταπολεμικής Δύσης. Είναι Διευθυντής του Κέντρου Πολιτικών Ερευνών του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας. Τα επιστημονικά ενδιαφέροντά του αφορούν στην Πολιτική και Ιστορική Κοινωνιολογία, στην Παγκοσμιοποίηση, στην Πολιτική θεωρία και στη Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική. Αρθρογραφεί τακτικά στον Τύπο.
    

Ιστότοπος και εργογραφία

Επιβάτης στο τελευταίο βαγόνι

     

Γιάννης Βούλγαρης: Passagier im letzten Waggon - © Frankfurter Allgemeine Zeitung 13.05.2010. Επίσης στά υλικά του Συνεδρίου του Ινστιτούτου Heinrich Böll «H Ελλάδα σε κρίση» (2012):

Jannis Voulgaris - Griechenland: Passagier im letzten Waggon. Απόσπασμα:

   

Η ελληνική οικονομία βρέθηκε στριμωγμένη ανάμεσα σε φτωχότερες οικονομίες με χαμηλούς μισθούς και σε πλουσιότερες με υψηλό τεχνολογικό επίπεδο. Σ' αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχουν εύκολες στρατηγικές για την ανάπτυξη. 

Σε αυτό προστέθηκε το πολιτικό πρόβλημα: ένα δίκτυο καλά οργανωμένων κοινωνικών ομάδων που διατηρούν στενούς δεσμούς με το κομματικό σύστημα και έχουν αποκτήσει αποφασιστική δύναμη. Έτσι, για να γίνουν ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις, απαιτούνταν και απαιτείται βαρύ πολιτικό κόστος. Ακόμη και η τελευταία εθνική προσπάθεια που κατέβαλε η Ελλάδα με την είσοδο στη ζώνη του ευρώ, ήταν επίπονη. Όμως μετά από αυτό συνέβη πραγματική οπισθοδρόμηση. 

Κατά πρώτο λόγο πολιτική οπισθοδρόμηση: Μία από τις κύριες αιτίες της σημερινής κατάστασης της χώρας είναι η πολιτική ανεπάρκεια της κεντροδεξιάς κυβέρνησης, η οποία μετά από πολλά χρόνια επέστρεψε στην εξουσία το 2004. Ένα κόμμα όπως της Νέας Δημοκρατίας, το οποίο είχε στο παρελθόν σημαντικούς πολιτικούς όπως τον Κ. Καραμανλή τον πρεσβύτερο, τον αρχιτέκτονα της ένταξης στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα το 1981, επάνδρωσε το 2004 την κυβερνητική σκηνή με ανεπαρκές προσωπικό. Εκείνη η κυβέρνηση δεν είχε στόχους και σχέδια, ούτε καν αίσθηση της αποστολής της. 

Αντί να δρομολογήσει απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, όπως θα τάιριαζε άλλωστε με προγραμματικές τάσεις των περισσότερων ευρωπαϊκών κεντρο-δεξιών κομμάτων, η Νέα Δημοκρατία διόγκωσε ακόμη περισσότερο τον δημόσιο τομέα, με την επέκταση του δικού της συστήματος πολιτικής πελατείας. Υπέταξε εντελώς την οικονομική πολιτική στον κύκλο των εκλογικών αναμετρήσεων, μαγείρευε συστηματικά τα δημοσιονομικά και οικονομικά δεδομένα και φρόντισε ώστε τα greek statistics να γίνουν παγκοσμίως διάσημα. Αντί να περιορίζει και να εξισορροπεί τις εγγενείς τάσεις του συστήματος προς δημοσιονομικά ελλείμματα, συλλογικούς παραλογισμούς, αύξηση της κοινωνικής δυσαρμονίας και ανισότητας, αντέδρασε με αδιαφορία και το χειρότερο, προώθησε ένα φορολογικό και εταιρικό laissez-faire. 

Κάθε σύγκριση των βασικών οικονομικών δεδομένων του 2003 και του 2007 δείχνει οπισθοδρόμηση και πτώση. Όμως αμέσως μετά το 2007 τα δημόσια οικονομικά κυριολεκτικά εκτροχιάστηκαν. Κατά συνέπεια, από το 2008 η ελληνική οικονομία εκτέθηκε στην καταιγίδα της παγκόσμιας κρίσης εντελώς απροστάτευτη...

...

Ιδιαίτερα δυσμενές αποδεικνύεται το γεγονός ότι όλα αυτά συμβαίνουν σε μια περίοδο που η Ευρώπη υποφέρει από παρατεταμένη θεσμική και οικονομική κρίση και βρίσκεται σε φάση ιδεολογικής παράλυσης. Στις χώρες της πρώην «ημι-περιφέρειας», όπως η Ελλάδα, οι συνέπειες είναι ιδιαίτερα αισθητές. Οι σημαντικές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές καινοτομίες που ανέπτυσσε και «εξήγαγε» στο παρελθόν η Ευρώπη, δρούσαν ως καταλύτες και πάντα λειτουργούσαν ως μεγάλα πολιτικά και πολιτισμικά οδηγητικά πρότυπα. Αρκεί να σκεφτούμε τον πολιτικό φιλελευθερισμό, την εθνική ιδέα, το σοσιαλισμό ή τη δημοκρατική επανένωση της ηπείρου μετά την πτώση του Σιδηρού Παραπετάσματος. 

Από την άποψη αυτή, η ΕΕ σήμερα δεν έχει να προσφέρει τίποτε άλλο παρά μόνον μία μεγάλη σιωπή. Ίσως η έλλειψη ιδεών για την ίδια την Ευρώπη και η έλλειψη ευρωπαϊκών ιδεών για την διαμόρφωση της παγκοσμιοποίησης, είναι για την Ελλάδα και τις άλλες παρόμοιες χώρες το ίδιο επώδυνη και καταστροφική, όπως η οικονομική κρίση.

Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, «Η Ανταμοιβή του Μάντη» (1913)

Γιάννης Βούλγαρης:  Ελλάδα – Ευρώπη, Κοινωνία, Πολιτική, Αξίες (2003 -ΕΚΚΕ)

* ΕΚΤ: Γιατί η Ελλάδα και άλλες χώρες του Νότου δεν συγκλίνουν οικονομικά με τον Βορρά;

Ο καταστροφικός ρόλος της φιλο-κυκλικής δημοσιονομικής πολιτικής κατά τη διάρκεια των ετών αλματώδους μεγέθυνσης του ΑΕΠ

 

... Ειδικά για την Ελλάδα στην έκθεση αναφέρεται πως η εκτίναξη της εγχώριας ζήτησης, που συνεχίστηκε για πολλά χρόνια, οδήγησε σε υπερεκτίμηση των δυνατοτήτων ανάπτυξης. Ως αποτέλεσμα αυτού, η δημοσιονομική πολιτική ήταν υπερβολικά φιλο-κυκλική κατά τη διάρκεια των ετών της αλματώδους ανάπτυξης, καθώς οι προϋπολογισμοί βασίστηκαν στη παραδοχή ότι τα υψηλά έσοδα που παράγονται από μη βιώσιμη εγχώρια ζήτηση θα συνεχίσουν να δημιουργούνται στα επόμενα χρόνια. Με την έναρξη της σοβαρής κρίσης, τα φορολογικά έσοδα μειώθηκαν απότομα, με αποτέλεσμα την ταχεία αύξηση του δημόσιου χρέους...
    
Το θρίλερ του Ελληνικού δημόσιου χρέους και ΑΕΠ, 1960 - 2012. Οι αριθμοί δεν λένε ψέμματα