Leonard Cohen, ένα Πουλί πάνω στο Σύρμα

Ο τροβαδούρος από το Μοντρεάλ ήταν ποιητής και τραγουδοποιός. Εξίσου σπουδαίος και στις δύο τέχνες, όμως ήταν πρώτα απ' όλα ποιητής, όπως είναι και ο Ντύλαν. Άλλωστε, πριν παρουσιάσει την πρώτη του συλλογή τραγουδιών, είχε ήδη εκδόσει πέντε συλλογές ποιημάτων και δύο μυθιστορήματα.

«Ο κόσμος θεωρεί το έργο του σκοτεινό», γεμάτο θλίψη, είπε η τραγουδίστρια Τζούντυ Κόλλινς, και είναι αλήθεια. Προσθέτει όμως η Κόλλινς και είναι εξίσου αλήθεια: 

«Στην πραγματικότητα η αίσθηση του χιούμορ του και η ευαισθησία για όσα υπάρχουν και συμβαίνουν στον κόσμο είναι πράγματα πάρα πολύ φωτεινά».

Αυτή η σκοτεινιά που τον έκανε να ξεχωρίζει από τους πιο πολλούς ομότεχνούς του και σύγχρονούς του στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, έχει παλιότερους πατεράδες. Στη μουσική, τον Γκούσταφ Μάλερ, στην ποίηση τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε, λόγου χάρη. «Σκοτεινή η ζωή, σκοτεινός και ο θάνατος» (Dunkel ist das Leben, ist der Tod - Γκούσταφ Μάλερ, Το Τραγούδι της Γης).

Ωστόσο η σκοτεινιά του Λέοναρντ Κόεν με τους νεορομαντικούς πατεράδες της, είχε να κάνει κυρίως με την εποχή του, με τη δική μας σημερινή εποχή. Είναι μια ξεχωριστή σκοτεινή εποχή. Τον Καναδό τον σκοτείνιαζε, πάνω απ΄ όλα, το γεγονός ότι η αγάπη έχει πέρας. Σε εποχές και σε κόσμους όπου η σχέση μεταξύ ανθρώπων εκπίπτει σε σχέση πραγμάτων, η αγάπη (η κάθε είδους αγάπη - στις άλλες γλώσσες, πλην της Ελληνικής, υπάρχει μόνον μια λέξη, κοινή για όλα τα είδη της) έχει τέλος. Και όπως φαίνεται, η μέχρι τώρα ιστορία του ανθρώπου πάνω στη Γη αποτελείται από τέτοιες εποχές μόνον. Ο Κόεν έζησε μαζί μας στον κόσμο του περατού, όμως ποθούσε κόσμο και εποχή με αγάπη που δεν έχει τέλος. Η ουτοπία του έμοιαζε με τον ουτοπικό κόσμο του Παύλου, όπου «η αγάπη ουδέποτε εκπίπτει» (Α' Επιστολή προς Κορινθίους, (ιβ´ 27 - ιγ´ 13).

Ο Καναδός δεν έγραψε πολιτικά τραγούδια (ή «τραγούδια διαμαρτυρίας», όπως τα λέγανε κάποτε). Ο Μπομπ Ντύλαν έγραψε, εκτός των άλλων, και πολλά τέτοια. Ο Ντύλαν συχνά σκοτεινιάζει κι αυτός, ωστόσο μέσα στην ψυχή του Κόεν, όπως και του άλλου μεγάλου συμπατριώτη του, του Νηλ Γιάνγκ από το Οντάριο στον βαθύ Καναδά, αυτή η σκοτεινή Μούσα δεν κοιμάται ποτέ, είναι η μόνη και έμμονη Μούσα - The Necessary Angel (Γουώλας Στήβενς), που κεντρίζει τη δημιουργικότητά τους.

Ο Λέοναρντ βλέπει ότι η ζωή ως όλον έχει μέσα της τρομακτικά μεγάλες δόσεις θλίψης, απελπισίας και απογοήτευσης, αλλά και πάθη, μεγάλες προσδοκίες, βαθειά αγάπη και αιώνια αγάπη (Jennifer Warnes).

Για τον Κόεν δεν ήταν εύκολο να αντέχει τον κόσμο μας όπως είναι. Προσπάθησε, μάταια, να δραπετεύσει από το κατά τον Μαξ Βέμπερ «σιδερένιο κλουβί», πρώτα στην Ύδρα - στη νησί χωρίς αυτοκίνητα - μετά προσπάθησε να γίνει βουδιστής Ζεν μοναχός. Ωστόσο, με τον Ριλκεϊκό τρόπο («Ποιός μιλά για νίκες; Να αντέχεις είναι το παν» - Ρίλκε, Ρέκβιεμ για τον Βολφ, κόμητα του Κάλκρόιτ), έστω και αβοήθητος, ήταν και έμεινε το Πουλί πάνω στο Σύρμα: Προτίμησε τελικά να αντέχει αυτό που δεν μπορεί να αποδεχτεί αλλά και δεν μπορεί να το πολεμήσει.

Υπ' αυτό το πρίσμα, είναι εύλογο και κατανοητό γιατί πήρε ο ποιητής Ντύλαν βραβείο Νόμπελ για τη λογοτεχνία, που είναι βραβείο του κόσμου τούτου, αλλά δεν πήρε Νόμπελ ο ποιητής Κόεν (πήρε όμως το σημαντικό Βραβείο για τα Γράμματα της Πριγκίπισσας των Αστουριών, το 2011). Και είναι εύκολα κατανοητό - αλλά δεν είναι επιχείρημα για να αξιολογήσεις ποιος έρχεται πρώτος και ποιός έρχεται δεύτερος - γιατί ο εφτά χρόνια νεότερος βάρδος από την Μινεσότα άσκησε μεγαλύτερη επίδραση στη μουσική από τον Κεμπεκουά τραγουδοποιό. Πάντως το ερώτημα δεν αποφεύγεται: Άραγε, θα ταίριαζε το Νόμπελ στον Καναδό, άν και στην τέχνη ήταν σίγουρα ισάξιος του Ντύλαν; Ίσως και να ταίριαζε, αφού δόθηκε και στον Χέρμαν Έσσε· και εκείνος δεν αποδέχτηκε τούτον τον κόσμο, αλλά τον άντεξε. Άραγε, είναι παράδοξη η σκέψη, ότι τα τραγούδια του Κόεν ίσως είναι για την εποχή του, που είναι ακόμη η δική μας εποχή, ό,τι ήταν οι συλλογές τραγουδιών - τα Lieder - του Γκούσταφ Μάλερ για την αρχή του 20ου αιώνα, ή τα Λίντερ του Φραντς Σούμπερτ για την αρχή και του Ρόμπερτ Σούμαν για τη μέση του 19ου; Είναι παράδοξη η υπόθεση, ότι ο Κόεν κάνοντας την ποίηση τραγούδι, πάσχιζε να της δώσει «μια υψηλότερη αξιοπρέπεια», να την κάνει «πάλι αυτό που ήταν στην αρχή, παιδαγωγό της ανθρωπότητας»; (Σέλλινγκ, Χέγκελ, Χαίλντερλιν - κατ’ άλλους και Σίλλερ - Παλαιότερο Σύστημα του Γερμανικού Ιδεαλισμού, 1796)

Ένα τελικό συμπέρασμα μάς αφήνει να βγάλουμε η φράση του Χέγκελ «το Όλον είναι το Αληθές», αμφιλεγόμενη και αυτή: Η σκοτεινιά για την περατότητα της αγάπης, της αγάπης που έπρεπε να είναι αιώνια (μήπως το ίδιο και η ζωή;) και η σκοτεινιά για τους «εμπόρους που πίνουν το κρασί μας και κλέβουνε τη γη» (All Along the Watchtower), για όλα αυτά στον κόσμο, που ίσως στο τέλος φέρνουν είτε μια καθαρτήρια, αλλά άγρια, εκδικητική νεροποντή (It's a hard rain's a-gonna fall), είτε τον Λυγμό του Τέλους, είναι δυό συμπληρωματικές όψεις ενός και του αυτού πράγματος, του κόσμου μέσα στον οποίο υπάρχουμε όλοι. 
Οι δυνάμεις που δρούν καταστροφικά και σκοτεινιάζουν την ψυχή του στοχαστή και του ποιητή που τις βλέπει και φοβάται, αναπτύσσονται, εκτός των άλλων, και μέσα στην ίδια την ψυχή του ανθρώπου. Αυτές οι δυνάμεις είναι ένας από τους σοβαρούς λόγους που ο κόσμος ως όλον εύκολα μπορεί να παρασύρει ή και να παρασυρθεί ο ίδιος στο χαμό. Όπως ο κόσμος του μεγάλου βασιλιά-ποιητή Δαβίδ, που έγραφε τους Ψαλμούς του κι «έπαιζε τη μυστική χορδή της λύρας του», που μόνον εκείνος κατείχε τις αρμονικές της κλίμακες, «για να ευχαριστεί το Θεό». Όμως η αγάπη του για την Βηρσαβεέ έγινε αιτία «να σπάσει ο θρόνος του», να σπάσει η λύρα του και ο ύμνος του προς το Θεό, να σπάσει και η αγάπη του για το Θεό («Hallelujah»). Ή, όπως στο φιλμ McCabe & Mrs. Miller (ελληνικός τίτλος «Η Έντιμος Κυρία και ο Χαρτοπαίκτης») παρασύρεται στο χαμό ο εύθραυστος κόσμος της μικρής πόλης των μεταλλωρύχων στην Άγρια Δύση. Το φιλμ εκείνο του 1971, που ο Ρόμπερτ Όλτμαν το  «έχτισε» πάνω σε ποίηση και τραγούδια του Λέοναρντ Κόεν, στην πρώτη συλλογή τραγουδιών που εξέδωσε σε δίσκο.

Γ. Ρ.

Dance me to your beauty with a burning violin
Dance me through the panic 'til I' m gathered safely in
Lift me like an olive branch and be my homeward dove
Dance me to the end of love
  

Oh let me see your beauty when the witnesses are gone
Let me feel you moving like they do in Babylon
Show me slowly what I only know the limits of
Dance me to the end of love
  
Dance me to the wedding now, dance me on and on
Dance me very tenderly and dance me very long
We're both of us beneath our love, we're both of us above
Dance me to the end of love
 
Dance me to the children who are asking to be born
Dance me through the curtains that our kisses have outworn
Raise a tent of shelter now, though every thread is torn
Dance me to the end of love
  
Dance me to your beauty with a burning violin
Dance me through the panic till I'm gathered safely in
Touch me with your naked hand or touch me with your glove
Dance me to the end of love 

 
Ο Λέοναρντ Κόεν κυκλοφόρησε το 1984 το τραγούδι «Dance me to the end of Love». Η πηγή της έμπνευσης πίσω από αυτό το τραγούδι είναι πολύ πιο τραγική από όσο θα φανταζόταν κανείς. Την αποκάλυψε ο ίδιος ο τραγουδοποιός σε συνέντευξή του (βλ. Το Ποντίκι): 
«Το τραγούδι αυτό προήλθε από πράγματα που άκουσα ή διάβασα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Β’ παγκοσμίου πολέμου. Σε κάποιο από αυτά, ακριβώς δίπλα στα κρεματόρια, υπήρχε ένα κουαρτέτο μουσικών, το οποίο εξαναγκαζόταν να παίζει κλασσική μουσική, ενώ οι άνθρωποι δίπλα τους καιγόταν ζωντανοί. Οπότε ο στίχος «dance me to your beauty with a burning violin» εννοεί την ομορφιά του να είσαι παρών στην ολοκλήρωση μιας ζωής, στο τέλος της ύπαρξης της. Βέβαια, η γλώσσα είναι ίδια με αυτή που θα χρησιμοποιούσε κάποιος για να «παραδοθεί» σε ένα αγαπημένο πρόσωπο. Οπότε, αφού η γλώσσα είναι η ίδια δε χρειάζεται να ξέρει κάποιος την πραγματική σημασία του τραγουδιού, αφού μπορεί εξίσου να χρησιμοποιηθεί για οποιονδήποτε σκοπό που εμπεριέχει πάθος».

So long /Au revoir, Leonard!

ΥΓ: Dance me to the children who are asking to be born Ίσως είναι ο ωραιότερος στίχος που έχει γραφτεί στην παγκόσμια ποίηση της νεότερης εποχής - μετά το: The Child is the Father of Man (Ουίλλιαμ Ουέρντσγουερθ)
 

 

Ύμνοι του 49ου Παράλληλου: Μια ανθολογία των μεγάλων τραγουδοποιών του Καναδά, από την K.D. Lang. Από το After the Gold Rush και το Helpless του Νηλ Γιάνγκ μέχρι το Hallelujah και το Bird on a Wire του Λέοναρντ Κόεν.